Basy: Tarihy kóterilis haqynda

AYYPTY BOLU

Sholaq belsendilik – qazaq qoghamdyq ómirining sozylmaly auruy. Belgili qogham qayratkeri Baqytjan Qarataev halyq shybynsha qyrylghan otyz ekinshi jylghy alapat asharshylyqqa aiypty basshy tek Goloshekin emes, qaytkende portfeliden airylmaugha tyrysqan mansapqor qazaq qyzmetkerleri de ekenin jazyp qaldyrdy. Al sol jetpisten asqanda ashtyqqa úshyrap siniri shyqqan qart zanger bolishevikterding asharshylyq sayasatyn qazaq dalasynda jýzege asyrushy bas qylmysker mingen ýkimet vagony Aqtóbe stansiyasyna toqtaghanda, sonau pang keskinmen esikten shygha bergen jarty patsha Goloshekinge jaydaq arbamen taqalyp, qalyng elding kózinshe, tikeley, ashy da auyr sózder aitqan eken...

Qojayynnyng kinәsine qolshoqparlar men jandayshaptar týgel ortaq bolugha tiyis.

Biraq búl – payymdaghangha ghana. Is jýzinde, keshe ghana qúldyq úryp, aidaghanyna jýrip-túrghan qojayyndarynyng basynan baq tayghanda, olar tez qúbylyp, basqa rejimge de tap solay jan-tәnimen qyzmet etuge bilek sybana kirisedi. Ondaylar әr zamanda bolghan, bola da beredi. Olar kezinde «bay men moldany qamshymen qoyday qughan», «asyra silteu bolmasyn» degen úranmen «asha túyaq qaldyrmaghan», «japon, german jansyzdaryn» týp-tamyrymen qoparyp, qúrtqan...

Eger biz búlar jóninde ondaghan jyldardan keyin úzyn qúlaqtan, yaky baspasózden bilip jýrsek, sol alys jyldarghy kelensizdiktermen tamyrlas sholaq belsendilikting qazirgi zamandaghy ýlgisin әigili seksen altynshy jylghy últ-azattyq tolqugha baylanysty, endi, betpe-bet keziktirdik. Olar kóz aldymyzda qyzyl jendetterding jastarymyzdy qorlaghan qylyghyn aqtady. Azamattarymyzdyng tek qana qazaq bolghany ýshin qughyngha úshyrauyna qinalmady. Ólip-tirilip, býkil qazaq halqy atynan orystardan keshirim súrap әlekke týsti. Últtyq namysy bardyng bәrin oqighadan keyin asqan qatygezdikpen jazalauda aldaryna jan salmady...

Manghaz jandayshaptardyng jәdigóy de zymiyan nazarlaryna jogharyda aitylghan jaghdayda, 1986 jylghy 25 jeltoqsanda, sodan bir aptaday búryn ghana oryn alghan jastardyng zor tolquyna baylanysty Jogharghy Kenes Tóralqasy apparatynyng partiya jinalysynda sóilegenime bola men de iligip, olardyng imannan júrday satqyndyqtaryn qatty sezingen edim. «Ayybymdy» moyyndatu maqsatymen partiya jәne әkimshilik buyndarynda menimen edәuir әngime ótkizildi. Partiyanyng Ortalyq Komiytetindegi Auman atty últ mәselesining «bilgiri» osy sóz ýshin «partiyadan shygharylasyz» degen boljamyn menen jasyrghan joq.

Men kommunist retindegi pikirimdi kóshede emes, kommunisterding basqosuynda aityp «ayypty» bolghan sol jinalystan alty kýn ótkende, yaghny 31 jeltoqsan kýni, Jazushylar odaghyna kelgen respublika partiya úiymynyng jetekshisi Gennadiy Kolbinning aldynda aqyn Júban Moldaghaliyev ózining әigili sózin jariya etti. Onyng jýrekjardy oi-pikiri Brejnev alanyndaghy soyqandy әshkereleude mening qatelespegenimdi rastady! Óz aitqandarymmen ýndes shyqqan bedeldi agha úrpaq ókilining sol sózin men kónilime medet etip, ózimdi aiyptaushylar aldyna tartyp kórdim. Alayda oghan mening «týzik» kommunisterim pysqyratyn týr tanytpady.

QORGhANU

Ne kerek, on kýnnen keyin, 1987 jyldyng 5 qantarynda Qazaq KSR Jogharghy Kenesi Tóralqasynyng apparatynda 17–18 jeltoqsan kýngi oqighalardy taghy da talqylaugha arnalghan ekinshi partiya jinalysy boldy. Búl joly bayandamany Jogharghy Kenes Tóralqa Tóraghasynyng ózi jasady. Onyng bayandamasynyng edәuir bóligi mening ótken jinalystaghy sózimdi synaugha arnaldy. Jaryssóz kezinde men bylay dedim:

«Tovarishy kommunisty! Obsujdaya etot vajnyy vopros, kajdyy iz nas ispytyvaet chuvstvo ogromnoy otvetstvennosti, a ya, po izvestnoy vam prichiyne, – v osobennosti. Vy byly sviydetelyamy togo, kak ya, vystupaya 25 dekabrya na partiynom sobranii, dopustil otdelinye dosadnye oshibki. Ya ih v hode obsujdeniya polnostiu osoznal y v konse sobraniya zayavil ob etom.

No togda ya ne smog podrobno rasshifrovati prichinu svoego povergshego vas v nedoumenie vystupleniya, v chem sebya potom ne raz ukoryal. V konse konsov ya reshil dati obiyasnenie sekretaru partburo tov. Babushkinu Mihailu Fedorovichu, a seychas, polizuyasi sluchaem, hochu rasskazati ob etom vam.

