Senbi, 26 Shilde 2025
Ádebiyet 611 0 pikir 25 Shilde, 2025 saghat 14:11

Zilzala

Suret: adebiuetportal.kz saytynan alyndy.

Týn túnjyrap adamdargha jany ashyp túrghanday...sary shúnaq ayaz...appaq qar ainalany qymtay býrkep "qozghalmay tynysh jatyndar" degendey.

Adamdar o bastaghy tabighatyn joghaltsada, әu basta ruhyna ne ýrlense sony sap kýiinde saqtaghan jan-januar birdene sezdi...

Tyshqandar ininen shygha aq qardyng betinde bir jerge jinala bastady, mysyqtar óz tuystarynyng basyn qosyp qoradaghy jaman stoldyng astyn panalap jatty, itter úlyp adamdargha adaldyghyn tanytyp tynbay bir súmdyqty eskertumen boldy, «beyuaqta úlyma onbaghan» dep ýiden shyqqan auyldyng jalghyz saqshysy súr tóbetin túmsyqtan úrdy, ol sәlden keyin taghy úlydy. «Ózine kóringir saghan jana eskertpedim be?!» dep aulasyndaghy alyp alma aghashqa asyp, ýnin biraq óshrip ýige kirdi...әteshi gәkuley bastady, onyng da moynyn búray saldy... Maldy auyldyng qoylary manyrap, jylqysy kisinep, itteri shulap, syiyry mónirep azan-qazan boldy da ketti jarym týnde... qap mynalardy-ay, meniki bolghanda bәrin jayratyp salar edim dep, kýmbirlep jatyp kózi endi iline bergeni sol edi, jer gýrildep onnan solgha terbele bastady...

Gauhartas yqsham audanyndaghy 17 qabatty ýiding eng ýstinde vannada jatqan Sәule kóp oidyng ishinde kólkidi. Balalyq shaghyn úl bolyp ótkizdi... Áke sheshesi jalghyz qyzdarynng artynan úl erse eken degen ýmitpen onyng atynyng artyna bir "t"ny jalghap Sәulet dep atap jigitshe kiyindirdi, ol asyq oinap, taygha minip shapty, úldarmen birge qara sugha baryp shomyldy, Ermekting ózgeshe qarap túrghan kózin bayqaghanda óne boyy dir etip, túla boyynan jan ketip, sugha tez sekirgen. Shashyn ýnemi әkesi taqyrlap alyp tastaytyn. Sәulede jigitter siyaqty tym qayratty boldy.

Tughan jerding topyraghy barlyq shaqtyng kuәsi... Sәulening ýiining artynda biyiktigi myng metrge jaqyn tau bar, teriskey beti jap-jasyl jazyq, mal jaylymynyng taptyrmas mekeni, anadayda auzyn ashqan qos ýngirde jauyn shashyn men ystyqta shopandargha panasyn, kәdimgi jýz jyl úiqtaghan ýngirdegi jeti jigitting mekeni osynday bolghan shyghar. Al kýngey betining bas jaghy sary topyraqty, qolynmen syghyp qayta tastasang esh shashyramay jerge "tyrs" etip jarylmay týsedi. Búnda kishkene-kishkene әdemi ýngirler bar, onyng asty jaghy qiyrshyq jәne malta tastargha toly, odan keyin bel toghan, onda túp-túnyq toly su aghady, bel toghannyng asty jap-jasyl, kóktemnen qara kýzge deyin búzau jayylyp, balalar dop qualap jýrsede esh shany shyqpaytyn masatyday qúlpyrghan púlys jer, jaghasynda arba jol bar onyng ong jaghynda eni on metr qara qonyr su aghatyn aq toghan bar. Búlardyng sabaqtan songhy ómiri osynda ótedi, búnda eki ismende oqu degen atymen joq. Azanda taudan asyryp syirdy aidap, sýtting kilegeyi men kók sýtin aiyratyn qol mashinany tapjylmay keminde bir saghat tynbay zyrlatady, qarymyn taldyryp sýtte zorgha bitedi, arasynda nandy kilegeyge malyp jep otyryp toyyp alady. Auyldyng barlyq balasy jinalyp jarty saghattay ýngirlerge oq-dәri dep sary topyraq jinaydy, asty-ýsti ekige bólinip soghys bastaydy. Aralarynda monghol Boja, Mónkibat, Shoynbat degen balalarda bolatyn, «óimelendey joldastay» degen shýldir Bojannyng dausy әr kez anyq estiledi, basy kózine tiygen topyraqqa qaramay jer bauyrlap órge qaray kele jatady, bir kezde bet auzy qan josa bolghan Boja kamandiyr, jenimen múrnyn tartyp qoyyp «óimelendey joldastay» dep taghy aiqaylap algha órmeley beredi. Ýngirding aldyna jaqyn kelip jalaushasyn qadaydy. Qarsy jaq ýngirden shyghyp qol kóterip, artynsha tizerlep otyra ketedi, solay soghys bitedi.

