Qazaq «Ótirikting qúiryghy bir-aq tútam» dep beker aitpaghan ghoy. Meyli qay saladaghy ótirik pen bylyq bolsyn, tez ashylyp, kóp ótpey júrtqa jariya bolary anyq. 1983 jyly sәuir aiynda Germaniyanyng «Stern» jurnaly men Britaniyanyng «The Sunday Times» gazeti HH ghasyrdyng eng tanghalarlyq tarihy janalyghyn ashqanday boldy. Alayda búl oqigha shyn mәninde ghasyrdyng eng shuly ótirigine ainaldy. Onyng saldary milliondaghan shyghyngha jәne talay bedeldi adamnyng abyroyynyng airanday tógiluine alyp keldi.

1983 jyly 25 sәuirde, yaghny osydan 42 jyl búryn nemisting bedeldi «Stern» jurnaly búryn beymәlim bolghan Adolif Gitlerding jeke kýndelikterin jariyalady. Osy janalyqty әlemdik BAQ-qa kórsetu ýshin jurnal sol kýni Gamburgte baspasóz konferensiyasyn ótkizdi. Búl janalyq rasynda da býkil әlemning basty taqyrybyna ainaldy.

Ýsh kýn búryn Stern jurnalynyng Londondaghy redaktory Piyter Uikman BBC News-ke bergen súhbatynda: «Biz búl kýndelikterding týpnúsqa ekenine tolyq senimdimiz», degen bolatyn. «Alghashynda kýmәnimiz boldy, biraq biz grafolog sarapshyn júmysqa tarttyq, kýndelikti mamandar múqiyat tekserip, onymen júmys istedi. Tarihshylar, sonyng ishinde professor Trevor-Roper de olardy týpnúsqa dep tanydy», dedi ol.

Kýndelikter 1932 jyldan 1945 jylgha deyingi kezendi qamtyp, Gitler biylik etken ýshinshi reyhting býkil dәuirin surettegen. «Barlyghy 60 kýndelik bar, mektepke paydalanylatyn dәpterge jazylghan, biraq qatty múqabaly. Syrtynda svastika men býrkit beynelengen mórler bar, al ishinde — Gitlerding gotikalyq jazuy», dedi Uikman BBC-ge.

«Stern» jurnaly búl kýndelikter Gitler turaly búryn belgisiz derekterdi ashyp, tarihty qayta qaraugha sebep bolady dep oilady. Kýndelikterde furerding ish kebu men auyzdan shyqqan jaghymsyz iyiske baylanysty mәseleleri, sýiiktisi Eva Braunnyng Olimpiada biyletterin aluy, tipti Stalinge tughan kýnine qúttyqtau jiberu niyeti turaly jazbalar engen. Eng tanghalarlyghy – búl jazbalarda Gitlerding Holokost jayly habarsyz bolghany angharylady.

Búl kýndelikterdi taptym degen jurnalist «Stern» jurnalynyng tilshisi Gert Haydeman edi. Ol nasistik jәdigerlerge әuestigimen tanymal bolatyn. 1973 jyly atalghan jurnal oghan Gitlerding kómekshisi bolghan German Geringke tiyesili eski yahta jayly maqala jazudy tapsyrghan. Biraq Haydeman búl yahtany ózi satyp alyp, jóndeuge aqsha júmsady. Sosyn Geringting qyzy Eddamen jaqyn tanysyp, búrynghy nasistermen  aralasty. Osy baylanystar arqyly ol Gitlerding kýndelikterine keziktim dep mәlimdedi.

Onyng aituynsha, búl kýndelikterdi úshaq apatynan keyin shóp qorada saqtap kelgen, keyin olar Shyghys Germaniyadaghy bir kolleksionerding qolyna ótken. Haydeman sol adammen mәmile jasap, kýndelikterdi satyp alugha «Stern» jurnaly atynan deldal boldy. Sensasiyalyq materialdyng qyzyghyna týsken jurnal saqtyq sharalaryn úmytyp, qolda bar aqpartty qúpiya ústaydy. Mysaly, sarapshylargha kýndelikterdi tekseruge tek birneshe bet qana bergen. Satyp alu ýshin jurnal 9,3 million nemis markasy (shamamen £2,3 million) tóledi jәne olardy Shveysariya seyfinde saqtady.

Kýndelikterdi alghash qarap shyqqan tarihshy, professor Hiu Trevor-Roper (Lord Deykr). Ol 1947 jyly jaryq kórgen «Gitlerding songhy kýnderi» atty kitabymen tanylghan, nasistik Germaniya boyynsha bedeldi maman edi. Ol alghashynda kýmәndanghanymen, kýndelikterding kóptigi men sarapshylardyng pikiri ony sendirgendey bolady.

«The Times» basylymynyng bas redaktory Charliz Duglas-Houm BBC-ge bergen súhbatynda bylay deydi: «Múnshama kólemdegi qújatty qoldan jasau mýmkin emes siyaqty. Búl jay ghana kýndelikter emes, Gitlerding suretteri, partiyalyq biyleti, kórkemsuret mektebine tapsyrghan suretteri, tipti mayly boyaumen salghan kartinasy da bar. Múny qoldan jasaushy shynymen sheber boluy kerek».

Osyghan sengen Lord Deykr kýndelikterdi týpnúsqa dep maqala jazyp, tarihty qayta baghalaugha shaqyrdy. Janalyq tarala bastaghan son, basylymdar arasynda kýndelikterdi jariyalau qúqyghy ýshin bәsekelestik bastaldy. «The Sunday Times» qúryltayshysy Rupert Merdok ózi Surihke úshyp baryp, kelisim jasasty.