Vy znaete, kak na sobraniy menya popravily kommunisty. Na drugoy deni, nesmotrya na ogromnuy zanyatosti vajnymy gosudarstvennymy delami, udelil mne vremya, nemaloe vremya, Salamat Mukashevich Mukashev. On podverg moe vystuplenie skurpuleznomu analizu, terpelivo y mudro raziyasnyal nevernosti otdelinyh moih sujdeniy. Pouchiytelino bylo dlya menya y beseda v rayonnom komiytete partiy u ego pervogo sekretarya tov. Kadyrbekovoy A.K. V ety dni, tovarishi, ya spal ocheni ploho. Vedi poluchilosi tak, chgo ya nalomal drov, y teperi, «pojinal plody». Menya podelom popravlyali. Y vse je, ya doljen eto otmetiti, popravlyaly s bolishim taktom, s jelaniyem pomochi mne samomu ponyati vsu serieznosti moih oshibok. Pervaya moya oshibka sostoyala v tom, chto ya legko poddalsya emosii, vyzvannoy kuluarnymy razgovoramy o sobytiyah 17–18 dekabrya. V chastnosti, oskorbiytelino y vozmutiytelino dlya menya zvuchaly razglagolistvovaniya t.Shuligy ob effektivnosty fizicheskoy raspravy s molodejiu na ploshady vploti do ubiyeniya. Dlya nego vse ony pogolovno byly antiobshestvennymy elementami, kotoryh nado biti podryad y daje ubivati, a dlya menya – podavlyaishee bolishinstvo iz nih – lishi obmanutye podstrekatelyamy rebyata, kotoryh nado by spasati raziyasneniyem. V drugoy raz, pobyvav v Moskovskom rayone, t. Shuliga udovletvorenno rasskazal o tom, kak «zaprosto» uspokoil chlenov odnogo iz trudovyh kollektivov sekretari raykoma, govorya iym: «Chto vajno dlya vas? Chtob I sekretari SK byl kazahom? Ily v magazinah byl hleb?» Dlya t. Shuligy eto byly chudodeystvennye slova, a ya schital takoe raziyasnenie partiynogo rabotnika primitivno-vuligarnym y vrednym. Eto slyshaly tovarishy Ishmuhamedov, Sholanov, Tairov, Tatabaeva, ony ne dadut mne sovrati. Shuliga – moy davniy komsomoliskiy sobrat. Uj kto-kto, no Shuliga, vcherashniy komsomoliskiy rabotniyk, doljen byl ponyati, chto vyshly na ulisy politichesky nezrelye rebyata, y chto v etoy ih bede soprichastny vse my, v t.ch. y on, mojet byti bolishe – on, poskoliku on vchera rukovodil shkolinym otdelom SK komsomola, a ety rebyata – vcherashnie shkoliniki. No Shuliga viydel v nih toliko prestupnikov, proyavlyaya pry etom otkrovenno shovinisticheskoe nastroeniye. Eto y podstegnulo menya na izvestnoe vam zapalichivoe vystupleniye.

Voprosy vospitaniya molodejy zanimait menya davno. Ya dlya molodejy y detey naryadu s hudojestvennymy proizvedeniyamy izdal y knijky po obshestvenno-politicheskoy tematiyke pod nazvaniyami: «Zavetam Lenina verny», «Internasionalizm – nashe znamya», «Nagrady komsomola», «inkor – imya gordoe». Poetomu v tom vystupleniy ya zatronul teoreticheskie voprosy internasionalinogo vospitaniya. v kriticheskom plane ispolizuya otdelinye fakty iz sobytiy teh dney y vysheizlojennye otkroveniya t. Shuligi. Ne raspolagaya dostovernymy svedeniyami, ya privodil v vystupleniy svoy vpechatleniya ot razroznennyh faktov, v chem y zakluchalisi moy serieznye oshibkiy.

Oshibayasi v chastnosti, v glavnom ya byl nepokolebimo tverd: ya selikom y polnostiu podderjival politiku partii, Obrashenie SK KPK, Prezidiuma VS y SM respubliky k almatinsam, vyrajal uverennosti v nezyblemosty drujby narodov, vystupal za reshiytelinyy otkaz ot uproshennogo, shematichnogo, shablonnogo vedeniya rabot po internasionalinomu vospitanii. Ya hotel donesty do kommunistov mysli o tom, chto nelizya podhoditi predvzyato k uchastnikam etoy nezdorovoy demonstrasii, chto nado razlichati obmanutyh ot podstrekateley y ne dopuskati peregiba pry nakazaniiy.

Trevojno bylo mne v ety dni, ya perejil strashnye volneniya. Tem ne menee ya ostalsya uverennym v tom, chto ya ny na yotu ne spolz s pozisiy podlinnogo internasionalizma. Chem bolishe ya myslenno analiziroval svoy oshibky v vystupleniy 25 dekabrya, – tem yavstvennee prostupal kontrast s provokasionno-bezotvetstvennym vystupleniyem t. Shuligi, gde on ogulino prichislyal menya k nasionalistam, zayavlyal o nevozmojnosty rabotati so mnoy v odnom apparate, prizyval uvoliti menya s raboty. Menya eshe bolee nastorojilo vnutrennee soderjanie t. Shuligi, kogda on v svoem vystupleniy po suty oklevetal ukrainskiy narod, govorya, chto on-de «ne mog jiti v Ukraiyne, y uehal ottuda, poskoliku tam silino pahlo nasionalizmom».

Tovarishi! Hochu podcherknuti eshe raz, chto ya osoznal svoy oshibki, prichinu kotoryh izlojil seychas, y ya govoru vam: izviniyte! Zaveryaiy vas, chto ya izvlek urok iz vsego togo, chto bylo y vpredi nedopushu podobnoe. Ya vsegda staralsya y budu staratisya byti nastoyashim patriotom y internasionalistom-leninsem, kakim podobaet byti istinnym partiysam».

(«Kommunist joldastar! Osy manyzdy mәseleni talqylauda bizding әrqaysymyz ýlken jauapkershilik sezinemiz, al men ózderinizge mәlim sebep boyynsha – airyqsha qobaljulymyn. 25 jeltoqsandaghy partiya jinalysynda sóilegen sózimde mening jekelegen qatelikke úrynghanym ózderinizge mәlim. Talqylau barysynda onymdy týsindim de, jinalys sonynda tiyisti mәlimdeme jasadym. Biraq ol kezde sizderdi tanyrqatqan sózimning aitylu sebebin ashpaghan edim. Aqyry men partburo hatshysy Babushkin Mihail Fedorovich joldasqa týsinik beruge bel budym, al qazir, reti kelgende, osy jayynda sizderge әngimelep bermekpin.