Týski astaryn iship kelip dop tebedi, dopty ózderi teuip, ózderi qualap sharshaydy, qansha qatty tepse, sonsha qatty jýgiredi. Doptan sharshay bastaghanda Múqan ata ýiinen shyghady, jabyrlasyp atany qorshap otyra qalady, ertek bastalady, «bayaghy ótken zamanda, din músylman amanda» bir beyshara qoyshy bala bolypty, ol әkesinen qalghan bes-on túyaq qoyyn baghyp ghúmyr keshipti, bir kýni bir qalyng janbyrda bir ýngirdi panalap otyrady, janbyrdyng arty aq jauyngha ainalyp toqtamay úzaq jauady, ishi pysqan bala qoly jybyrlap topyraqty shúqy beripti әp-sәtte arjaghynan esik ashylyp ketipti.... osylay nebir qyzyqty iyrimder búlardy birde jerding astyna, birde aspangha alyp ketedi...qas qarayyp kýnning úyasyna qalay batqanyn bilmey qalady, ainala azan-qazan bolyp búzaular enesine jýgirgende «oy, jýgermek, siyr emdi!» balalaryn boqtay ýiden analary shyghady, «siyr emse kók aiyl әielding ayaghy artyna tiyedi» arsylday analary qatty shabady, búryn jetken búzaulardyng auzy emshekke bir tiygen song ghalamat kýsh bitip, esh boy bermey obyrlana basyn enesining shatyna tygha beredi, tygha beredi, endi amaly tausylghan әiel men bala siyrdy toqpaqtap qualap ýige aidap keledi, auzynan aq kópirshik shúbyryp búzau da arjaghyna bir, ber jaghyna bir shyghyp enesin sauyrlap ilesedi, «qap, iyisinip ketti-au», shesheleri búzaudy aqyr ayaghynda ózide bilmeytin tylsym kýshpen júlqa tartyp noqtalap beredi de, al ana qazyqqa aparyp bayla dep shelegin alyp siyrdyng bauyryna otyra beredi..."Mine sýt dúrys shyqpay qaldy" sol týni balalardy sheshesi әbden sybaydy... sýtten galansu (parashok) degen úsaq bir aq týiirshik nәrse jasap audan ortalyghyna aparyp satady. Ol kәdimgidey aqsha bolady, ol aqshanyng esebin әkeleri esh súramaydy, óz keregine júmsap analary bir rahattanady.

Ár eki ýiding ortasynda birlesip salghan aq toghannan ótetin kópir bar, Sәulening shyghysyndaghy kórshisining eki qyzy bar, solarmen birge Sәule aq toghangha týsedi, joldan bireu-mireu ótip bara jatsa úyalyp kópirding astyna tyghylady, Sәuleni jigit dep eki qyz az kem ynghaysyzdana kópirding astynda birge býrise qalatyn.

