2025 jyldan bastap Qazaqstanda jana salyq kodeksi kýshine enbek. Búl qújat qoghamda qyzu pikirtalas tudyryp otyr. Ýkimet búl reformany salyq jýiesin әdiletti, tiyimdi jәne sifrly dәuirge say etu jolyndaghy manyzdy qadam retinde tanystyrsa, taghy bir top sarapshylar onyng qarapayym halyq pen shaghyn bizneske qosymsha salmaq týsirui mýmkin ekenin algha tartuda.

Salyq jýiesining búrynghy modeli qazirgi ekonomikalyq ahual men sifrlyq tehnologiyalardyng damu qarqynyna ilese almay qaldy. Kólenkeli ekonomika kólemi әli de joghary dengeyde, al budjetke týsetin týsimderding túraqtylyghy jii syngha úshyrap keledi. Al qogham talqysyna týsken saualdar mynalar:

Jana salyq kodeksi orta tap pen shaghyn bizneske naqty qanday әser etedi — búl qoldau ma, әlde qysym ba?

Progressivti salyq jýiesi Qazaqstan qoghamynda әleumettik әdilettilikke jol asha ala ma, әlde ekonomikalyq tensizdikti terendete me?

Sifrlyq baqylaudyng artuy azamattardyng qarjylyq erkindigine jәne qúpiyasyna keri әser etui mýmkin be?

Osy rette sarapshylardyng pikirine jýgindik:

Omarәli Ádilbekúly, qogham qayratkeri:

«Elimizde songhy salyq kodekisi Zeynolla Kәkimjanov myrza QR Kiris ministri bolyp túrghanda ainalysqa engen. Odan beri jiyrma jyldan asty, búl uaqytta әlem ýlken ózgeriske úshyrady, elimizde de damudyng jana belesteri bastaldy. Sondyqtan kezekti Parlamentte talqylanyp, júrt arasynda pikir-talas tudyrghan jana salyq zany – uaqyt talaby, zamana betalysy dep bilemiz. Ýkimet úsynghan salyq zanyna baghyttalghan ózgeristerdi әsirese QQS-na qatysty ózgeristi alghashqy oqylymda Parlament mýsheleri qabyldamay tastady. Mine, búl Jana Qazaqstanda Parlament funksiyasynyng kýshengi dep bilemiz. QQS-nyng ósui әriyne shaghyn, orta kәsipting damuyna belgili әser etedi. Ásirese elimiz damuynyng basym bes baghytynyng ekeui retinde Preziydentting auzymen aitylghan turizm men kólik-tranzittik әleuetimizge belgiKi dәrejede yqpal etedi. Elimizde enbek kýshi qymbat, naryq kishkene, osy túrghydan kelgende basqa da Orta Aziya elderimen bolghan bәsekede útyluymyz mýmkin.

Elimiz azamattarynyng jәne memlekettik qyzmetkerlerding salyq jónindegi tanymy, týsinigi әli tolyq qalyptasyp bolghan joq. Olar últtyq mentaliytettik shektemeden, otarlyq ezgiden qalghan sanadan, jahandanu  ýderisindegi aqshagha tabynu psihologiyasynan әli arylyp bolghan joq, sondyqtan olar adam kapitalyn paydalanu, әlumettik әdilettik ornatu degen úghymdardy úmytyp ketedi. Memlekettik mýddeden góri qara basynyng qamyn kóbirek jeydi. Salyq zanynyng búlynghyr, ekiúshty әr tarmaghy olar ýshin kәsipkerler men qarapayym halyqty qinau ýshin tabylmaytyn qúral. Sondyqtan salyq organdary nazaryn alyp kәsip oryndar men monopoliyalyq ýstemdikke ie memlekettik korporasiyalargha jәne memlekettik tendermen júmys isteytin kompaniyalargha audarghany jón.

Sifrlyq damu degenimiz әlemdik betbúrys әri qúbylys bolyp tabylady. Onyng paydasyn kórip jatyrmyz. Ótkende Preziydent aitqan aty bar da zaty joq bes million úsaq mal men ýsh milion iri qaranyng syryna sifrlyq damudyng arqasynda qol jetkizdik. Auylsharuashylyghynda subsidiyalardy negizgi tabys kózine ainaldyrghan partiya basshylary men qoghamdyq úiymdardyng syry ashylyp, aldy qamaugha alyndy. Osy baghytpen jýre bersek әli talaydyng shyn bet-beynesin kóremiz. Sifrlyq damudyng qalyptasuynan qarapayym halyq ziyan shekpeydi, qayta jemqorlyq әlsirep, budjettik týsim kóbeyedi. Qazaqstannyng bar baylyghyn bauyryna basyp alghan 162 adam ghana alandauy mýmkin».