Jinalysta meni kommunisterding qalay týzetkenin sizder bilesizder. Kelesi kýni, manyzdy memlekettik júmystardan qoly bosamaytynyna qaramastan, maghan Salamat Múqashevich Múqashev uaqyt bólip, sóilesti. Ol mening sózimdi meylinshe úqypty taldaugha aldy. Mening jekelegen payymdarymnyng dúrys emestigin tózimmen jәne danalyqpen týsindirdi. Audandyq partiya komiytetindegi, onyng birinshi hatshysy A.Q. Qadyrbekovadaghy әngime de men ýshin taghylymdy boldy. Búl kýnderi, joldastar, men úiqydan airyldym. Óitkeni men talay nәrseni býldirip, endi «jemisin jep» jatyr edim ghoy. Meni istegenime say týzetip jatty. Degenmen, men múny atap aituym kerek, erekshe sypayy týrde, ózimning qateligimning barsha eleuli mәnin ózim týsinuge kómektesu niyetimen týzetti.

Mening alghashqy qateligim 17–18 jeltoqsan oqighasy jayynda qyzmetten tysqary bolghan әngimeler әserinen emosiyagha tez berilip ketkendigimnen tudy. Atap aitqanda, alandaghy jastardy fizikalyq túrghyda, tipti óltiruge deyin jazalaugha barudyng tiyimdiligi turaly kókigen j. Shuliganyng sózderi men ýshin qorlaytyn jәne zyghyrdanyndy qaynatatynday bolyp estildi. Ol ýshin jastardyng bәri shetinen úryp-soghugha, tipten ólim qúshtyrugha layyq antiqoghamdyq elementter bolatyn, al men olardyng basym kópshiligin tek arandatushylargha aldanghan, týsindiru arqyly qútqaruymyzdy kerek etetin balalar dep bildim. Kelesi joly, Moskva audanynda bolyp kelgeninen son, enbek újymdarynyng birining mýshelerin aukom hatshysynyng qalay op-onay tynyshtandyrghanyn j. Shuliga qanaghattana әngimeledi: «Sender ýshin qaysysy manyzdy? – depti hatshy. – OK-nyng 1-shi hatshysy qazaq bolghany ma? Álde dýkenderde nan bolghany ma?» J. Shuliga ýshin búl ghalamat әserli sóz edi, al men partiya qyzmetkerining múnday týsiniktemesin qarabayyr-túrpayy jәne zalaldy dep eseptedim. Múny Ishmuhamedov, Sholanov, Tairov, Tatabaeva joldastar estidi, olar maghan jalghan sóiletpeydi. Shuliga mening bayyrghy komsomol bauyrym bolyp tabylady. Basqa-basqa, biraq keshegi komsomol qyzmetkeri Shuliga kóshege sayasy túrghyda tolyspaghan balalar shyqqanyn, olardyng búl soryna bizding bәrimizding qatysty ekenimizdi, bәlkim, onyng kóbirek qatysy bar ekenin týsinuge tiyis bolatyn. Bәlkim ol kóbirek jauapty shyghar, sebebi ol keshe komsomol OK-ning mektep bólimin basqarghan edi ghoy. Biraq Shuliga olardy tek qylmysker retinde kórdi, búl rette ol ashyqtan-ashyq shovinistik pighyl tanytty. Mine osy jәit meni ózderinizge mәlim jete oilastyrylmaghan sózge qamshylady.

Jastar tәrbiyesi meni kópten alandatady. Men jastar men balalar ýshin kórkem shygharmalarymmen qatar, qoghamdyq-sayasy taqyryp boyynsha: «Lenin ósiyetterine adalmyz», «Internasionalizm – bizding tuymyz», «Komsomol nagradalary», «Jas qalam» atty kitapshalar jazdym. Sondyqtan da men sózimde sol kýnder oqighalarynyng jekelegen derekterin jәne j. Shuliganyng atalghan jýrekjardy syrlaryn syny túrghyda paydalana otyryp, internasionaldyq tәrbiyening teoriyalyq mәselelerin qozghaghan edim. Naqty mәlimetter qolda bolmaghandyqtan, men sózimde jekelegen faktilerden alghan әserimdi keltirdim, mening eleuli qatelikterim de sonda jatyr. Jekelegen jәitterde qatelese otyryp, basty mәselege men myzghymas bekem boldym: partiyanyng sayasatyn, QKP OK, respublika JK men MK-ning almatylyqtargha Ýndeuin men tolyq jәne týgeldey qoldadym, halyqtar dostyghynyng myzghymastyghyna senim bildirdim, internasionaldyq tәrbie jónindegi júmystardy qarabayyrlandyryp, nobaylap qana jýrgizuden sheshimdi týrde bastartu jaghynda boldym. Búl dertti demonstrasiyagha qatysushylarga kýnibúryn kesip-pishilgen pighylmen qaraugha bolmaytyny, aldanghandardy arandatushylardan ajyratyp, jazalau kezinde asyra silteuge jol bermeu qajettigi jayyndaghy oiymdy kommunisterge jetkizsem degen niyette boldym.

Búl kýnderi menen maza ketti, men qatty tolqudy bastan keshtim. Sonda da, men ózim shynayy internasionalizm pozisiyalarynan bir týiir de auytqyghan joqpyn degen ilanymymda qala berdim. Ózimning 25 jeltoqsandaghy sózimde jibergen qatelikterimdi oisha taldaghan sayyn, j. Shuliganyng meni últshyldargha betaldy qosqan, menimen bir apparatta qyzmettes bola almaytynyn mәlimdegen, meni júmystan quugha shaqyrghan arandatqysh-jauapsyz sózimen aradaghy kontrast aiqyn kórine týsti. Meni j. Shuliganyng óz sózinde «Ukrainada túra almaghanyn, onda últshyldyqtyng iyisi qatty shyghyp túrghandyqtan, kóship ketkenin» aityp, is jýzinde ukrain halqyna jala japqany, onyng ishki pighyly odan sayyn titirkentti. Joldastar! Taghy da atap aitqym keledi: men sebebin qazir ózderinizge bayandaghan qatelikterimdi úqtym, sondyqtan men sizderge: keshirinizder! – deymin. Men bolghannyng bәrinen sabaq aldym, men qashanghymsha shynayy kommuniske tәn naghyz patriot jәne leninshil internasionalist bolugha tyrystym jәne tyrysamyn»).