Paluangha týsip auyldan úzap shyghyp altynshy klasta audandyq jarysta balang jigitterding talayyn jer qaptyrdy...Biraq osy kýreste ózge auyldan kelgen bir jigit belinen qapsyra ishke tartyp ong jambasqa almaqshy bolghanda onyng qyz ekenin bayqap az kem qysyp baryp qoya bere saldy. Sol kýnnen keyin Sәule «t» syn alyp tastap, óz atyna qayta auysyp, shashyn ósirip auyldan ketip qyz bolyp audan ortalyghyndaghy tuysynyng ýiinde jatyp oqydy.

Osy ýide jasy toqsannan asqan kózi kórmeytin әje boldy. Áje bes namazyn qaza jasamay әr kez shaytannyng «uәs-uәsasynan saqta» dep dúgha jasap otyratyn, sonda Sәule uәs-uәsa degen sózding ne ekenin bilmey aljugha az qalghan apanyng sózi dep, eleusiz qaldyratyn. Sóitse adam kókiregine shaytan uәs-uәsa(neshe týrli oi) salghan son, nәpsi sol uәs-uәsany oryndatatynyn keyin bildi.

Jarty jylgha jetpey jalghyz qyzdary ýshin әke-sheshesi de audan ortalyghyna kóship keldi. Áke- sheshesi bir-birine shyn adal jar, әngimeleri tausylmaghan júptar boldy, uniyverde oqyp jýrgende Sәule olardyng qalay tanysyp, qalay ýilengenderin neshe ret súraugha oqtalsada, әdep saqtap tili kýrmele bergen. Olar kýn úzaq shay iship kýlimdep sóilesip otyratyn. Ákesi bes siyr, on qoyyn ermek etedi, erteli-kesh harbalastau bolmasa maldaryn óriske aidap ýige kelip auladaghy kók-sókke qarap ýide bolady, sheshesi ýy sharuasymen kir juyp, tamaq jasap, qoly qalt etse, oshaghyn qayta búzyp salatyn, otynyng basyn jylqynyng tezegin qosyp qayta-qayta sylap múntazday etip ýi-ishin retti ústaydy. Búlar qarapayym da óte baqytty ómir sýredi.

Orta mektepti bitirip, eki beti qyzaryp Almatygha oqugha keldi, alty ay qys bolatyn tughan jerining adamdary Almatyda ózgeshe qyzyl núr shashyp monshanyng ózinde birin biri tanityn. Birinshi kursta oghan bir әshky kiygen qalanyng úzyn sausaq aryq jigiti sóz saldy, jigit bolyp ósken jeligi bar Sәule onyng әljuaz denesimen shýnirek kózin bayqap jaqtyrmady. Aynadan ózin kórgen sayyn qyrmyzy týlkidey qúlpyrghan týrine qarap ózine ólerdey ghashyq bolatyn.

Áke-sheshesning jýzderinde әjim taby jiyilep qartayghanyn oqudan kelgende Sәule bayqap jýrdi. Olar qashanda bayaghy ystyq mahabbatarymen bir birine kýlimsirep әngime aityp shay iship otyrushy edi.