Bodauhan Kayrat, ekonomist:

«Qazaqstanda jana Salyq kodeksin qabyldau kezinde algha qoyylghan negizgi maqsattardyng biri – salyqtyq әkimshilendirudi jenildetu jәne ekonomikany әrtaraptandyru. Búl manyzdy qadam, alayda meni tolghandyratyn mәsele – onyng orta tap pen shaghyn bizneske yqtimal әseri.

Bir jaghynan, búl reformanyng belgili bir ong әserleri bar dep oilaymyn. Mәselen, salyqty esepteu men tóleu rәsimderi jenildetilse, E-Salyk sekildi onlayn jýieler avtomattandyrylsa, búl kәsipkerlerge ýlken kómek bolar edi. Sonymen qatar, patent jәne jenildetilgen deklarasiya negizindegi arnayy salyq rejimderining saqtaluy nemese janartyluy shaghyn biznes ýshin qolayly orta qalyptastyra alady.

Degenmen, búl ózgeristerding ekinshi jaghy da bar. Salyq salu bazasynyng keneni búrynghyday jenildetilgen rejimde júmys istep kelgen kóptegen biznes subektilerin jalpy rejimge kóshirui mýmkin. Búl – qosymsha jýkteme. Sonday-aq, kiristi tolyq ashugha mәjbýrleu, әsirese mikrobiznes ýshin auyr tiii yqtimal.

Sondyqtan, meninshe, jana Salyq kodeksi naqty jiktelgen, iykemdi jәne biznes ortasynyng erekshelikterine beyimdelgen mehanizmdermen qatar jýrui tiyis. Memleket tarapynan ShOB ýshin salyq jýktemesin kezen-kezenimen engizu, orta tapqa әleumettik salyqtarda jenildikter beru, sonday-aq kәsipkerlermen túraqty keri baylanys ornatu – asa manyzdy qadamdar bolar edi.

Osy orayda, progressivti salyq jýiesine kóshu mәselesi de ózekti bolyp túr. Búl – tabysy joghary adamdargha jogharyraq salyq mólsherlemesi qoldanylatyn jýie. Áleumettik әdilettilik qaghidatyn ústanatyn búl modeli, meninshe, belgili bir sharttar oryndalsa ghana nәtiyjeli bolady. Yaghny budjet týsimderi qayta bólinip, kedey toptargha naqty әleumettik kómekke ainalsa; tómen jalaqy alatyn azamattardyng salyq jýktemesi azaysa; memleket tarapynan bilim beru, densaulyq saqtau, túrghyn ýy sekildi infraqúrylym sapasy artsa – onda búl jýie ong әser beredi.

Alayda, belgili bir qauipter de bar. Joghary tabysty azamattar óz tabysyn jasyruy, kapitaldy ofshorlargha shygharu siyaqty kólenkeli ekonomikanyng kýsheng qaupi – shynayy mәsele. Sonymen qatar, eger salyq әkimshilendiru jýiesinde olqylyqtar bolsa, búl әdiletsizdikke әkelui mýmkin. Sol sebepti, tabystardy naqty esepke alu jýiesin qalyptastyru, salyq jýktemesin shekten tys asyrmau, jәne eng bastysy – týsken salyq qarajatynyng әdil әri ashyq bólinuin qamtamasyz etu – basty sharttar dep oilaymyn.

Sifrlyq transformasiya ayasynda da biz manyzdy betbúrys jasap jatyrmyz. Onlayn baqylau-kassalyq mashinalar, QR-kodpen tólem, Kaspi men Halyk jýielerindegi qadaghalau – múnyng bәri ekonomikalyq ashyqtyqty arttyruy mýmkin. Búl ashyqtyqty arttyrsa da, qarjylyq erkindikke әser etui mýmkin. Árbir tranzaksiyanyng qadaghalanuy, jeke túlghalardyng qarjylyq derekterining tolyq ashyqtyghy – azamattardyng senimine әser etui mýmkin. Kóp jaghdayda adamdar senimsizdikpen qolma-qol tólemge qayta kóshui de yqtimal. Sondyqtan azamattardyng senimin saqtau ýshin derekterding qorghaluy men memlekettik ashyqtyq qamtamasyz etilui tiyis. Sonymen qatar, sifrlyq sauattylyqty arttyru – búl baghyttaghy eng basty mindetterding biri.

Materialdy dayyndaghandar: Tomiris Saythudja, Arujan Rymqúl

Abai.kz