Sóz týsinushilikpen tyndaldy, sóileushilerding keybiri meni qoldaugha baghyttalghan pikirlerin aityp jatty. Aqyry jinalys dóngelenip sonyna keldi. Men ýshin júmsaq qauly qabyldanatyny aiqyndalyp qalghan. Osy sәtte taghy da Dunaevym ornynan kóterildi. «Búl qalay, – dedi ol qapalanyp, – kommunisterding qyraghylyqty joghaltqany nesi? Oilasanyzdarshy, Qoyshybaev týk te moyyndaghan joq, eshbir opynghany sezilmeydi, ol ótken jinalysta jayyp salghan pozisiyasynda qalyp túr ghoy! Men ótken joly úsyndym, mәn bermedinizder, qazir de aitam – biz partiya komiytetteri aldynda úyatty bop qalmaugha tiyispiz! Qoyshybaevtyng sózin arnayy komissiya kúryp teksereyik te, isin jeke qarayyq!» – Qyzyl belsendilikting tabighaty ghajap: aqty qara dep tanytugha mәjbýr etpeyinshe tynbaydy...

JAZAGhA KELISPEU

Dunaev basqarghan komissiya ýsh aptaday «júmys istedi», aqyry, 31 qantarda partburo mәjilisi shaqyrylyp, men partburo mýshelerining kópe-kórineu jala japqan bir jaqty talqylauyna týstim.

Bir-eki kýnnen keyin rәsimdegen qaulylaryn kórdim, oqyghan bette, bylaysha narazylyq bildirdim:

«Sekretaru partburo Prezidiuma VS KazSSR tov. Babushkinu M.F. ot chlena KPSS Koyshibaeva B.O.

Ya segodnya oznakomilsya s materialamy moego personalinogo dela.

Schitai, chto sozdannaya partburo komissiya, prizvannaya vnimatelino izuchiti moe delo, podoshla k etomu voprosu tendensiozno, iskusstvenno podgonyaya vse k ochernenii moego mirovozzreniya, iydeynogo ubejdeniya. Pry etom komissiya podtasovyvala ugodnye ey fakty, vyryvaya ih iz konteksta y pristraivaya pod svoi shapku, ne iymeiyshuiy nichego obshego s osnovnym zamyslom moego vystupleniya. Pristrastie komissiy doshlo do togo, chto sfabrikovala ne iymevshihsya v moem vystupleniy «osujdeniya mer» y «trebovaniya».

Komissiya piyshet, chto ya «pytalsya putem demagogicheskih rassujdeniy perelojiti osnovnui vinu za ety sobytiya na rabotnikov partiynyh y sovetskih organov». Ya deystviytelino govoril o vinovnosty vzroslogo pokoleniya, partiyno-sovetskih rabotnikov, k chislu kotoryh prichislyal y sebya. Govoriyl, chto teh sobytiy postepenno «podgotavlivalo» nastroenie samodovolistva, vsedozvolennosti, stremlenie priukrasiti deystviytelinogo polojeniya del, otryv iydeologicheskoy. propagandistskoy raboty ot jizni, y to, chto prituplennye za gody «blagodushiya» nashy chuvstva realinogo, ne pozvolily y posle krutogo pereloma bystro perestroitisya v vedeniy internasionalinoy raboty (str. 9 moego per- sonalinogo dela). Ety mysly soderjatisya vo vseh dokumentah, materialah, otchetah, kasavshihsya almatinskih sobytiy. sledovatelino, obviynenie v demagogiy v svoy adres ne mogu prinyati.

Komissiya piyshet: «V ego vystupleniy utverjdaetsya, chto nekotorye rukovodiytely raykomov partii. raziyasnyaya sushnosti resheniya Plenuma SK KP Kazahstana, priybegaly k «kovarnym» priyemam». Ya deystviytelino govoril o primitivnosty raziyasneniya sekretarya raykoma (stranisa 10 p. d.). Govoril bezadresno, chto vyzyvalo spravedlivoe nedoumenie v posledovavshih za vystupleniyem besedah u Predsedatelya Prezidiuma Verh. Soveta y u pervogo sekretarya Sovetskogo raykoma. Poetomu, na vtorom partsobraniy ya raskryl istochnika etoy informasii. Eto bylo obiyasnenie prichin moih oshibok, a ne popytka opravdatisya takim putem, kak utverjdala komissiya. O tom, chto vyskazyvaniya sekretarya raykoma priyneseny k nam t. Shuligoy, chto y vyzvalo moih rezkih sujdeniy, emosii, vozmusheniya, podtverdily try tovarisha (str. 15, 16, 22, 23, 25 p. d.), nesmotrya na niyh. komissiya sdelala obratnyy vyvod, ne sootvetstvuyshiy deystviytelinosti, s chem ya ne soglasen.

Komissiya piyshet, chto mnoiy «dopuskaiytsya izmyshleniya o yakoby iymevshih mesto v proshlom faktah massovoy giybely ludey korennoy nasionalinosty vsledstvie peregibov so storony organov vlastiy», kotorye «yavlyaiytsya nichem inym, kak popytkoy opravdati iymevshie mesto sobytiya». Abzas s samostoyatelinoy smyslovoy nagruzkoy, otkuda vyrvano «izmyshleniye» y priylepleno k sovershenno protivopolojnomu sujdenii, vyglyadit tak: «Nikogda, nikto ne smojet razrushiti drujbu kazahskogo y russkogo narodov, veru y lubovi kazahskogo naroda v leninskui partii. Cherez boly y stradaniya nasiy prishly ludy k etomu, vekamy kovaly svyashennye uzy drujby. Ne skaju ob obsheizvestnyh priymerah internasionalistskogo akta kazahskogo naroda, proyavlennye v raznye istoricheskie periody nashey strany. Napomnu lishi o maloizvestnom shirokomu krugu ludey fakte – kazahskiy narod daje togda, kogda v rezulitate strashnogo peregiba partiyno-sovetskih rabotnikov, dopushennogo v provedeniy kollektivizasiy v Kazahstane, poteryal okolo dvuh millionov svoey chislennosti, – ne poteryal veru v partii, v russkiy narod. Sledovatelino, my obyazany svyato hraniti, berechi etu veru y lubovi. Delati vse dlya togo, chtoby nashe podrastaushee pokolenie vyroslo vernym revolusionnym tradisiyam otsov y podlinnymy internasionalistamy – nash dolg» (str. 11 pers. dela). Dopuskaya vsu neudachnosti fakta, nevozmojno logichesky otrisati togo, chto on tut normalino illustriruet glavnui y edinstvennui iydeiy abzasa. Chto kasaetsya ob «izmyshleniy peregiba», dostatochno bylo by komissiy znati istorii, hotya by kazahstanskogo perioda biografiy F.I. Goloshekina, schitavshego, chto on sovershaet zdesi «malyy Oktyabri». Sledovatelino, y v dannom sluchae izmyshlyaet komissiya, protiv chego ya, estestvenno, vyrajai svoe nesoglasiye.