Sәule tensele ózine qúlap kele jatqan qabyrghadan shoshyp ketti, sudan atyp shyghyp sabyn kópirshigin aghyza dalagha tyrday tyraghaylady, anadan tughanday ekenin endi ghana anghardy, sary atan jaraghan ayazda saqyldap ketti, tabanynan ótken suyq miyna jetti, qalsh-qalsh etip tisi-tisine tiyip toqtausyz selkildey bastady, jan-jaghyna jaltaqtay da úyalada jalyna qarady, elderding oghan qaraugha shamasy joq, ózderimen ózderi әlek, qalypsyz ýnder, uda-shu, jylaghan bala, oibaylaghan әiel, «óshir ýnindi» dep óktemsisy sóilegen juan erkekting dausy... Kóp qabatty ýiding aldynda, qújynaghan adamdar arly-berli oiqastaydy, kólikterin otaldyryp bala-shaghasyn úmar-júmar ishine laqtyraghan mes qaryn jigitter týtinin budaqtada qozghaldy, qaladan el qotaryla ketip jatyr, joldar keptelis, bebeulegen kólik ýni, jayshylyqta birine jaqyndap ketse, jol saqshysyn shaqyryp daulasyp túratyn jalaqorlardyng ózi temir túlparyn syzyp ketkenderin elemey qaladan shyghyp ketuge asyghyp barady. Kóligi joqtar taksy shaqyrdy... qala shetine shygharghangha bir qoydyng qúnyn súrady....auylbay dep onsha jaqtyra bermeytin tuystaryna baghyttaryn búra qúiynday jýitkip ajaldan qashyp bara jatty, ajaldan tiri jan iyesi qútyla almaydy, biraq onyng arjaghyndaghy azaptardan qútylugha bolady, alayda adamdar qútylmaytynnan qashyp, qútylatyngha esh amal jasamaydy....
Sәule sudy óshirmegenin endi esine aldy, ýiine kiruge zәre qúty úshty, bólmesi әli dirildep qozghalyp túrghan siyaqty, qúlaghyn basyp taghy byraz túrdy, denesi toqtausyz dirildeydi, ózin basqara almaytyn hәlde qalshyldap túr, kózinen aqqan móldir tamshylar eki betinen ótip, qos anarynyng ortasyna tola bastady, kezinde jigit bolyp óskendikten be jany jylamady...

«Bismillahir Rahmәnnir Rhiym! Jer qatty qozghalghanda, ózindegilerdi syrtqa shygharghanda, ne bolyp ketti dep adamdar shoshynghanda, sol kýni jer Jaratushynyng sóiletuimen óz ýstinde ne jasalghanyn bәrin aitady, adamdar top-top bolyp ómirinen esep beruge jinalady. Kim tozannyng salmaghynday jaqsylyq jasasa paydasyn kóredi, kim tozannyng salmaghynday jamandyq jasasa jazasyn alady». №99-sýre Zilzala.

Eki perishte keldi, týrleri óte qorqynshty Sәule jastyq shaghynan esep bere bastady, bir sózin sanqylday anyq aitsa, bir sózin kýbirge jaqyn mingirmen ayaqtaydy.... Álgi aryq jigitten keyin de birge isteytin ashkóz jigitting talayy oghan súghyn qadaghan olardyng esh qaysyna pysqyrmady, jasy úlghayghan sayyn kirpiyazdandy, endi mine qyryqtyng qyrqasynan asyp eluge tayady, osy jasyna kelgenshe bir jigitting qasyna qatar jatqan emes... ol endi aldynda otyrghan studentterge qanday tәrbie bergenin sarnady...
Mal-mýlkinen iyne-sabaq jibine deyin, ol aqshalar qaydan, qalay kelgenin, jegen tamaqtan song jinalghan kýshti nege júmsaghanyn toqtausyz bayandady.... Joghary oqu ornyn bitirip ózi oqyghan uniyverde sabaq berdi, ipotekagha bir bólmeli ýidi qaryzgha aldy, sol ýide jalghyz túrady......tilin shaynady, Qúrandaghy eng úzyn ayat ósimqorlyq turaly ekenin esine saldy......
Juan qamshnyng ózine kóterilip kele jatqan dausynan esinen tandy.... ýiinen shygha tasyrlap qashyp kele jatyr....baspaldaqta yghy-jyghy adam, bir kishkentay bala ekpettey qúlady....shyrqyraghan qyzyl shaqalaqty kóterip anasyna berdi.... qyryq kýn tynbay esep berdi...óli men tirining arasynda tannyng atqanyn keshting batqanyn bilip jatty...janyndaghy qabirden ashy ozandaghan dauystar estidi...Qabyr tarylyp qysa bastady...
Kóp qabatty ýidegi kórshisi jana ýilengen júptar boldy, basynda bir birining «janym-janym» degen dauystaryn qabyrghanyng arjaghynan estushi edi, qyryq kýnnen keyin әielining kókbettene aiqaylaghan dausy, kýieuining gýj-gýj etken ýni búnyng úiqysyn jii búzatyn...