Alayda baspasóz mәlimdemesi aldynda-aq kýmәn tua bastaydy. «The Sunday Times» jurnalisteri búghan deyin de aldanghan bolatyn. 1968 jyly gazet Mussoliniyding kýndelikterine avans bergen, biraq olar Milan manyndaghy Verchelliyde túratyn eki qariyanyng jasaghan jalghan dýniyesi bolyp shyqqan.

Atyshuly alayaqtyqtyng ashyluy

Merdok kýmәngha qaramastan, redaktor Frenk Djaylzdyng eskertuine qúlaq aspay, kýndelikterdi jariyalaugha búiryq beredi. Djaylz Lord Deykrge qonyrau shalghanda, ol kýndelikterding shynayylyghyna mýlde senbeytinin aityp, pikiri 180 gradusqa ózgergenin jetkizdi. Jurnalist Filip Naytli: «Bólmede otyrghandardyng bәri oryndyqtaryna sylq etip otyra ketti. Sebebi bizding basty sarapshymyzdyng pikiri ózgergeni tosyn jaghday edi», dep eske alady.

Gazet basylymdy toqtatyp ýlgerer edi, biraq Merdok: «Deykrding ekiúday pikiri bizge kedergi bola almaydy. Jariyala!» degen. Kelesi kýni «Stern» jurnaly baspasóz konferensiyasynda bas redaktor Peter Koh kýndelikterge «100% senimdi» ekenin aitqan sәtte, Lord Deykr kerisinshe, óz pikirin ózgertkenin kópshilik aldynda moyyndady. Ol: «Tarihshy retinde aitarym,  múnday manyzdy qújattardy zertteude qajetti ghylymy әdisterden bas tartugha mәjbýr bolghanymyz ókinishti», dedi.

Kelesi kýni AQSh-tyng qoltanba sarapshysy Charliz Hemilton BBC-den kýndelikterding paraqtaryn kórgen bette: «Jalghandyqtyng iyisin birden sezdim», dep mәlimdeydi. Ol qoltanbanyng shynayy emestigin, tipti arnayy sarapshylar tobynyng qajeti de joq ekenin aitty. «Búl – adamzat tarihyndaghy eng iri alayaqtyqtyng biri», – dedi ol.

Eki apta ishinde jýrgizilgen himiyalyq jәne tarihy saraptamalar búl kýndelikterding soghystan keyingi dәuirde jasalghanyn anyqtaydy. Qaghazy, siyasy men jelimi – barlyghy soghystan keyin paydalanugha berilgen zattar. Kýndelikterde anahronizmder, qazirgi zamannyng sóz tirkesteri men tarihy qatelikter de kóp bolghan.

«The Sunday Times» búl aqparatty jariyalaudy toqtatyp, oqyrmannan keshirim súrady. «Stern» basylymy da kópshilikten keshirim ótindi. Tergeu barysynda kýndelikterdi qoldan jasaghan adam – jalghanqújatshy Konrad Kuyau ekeni anyqtaldy. Ol kýndelikterdi ózi qoldan jasap, Gitlerding «qarapayym ómiri» jayly oidan shygharyp jazghan. Mysaly: «Júmystan shygha almay, Evanyng janyna da bara almadym», «Poshtagha baryp, birneshe jedelhat jiberu kerek», «Eva mening auzymnan iyis shyghady deydi» sekildi jazbalar qosqan. Kýndelikterding múqabasyna «AH» (Adolf Hitler) emes, abaysyzda «FH» degen inisialdar jazghan. Qaghazdy eski qylyp kórsetu ýshin ýstine shay qúiyp, ýstelge qoyyp, soqqylaghan.

Kuyaudyng eng basty ailasy – ózining basqa da qoldan jasaghan Gitler qújattaryn «Stern» sarapshylaryna «týpnúsqa» retinde berip, olarmen kýndelikterdi salystyrugha mýmkindik bergeni boldy. Yaghny sarapshylar jalghan qújattardy ózge qoldan jasalghan materialdarmen salystyrghan.

1985 jyly Kuyau alayaqtyq pen jalghan qújat jasaghany ýshin 4,5 jylgha sottaldy. Haydeman da jazagha tartyldy. Ol «Stern» jurnaly shygharghan aqshanyng bir bóligin jasyryp, jeke ómirine júmsaghany anyqtaldy. Ol óz kinәsin joqqa shygharugha tyryssa da, Kuyau jurnalist bәrin bilgen dep mәlimdedi. Haydeman 4 jyl 8 aigha sottaldy.

Búl alayaqtyqtyng saldary óte auyr boldy: Lord Deykrding bedeli týsti, «Stern» jurnaly basshylary qyzmetinen ketti, «The Sunday Times» redaktory Djaylz da qyzmetinen alyndy. Tipti Merdok 2012 jyly ótken Leveson tyndauynda: «Búl mening eng ýlken qateligim boldy. Tolyq jauapkershilikti óz moynyma alamyn. Bir ómir sabaq bolatyn jaghdaydy bastan keshtim», – dedi.

Alayda osy jalghan janalyqty jariyalaghan kezde gazet tirajy artty. Al Merdok aldyn ala kelisimge «eger kýndelikter jalghan bolsa, aqsha keri qaytarylady» degen shart qoyghandyqtan, qarjylay shyghyn emes, kerisinshe payda tapty.

Maqala avtory Miyles Burke

Aghylshyn tilinen audarghan Dýisenәli Álimaqyn

Abai.kz