Komissiya piyshet: «Tov. Koyshibaev osujdaet mery, prinimaemye v otnosheniy chlenov partiy y komsomolisev, uchastvovavshih v besporyadkah, y v to je vremya trebuet «strogo sprositi s teh, kto osobo userdstvoval, nahodyasi v ryadah blustiyteley poryadka – soldat, milisionerov, drujinnikov». Na samom dele ya lishi konstatirui, a ne osujdai, kak utverjdaet komissiya, chto zaderjannye iskluchautsya iz partiy y komsomola, prosil ne podhoditi k uchastnikam sobytiy predvzyato, otlichiti obmanutyh ot podstrekateley, vyskazyval soobrajeniye, chto ih «luchshe nado, vo imya budushego, vospityvati» (str. 14 p. d.). Vsyo ostalinoe sfabrikovano komissiey. Ey nadlejalo by snachala vesi tekst vystupleniya priyvesty s moey pomoshiu v takoy viyd, v kakom prozvuchalo vystuplenie na partsobranii, vedi tekst byl bukvalino iziyat u menya srazu posle sobraniya. A komissiya vmesto etogo iskala lishnie dovody dlya podkrepleniya svoey sfabrikovannoy po sushestvu mysly o moey «politicheskoy neblagonadejnostiy», reshila vosstanoviti iz zacherknutyh predlojeniy «vygodnye» ey kusky (str. 6 p. d.).

Komissiya piyshet, chto ya ne mog «dopustiti sluchaynoy oshibkiy», vystuplenie moe «bylo podgotovlennym». O tom, chto ya gotovilsya – govorit pisimennyy tekst. 25/HII 1986 g. utrom obiyavily o sobranii, prosily govoriti o tom, chto dumaeshi. Govoriti mne bylo o chem. Svejo bylo vo mne emosionalinoe vozbujdeniye, vyzvannoe sporom s Shuligoy, kotoryi, vernee vyshenazvannyy priymer o partrabotniyke, podtverjdal eshe raz ob otsutstviy normalinoy, postavlennoy na nauchnuy osnovu vospitatelinoy raboty. Vchityvalsya v to vremya (24/HII 86) v otchet o zasedaniy Buro SK KP Kazahstana, gde podcherkivalosi otsutstvie raboty po internasionalinomu vospitanii. Y ya, mejdu slujebnymy delami, podgotovil vystupleniye. Speshnoe, potomu y s oshibkami, priznannymy mnoy srazu y bespovorotno v pervom je sobranii. Vse moy osnovnye sujdeniya o neobhodimosty korennogo uluchsheniya internasionalinogo vospitaniya ne novy. Vse teoreticheskie vykladky – iz partsezdov, iz trudov V.I. Lenina, vse ety mysly podtverjdeny v doklade tov. M.S. Gorbacheva na Yanvarskom (1987 g.) Plenume SK KPSS. Odnako komissiya ne smogla dobiratisya do glavnoy suty vystupleniya, dopuskai mysli – ne hotela.

Zasedanie partburo prohodilo v ramkah spravky komissii, chleny buro ne byly osvobojdeny ot vpechatleniya pervogo sobraniya, prohodivshego bolishe mesyasa nazad, gorely jelaniyem vo chto by ny stalo «pohoroniti» menya – y nalojiti ocheni strogogo vzyskaniya, y presekati moy tvorcheskiy puti, y osvoboditi ot raboty.

Odnako, krome grubogo jelaniya priylepiti yarlyk, ya ne uslyshal argumentirovannogo dovoda, kotoryy podtverdil by polnui apolitichnosti teksta vystupleniya. V vystupleniy iymeiytsya oshibky serieznye v podbore faktov, kotoryh ya na vseh instansiyah, sobraniyah y na zasedaniy partburo priznaval y za nih prosil neodnokratno prosheniya. A osnovnye mysly vystupleniya otvechait moim iydeynym ubejdeniyam, ot nih ya ne otkajusi, ibo sootvetstvuit partiynym trebovaniyam, duhu perestroyky y osnovany na nauchnom kommunizme.

S resheniyem partburo ot 31/1–1987 g. ne soglasen, o chem hochu Vas staviti v izvestnosti pisimenno. B. Koyshibaev. 2/11-1987 g.»

(«QazKSR Tóralqasynyng partburo hatshysy joldas M.F. Babushkinge SOKP mýshesi B.O. Qoyshybaevtan. Men býgin mening jeke isimning materialdarymen tanysyp shyqtym.

Mening isimdi múqiyat tekseru ýshin qúrylghan partburo komissiyasy búl mәselege mening dýniyetanymymdy, iydeyalyq senimimdi qaralaugha jasandy týrde bәrin búra otyryp, birjaqty keldi dep esepteymin. Búl rette komissiya ózi qolayly kórgen faktilerdi týpmәtinnen jýlyp alyp, mening sózimning negizgi oiyna esh qatysy joq óz úigharymy astyna qasaqana ornalastyrdy. Komissiyanyng birjaqty qúmarlyghy mening sózimde joq «sharalardy aiyptau» jәne «talap etu» degen tirkesterdi oidan shygharyp qosugha deyin bardy.

Komissiya meni «osy oqighalar ýshin negizgi kinәni demagogiyalyq payymdaulary arqyly partiya jәne sovet organdarynyng qyzmetkerlerine artugha tyrysty» dep jazady. Men eresek úrpaqtyn, partiya-sovet qyzmetkerlerining kinәliligi turaly aittym, olardyng ishine ózimdi de jatqyzdym. Sol oqighalardy mardamsu, oiyna kelgendi isteu, isting naqty ahualyn әsirelep kórsetuge tyrysu, iydeologiyalyq, nasihattyq júmystyng ómirden ajyryp qaluy jәne «jaybaraqattyq» jyldarda bizding naqty jaghdaydy sezinu qasiyetimizding solghyndanuy birtindep «dayyndady», kýrt betbúrystan keyin de internasionaldyq jýmysty jýrgizuge tez iykemdeltpedi (mening jeke isimning 9-shy beti). Búl oilar Almaty oqighalaryna qatysty barlyq qújattarda, esepterde bar, demek, men óz adresime aitylghan demagogiyagha salyndy degen aiyptaudy qabylday almaymyn.