Jer ýiler de qatty silkindi... Tók symdar túiyqtalyp kórshi ýiden alapat órt shyqty...Sәulening әkesi kórshisining otyn sóndiruge baqanyn kótere jýgirdi... taghy bir kórshisi ózi kórip jýrgen qorada jatqan kólikting dóngelegin úrlap ketuge jýgirdy, taghy bir kórshisi qoydyng basyn dayyn otqa ýityp alugha zulady... kóriniske bәri de janashyr siyaqty...Sheshesi әlemdi jaylaghan taj keselinde tynysy tartylyp jatqanyn kýieuine aitpady, ony sýigeni solay jarynyng janyn auyrtpayyn dep shydady, tang ertesi túrmay Allanyng rahmetine qauyshqan. «Anasy ólgenge jylauy ýiretpe» dep Sәule ol kezin esine alugha zәre qúty úshady. Ákesi kórshisining otyn óshirude janyn berdi...

Bir tuysy basyna kelip Qúran oqyp dúgha jasady....jany tynshyp balqaymaq úiqynyng dәmin sol kezde tatty. Jaratqannyng nyghymetine bólengen salihtar qalaghan uaghynda ruh әleminde baratyn jerine erkin baryp keledi, ózi siyaqty kýn-týndi sezip, artyndaghy elding jaqsy-jaman әngimesin estip jatqanyna da shýkir dedi, endi bireuler qaranghy men jaryqty da sezbey, mylqau týnekte túnshygha it qúsa, taghy bireuler dәl myna kórshisindey azapta ókirip jatyr...

Siyrlar ol dauysty alystan estip shoshydy...jylqy osqyryna ýrkip, alystay berdi. Týieler tipti ol mangha juymay shógip aldy.