Komissiya: «Onyng sózinde partiya aukomdarynyng keybir basshylary Qazaqstan KP OK Plenumynyng sheshimderin týsindirude «zúlym» tәsilderge bardy degen tújyrym bar», – dep jazady. Men shynynda da partiya aukomy hatshysynyng týsindirmesining qarabayyrlygy jayynda aittym (j.i. 10-beti). Adressiz aittym, onym Jogharghy Kenes Tóralqasynyng Tóraghasy men Sovet aukomynyng birinshi hatshysynda bolghan әngimelerde týsinbeushilik tughyzdy. Sondyqtan, ekinshi partjinalysta men osy aqparat shyqqan búlaqty ashtym. Búl komissiya aitqanday – aqtaluyma әrekettenuim emes, mening qatelikterimning sebepteri turaly jinalysqa týsinikteme beruim edi. Aukom hatshysynyng aitqandaryn bizge j. Shuliganyng jetkizgeni, oghan mening qatang payym, emosiya, ashu bildirgenimdi ýsh joldas rastaghan (j.i. 15, 16, 22, 23, 25-betteri), solargha qaramastan komissiya shyndyqqa sәikes kelmeytin keri qorytyndy jasapty, men múnymen kelispeymin.

Komissiya mening sózimde: «qúddy biylik organdary tarapynan ótkende asyra silteuler jasau saldarynan jergilikti últ adamdarynyng jappay qyryluy oryn alghan delinetin oidan shygharulargha jol berilgen», onysy «bolghan oqighalardy aqtaugha tyrysudyng tap ózi bolyp tabylady», – dep jazady.

Komissiya taqqan «oydan shygharu» júlyp alynyp, mýldem qarama-qarsy payymdaugha japsyrylghan derbes maghynalyq salmaghy bar abzas mynanday: «Eshkim de, eshuaqytta da qazaq jәne orys halyqtarynyng dostyghyn, qazaq halqynyng Lenin partiyasyna degen senimdiligi men sýiispenshiligin joya almaydy. Últ kórgen kóptegen qiynshylyqtargha tóze otyryp, adamdardyng qoly osyghan jetti, ghasyrlar boyy dostyqtyng qasiyetti dingegin qalady. Bizding elimizding týrli tarihy kezenderinde kórinis tapqan qazaq halqynyng jalpygha mәlim internasionaldyq aktisi turaly aitpay-aq qoyayyn. Tek kópshilikke mәlim emes myna bir faktini ghana eske salghym keledi: Qazaqstanda kollektivtendiru kezinde partiya-sovet qyzmetkerlerining asyra silteuleri nәtiyjesinde qazaq halqy eki millionday adamnan aiyrylghan, tipti sonyng ózinde de partiyagha degen, orys halqyna degen senimin joghaltpaghan edi. Demek, biz búl senim men sýiispenshilikti qasterlep, baghalaugha tiyispiz. Ósip kele jatqan úrpaghymyzdyng әkelerining revolusiyalyq dәstýrlerine adal bop, shyn mәnindegi internasionalist bolyp ósui ýshin barlyghyn isteuimiz kerek, búl bizding boryshymyz» (jeke isting 11-beti).

Derekti sәtsiz alynghan dese de, onyng múnda abzastyng basty jәne jalghyz, dara iydeyasyn dúrys tolyqtyryp túrghanyn joqqa shygharu mýmkin emes. Al «asyra silteudi oidan shygharu» turaly aitsaq, komissiyagha tarihty, tym bolmasa ózin osynda «kishi Oktyabri» jasap jýrmin dep eseptegen F.I. Goloshekin ómirbayanynyng qazaqstandyq kezenin bilu jetkilikti bolar edi. Demek, osy jaghdayda da komissiya oidan shygharyp otyr, men, әriyne, oghan qarsymyn, óz kelispeushiligimdi bildiremin.

Komissiya: «Qoyshybaev joldas tәrtipsizdikterge qatysqan partiya mýsheleri men komsolesterge qoldanylyp jatqan sharalardy aiyptaydy, sonymen birge, «tәrtip saqshylary qatarynda erekshe ynta kórsetken soldattar, milisioner, jasaqshylardy qatang jauapqa aludy» talap etedi», – dep jazady. Men is jýzinde komissiya aitqanday aiyptap túrghan joqpyn, tek ústalghandardyng partiya men komsomoldan shygharylyp jatqany turaly atap aittym, oqighagha qatysushylargha aiyptau túrghysynan kelmeudi, aldanghandardy arandatushylardan bólip qaraudy ótindim, olardy «bolashaq ýshin tәrbiyelegen dúrys» bolatynyn aittym (j.i. 14-6.). Sodan basqasynyng bәrin komissiya oidan shygharghan. Oghan aldymen sóz mәtinin mening kómegimmen partjinalysta sóilengen qalypqa keltirip alu kerek edi, óitkeni mәtindi menen jinalystan keyin birden alyp aldy ghoy. Al komissiya múnyng ornyna, mening «sayasy senimsizdigim» haqyndaghy ózining qoldan jasalghan oiyn rastau ýshin, mәtindegi syzylyp tastalghan sóilemderden ózine «tiyimdi» ýzindilerdi qalpyna keltirgen (j.i. 6-6.).

Komissiya mening «kezdeysoq qate jiberuim» mýmkin emes, mening sózim «aldyn ala dayyndalghan» dep jazady. Mening dayyndalghanymdy jazbasha mәtin rastap túr. 25/HII 1986 j. tanerteng jinalys jayynda habarlady, ne oilaytynyng turaly aitudy súrady. Mening aitarym bar-tyn. Men Shuligamen daulasqannan keyingi emosiyaly ahualdan aryla qoymaghan edim, partqyzmetker jayyndaghy mysal tәrbie júmysynyng dúrys ghylymy jolgha qoyylmaghanyn rastap túrghan. Sol shaqta internasionaldyq tәrbie joqtyghy atap aitylghan Qazaqstan KP OK Burosynyng mәjilisi jayyndaghy esepti (24/HII 86) oqyp otyrghanmyn. Sodan men, qyzmet isteri ara-arasynda, sóz dayyndap aldym.

Asyghys bolgandyqtan da, birinshi jinalysta-aq moyyndaghan qatelikterim sonda ketti. Mening internasionaldyq tәrbiyeni týbegeyli jaqsartu qajettigi jónindegi negizgi payymdarymda jana eshtene de joq. Teoriyalyq qisyndarymnyng bәri – partsezderden, V.I. Lenin enbekterinen, búl oidyng bәri SOKP OK Qantar (1987 j.) Plenumynda M.S. Gorbachev joldastyng bayandamasynda rastalghan. Alayda komissiya sózding basty mәnine jete almady, tipti jetkisi kelmedi dep te oilaymyn.

Partburo otyrysy komissiya anyqtamasy auqymynda ótti. Buro mýsheleri búdan bir aidan astam uaqyt býrynghy alghashty jinalys әserinen aiygha almaghanyn kórsetti. Olar meni qaytkende «jerleuge» – óte qatang jaza qoldanugha da, mening shygharmashylyq jolymdy qiiga da, jýmystan bosatugha da qýlshynysty.

Alayda, maghan dóreki týrde qara jalau taghugha qýmartqannan basqa, men ózimning sózimning beysayasilyghyn rastaytynday eshbir argumentti dәlel estimedim. Sózde faktiler keltiru jaghynan eleuli qateler bar, men olardy barlyq instansiyalarda, jinalystarda jәne partburo otyrysynda moyyndadym jәne solarym ýshin keshirim súradym. Al sózdegi negizgi oilarym mening iydeyalyq ilanymyma jauap beredi, men olardan bastartpaymyn, sebebi olar partiya talaptaryna, qayta qúru ruhyna sәikes jәne ghylymy kommunizmge negizdelgen.

Partburonyng 31/1–1987 j. sheshimimen kelispeymin, osy turaly Sizdi jazbasha habardar etip otyrmyn. B. Qoyshybaev. 2/11–1987 j.»)

MÁJBÝRLIK

Hatshy oqyp shyqty da, búl mәsele boyynsha qaytadan partburo shaqyrmaytynyn, qalasam – hatymdy jinalysta oqyp beretinin, biraq mening kommunister sheshimin ózgerte almaytynyma senimdi ekenin aitty. Jinalysqa moyynsúnghan sezimmen dayyndal dep kenes berdi.

Men Jogharghy Kenes Tóralqasynyng Tóraghasyna kirdim. Oiym – partburo mýshelerine, әsirese, airyqsha belsenip, komissiya qýrghyzghan, mәtinmen jýmys isteude mektep oqushysynyng dengeyinen de tómen týsip, aqty qara dep qiystyrghan Dunaev, Jabaghina deytin bólim mengerushilerine әdil sózin aitar, sauatsyz da túrpayy sheshimderin ózgertkizer...

Alayda ol mening taghdyryma arasha bolugha niyettenbedi de. Almaty oblystyq partiya komiytetining birinshi hatshysy Mendibaev mening aitqandarymdy «revolusiyalyq sóz» dep tanbalapty, astarynda «sazayyn tartqyzu qajet» degen emeurin jatsa kerek. Mәskeuden kelgen emissarlar da ókimet basyndaghylardyng әr qimylyn baghyp jýrgen kórinedi...

Mening jastar demonstrasiyasyna baylanysty aitqan sózimdi tilge tiyek etken ýshinshi partiya jinalysynda Tóralqanyng Is basqarushysy men baspa-redaksiya tobynyng jetekshisi meni jýmystan bosatu qajettigin taghy bir shegelep aityp, kommunisterdi riza etip jatty.

Meni jazalau týjyrymdamasy – «Strogiy vygovor s zaneseniyem v uchetnuiy kartochku za izvrashenie prichin sobytiy 17–18 dekabrya 1986 goda, iymevshih mesto v g. Alma-Ate, popytku perelojiti vinu na rabotnikov partiyno-sovetskih organov za ih posledstviya» («1986 jylghy 17–18 jeltoqsanda Almatyda bolghan oqighalar sebebin búrmalaghany, olardyng saldarlary ýshin kinәni partiya-sovet qyzmetkerlerine audarugha әrekettengeni ýshin esep kartochkasyna jazylatyn qatang sógis jariyalansyn») – Jogharghy Kenes apparaty kommunisterining jinalysynda bir auyzdan qabyldandy.

Men bastauysh úiym bergen býl әdiletsiz jaza partiyanyng audandyq komiytetinde alynyp tastalar dep ýmittendim.

Partkomissiya isin jýrgizushi әiel menimen sonshalyqty týsinisip sóileskendey kóringen, tipti balalarymnyng qazaq mektebinde oqitynyn da súrap bilip, bauyrmaldyq tanytqanday edi.

Sóitsem, ol mening jauabymnan ózinshe úigharymgha kelip, oy týiipti – partkomissiya mәjilisinde ol meni partiyadan shygharu turaly úsynys jasady. Dauys qaq aiyrylyp, bir ghana qoldyng men jaqqa artyq kóteriluimen bastauysh partiya úiymynyng sheshimi kýshinde qaldy...

Aupartkom burosynda audandyq halyqtyq baqylau komiytetining tóraghasy maghan dýrse qoya berip, «sen barrikadanyng arghy jaghyna shyqtyn» dep sókti, buro mýshelerin meni partiyadan shygharugha shaqyrdy.

Ábýiir bolghanda, onyng ýzengilesterining bәri birdey qyzyl kóz emes eken...

Auatkomnyng tóraghasy Aleksandr Akulenko men aupartkomnyng birinshi hatshysy Aygýl Qadyrbekovanyng oi-pikirine qúlaq asushylar kópshilik boldy. Jazanyng ózgermey bekigenine tәube dedik.

Jýie jany orys bop ketken qyzmetkerlerge danghyl jol ashyp qoyghan-dy. Ózi de onbay túrghan kompartiyanyng mýldem abyroydan airyluyna ilimy tiyanaghy tayghanaq sondaylar mol ýles qosty. Últ mәselesi haqyndaghy bilimi kemshin múnday jauapty qyzmetkerlerge shash al dese, bas alatyn sholaq belsendiler qosylghanda – teoriya men praktika qaydan alshaqtamasyn...

YNTYMAQ

Jogharghy Kenes Tóralqasy apparatyndaghy qyzmetten airyldym. Ózim mýshesi bolyp tabylatyn Jazushylar odaghynyng partiya úiymyna esepke týrdym da, sondaghy bos oryngha ornalaspaqqa niyet ettim.

Alayda odaqtyng sol kezdegi auzy dualy hatshylarynyng biri mening «sayasy aiybym» baryn kózime shúqyp, aldymen ózimdi enbegimmen aqtap alugha kenes berdi.

Obaly neshik, odaqtyng bir jurnalynyng basshysy meni onday shartsyz-aq birden qyzmetke alghan edi, alayda, ýsh kýnnen keyin, әldebir yqpaldylardyng qysymy ótip ketkendikten, qinala otyryp, qayta bosatty. Sodan jýmys bitkenning esigi maghan bir jarym jyl boyy jabyq túrdy.

Aqyry, demokratiya tegeurinining kýlli әsire saqtardy yghystyryp, sayasat aidynyna dara shyghyp kele jatqany bizding elde de anyqqa ainaldy...

Qyzmetsiz jýrgen shaghymda, 1988 jylghy kóktemde, Jazushylar odaghynyng partiya ýiymy ózining jalpy jinalysynda mening esep kartochkamda jazuly túrghan partiyalyq qatang jazany alu turaly mәsele qarady. Sonda Ghafu Qayyrbekov, Beksúltan Núrjekeev syndy biraz qalamger qoldau sóz sóiledi, maydanger jazushy aghamyz Qalmúhan Isabaev tipti, bir belgili әriptesimizdin: «Oghan, bәlkim, batyrlyqty beru kerek shygar?» – dep keketkenine qasaqana, әdiletti qoldap búrmalaghan partiya qyzmetkerlerining kinәlaryn betke basyp kórsetudi úsyndy. Jinalysty Sherhan Múrtazaev basqaryp otyrdy.

Ol shaqta demokratiya bizde sonshalyqty ornygha qoymaghan, sol sebepti qalamdastarymnyng múnday ashyq tilektestik bildirui kónilge edәuir medeu-tin.

ÁDILET

Mening sonau 1986 jylghy 25 jeltoqsandaghy sholaq belsendilerding delebesin qozdyrghan sózim memlekettik tәuelsizdikke deyin baspasózde – «Aqiqat» gazetining 1990 jylghy 4-shi sanynda jariyalandy.

Gazet redaktory jazushy Júmabay Shashtayúly men jurnalist Dildәr Mamyrbaevanyng kommunistik partiya әli de biylikten kete qoymaghan kezdegi tәuelsiz kózqarasy, menen súhbat ala otyryp, 86-nyng 25 jeltoqsanyndaghy sózimning mәtinin de sol qalpy jariya etui meni riza etti. Jariyalanymmen tanysqan bir tarihshy dosym «osynday salmaqty sózdi sol qiyn shaqta sóiledim dep eshkim maqtana almaydy» dedi. Shyn jýrekten aitqanyna kýmәndanbadym.

Bertinde, Jeltoqsan kóterilisining alghashqy dóngelek mereyjylyna oraylastyryp, aqyn aghamyz Seyfolla Ospan men jayynda «Bas kespek bolsa da, til kespek joq» degen taqyryppen «Týrkistan» gazetine (1996 jylghy 11 jeltoqsan kýngi sanynda) ýlken maqala jazdy, jangha jaghymdy pikir bildirdi. Odan, kóterilisting jiyrma jyldyghy qarsanynda, jurnalist jәne jazushy Janabek Shaghatay mening mazasyz da qaharly jeltoqsan kýnderindegi jedel sózimdi týsinip te týisinip oqyghanyn sol «Týrkistan» betinen («Avgiy qorasyn tazalaudyng azaby nemese tәuelsizdik kýressiz keldi me?», 15 mausym 2006 j.) әigi etti, әri ony kýni býginge sheyin eshkimning auzy bara qoymaghan dәrejede baghalady. Al «Egemen Qazaqstan» gazetining 2006 jylghy 15 qyrkýiektegi sanynda publisist Qayym-Múnar Tabeev meni «býgingi úrpaq biluge, әspetteuge tiyis últ perzentteri» qataryna qosty.

Osy jәitter әngimemning basynda auyzgha alghan Mirjaqyp Dulatovtyng «Qayda edin?» degen jýrekjardy saualyna ashyq jýzben qysylmay tik qarauyma maghan eren senim beredi.

***

Endi ilgeride til úshyna oralyp, aityluy sәl keyinirekke qaldyrylgan tolyq shyndyq haqynda birer sóz.

Asqar taudyng shyn biyiktigin onyng eteginen alystaghan sayyn aiqyn kóretining tәrizdi, qasiretti de qasterli Jeltoqsannyng shyn beynesin uaqyt ótken sayyn meylinshe anyq ajyrata týsesin.

Respublika astanasynan bastap oblys ortalyqtarynyng kóbinde, ózge de eldi mekenderde oryn alghan 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisi biylik bergen «qazaq jastarynyng demokratiyalyq boy kórsetui» degen anyqtamadan әldeqashan asyp ketti. Ol qazaq halqy imperiya qúzyryna qaratylghaly otarshyldargha qarsy jýrgizip kele jatqan últ-azattyq qozghalysynyng eng songhy jenisti dýmpui boldy. Totalitarizm qúrsauyn qausatudyn, kenestik kenistikti ydyratudyn, demokratiyalyq ózgeristerding bastauy retinde býginde kózi ashyq azamattar sanasynda әbden tanyldy.

Aldaghy mindet – osy jәitti resmiylendiru, sóitip, Seksen altynyng Jeltoqsanyn arqau ete otyryp, halqymyzdyng elimizdi mekendeytin ózge últ ókilderimen yntymaghyn arttyratyn, birligin nyghayta týsudi qamtamasyz etetin sharalar keshenin túraqty týrde údayy jýrgizip otyrugha qol jetkizu.

1990, 2006.

(B. Qoyshybaev, «Jeltoqsan – Syn» publisistikalyq

hronikasy. – Almaty: «Ruh BG» baspasy, 2016 j.).

Beybit Qoyshybaev

Abai.kz