Sәulening esine ózimen birge isteytin kafedaradghy jigitting qytayshadan audarghan «Qasqyrlar patshayymy» degen romany týsti. Avtor on alty jyl Shizang ýstirtinde týz taghysy qasqyrdy zerdelep jazghan....Bas keypkeri kóksúr qanshyq patshanyng apandaghy jiyrma qasqyrgha janashyrlyghy, olardyng әr bireuining taghdyry ýshin týni boyy kóz ilmey aunaqshyp solardyng erteni ýshin qam jeui, patsha bolyp tek búiryq berip otyrmay, barlyq iste ózi alda atoylap ýlgi kórsetui, әlgi bir epizotta qoyshynyng kók sholaghyna barlyq qasqyrdyng auyzdaryng suy aghyp ashtyqtan búratylyp qyr basynan qarap túruy, bәri de Kóksúr qanshyq patshanyng qas qabaghyn baghyp rúqsatyn kýtui... Sol jyly jaz óte ystyq bolyp quanshylyq jaylap, kýzge qaray jerding qara topyraghy shyqty, qasqyrlar tyshqan qualap qatty aryqtady, qysta qatty boldy, qalyng qar beluardan asty, jerde týk joq ashtyqtan búratylghan bayqús kókjaldardyng kez kelgening shamasy keletin kók sholaqqa tiyise almay túr, qanshyq patsha bolsa «adamdar shaytannyng tilin alyp kóktke kýna jasap qoyyp jer betine jaza tartyp týssede, qoja bolyp keldi, adamdardyng temir qaruy bar únghysy suyq, odan shyqqan qorghasyn janymyzdy jalmaydy, kók sholaghyn jesek izimizge týsip túqymyzdy qúrtady-au» dep, keri sheginuge ynghaylana berip kókjaldar tobyna kóz saldy, Búrynghy patsha Kýikýiding inisi, aghasy, jiyeni, naghashysy arlan abadandardyng qabyrghasyn sanap alarday, әdette eshkimge kórsetpeytin kýjireygen moyyndary sozylyp jerge qaray týsip ketken. IYә, ózi patsha taghyna otyrghanda qasqyrlardyng әdeti boyynsha "saghan baghynamyz" dep, barlyghy úyatty da jandy jeri juan moyyndaryn ashyp tamyryn kórsetip kóldeneng týsip aldyna jatqan, sol kezde olardyng senimin aqtaugha, olardy ash qaltyrmaugha, jaugha bermeuge, toptyng jerin eshkimge taptatpaugha, túqymdy tozdyrmaugha sert etip moyyndarynan sýigen. Mine qazir kórip túr bayqústar ashyqqanda úyatty jerin jinaughada shamalary kelmey qalypty, soghys bolsa alda jýrip top bastap ózge apannyng qasqyryn ne bengal jolbarysyn, qodastar men su syiyrlardy apyryp-japyryp tastaytyn batyrlar...jany ashydy, solar ýshin patshanyng jany jylady, "tәuekel" dep búiryq beruge shaq qaldy, qaytadan adamnyng jauyzdyghyn oilady... Sheshesining ynjyqtyghyn, tym asyra oilanatyn ezdigin ishtey únata bermeytin, әkesi Kýikýy osy qasqyrlar ýshin bengal jolbarysyna jekpe-jekke shyghyp basyn bergen batyr bolghan. Patsha balasy kók súr abadannyng endi shydamy tausyldy, saydaghy kók sholaqqa atyldy, tamaqtan ordy...qalghan arlandar qaumalay jemtigin ortagha aldy. Bәri toyyndy. Esterin jiyp bolghan song adamnyng atyn jep qoyghandaryn endi bildi. Qorghanbasa "adam jauyz" dep әr biri shoshydy. Shynymen romanda qoyshynyng toryna týsip saydyng ishinde qamalghan qasqyrlardyng ekeui orgha týsip qoldy bolsa, arpyldap jetken tanaday tóbetterding jolyn bógep basqalardy aman jiberu ýshin toptyng әjesi jiyrma jastan asqan kәri qanshyq qasqyr qúrban boldy. Apangha kelip shúghyl jinalys ashqan kóksúr patsha ýsh qasqyrdyng ólimine sebepshi bolghan ózining jalghyz úlynyng etegin kesip toptan qudy, qasqyr zanynda odan asqan jaza bolmaydy, jalghyz qasqyrdy adamdar onay jayratady, ne basqa toptaghy qasqyrlar ony talap óltiredi, ne jalghyz ózi azyq taba almay ashtan qatady....alayda ana bayqús egile jarym týnde aq týtek boranda qalyng qardy ombylap ketip bara jatqan úlynyng artynan jylap túrdy...әr týni basqa qasqyrlar úiyqtaghan song ekinshi asqazanyndaghy tamaqty aparyp úlym jýredi-au degen jerlerge tastap otyrdy...

Apandaghy segiz úrghashy ólekshinning ýilenu isterine kóksúr patsha jospar jasady, úrpaqtyng sapaly boluy ýshin olargha kýieu tandau isin óte jinishke taldady, әr arlannyng ata teginen bastap zerdeledi.
Qasqyrlar jasaghan qoghamdyq tәrtipting dengeyine jetuge adamzat balasynyng aldynda әli talay úzaq jol jatyr....

Sәule auruhana tóseginde kózin ashty, aq halatty qyzdar quana «uralap» óz әkpesi tirilgendey shattandy. Biraq qas qaqpay baqyrayyp az jatqan ol qaytadan kózin júma berdi...ruhy taghy úshty óz әlemine...jer silkindi qatty silkindi, jer ana óz qoynyndaghy barsha býkkenderin syrtqa laqtyrdy, qabirdegi adamdar dnk-larynan qaytadan ónip shyqty...әr adam 25 jastaghy óz kýshinde...maqshar alanyna jinala bastady, júmyrtqa týstes appaq ta, tep tegis alanqayda qatar-qatar sap ústady. Esep dәpteri ong jaghynan berilgender quansa, sol jaghynan berilgender ókirip jylady, jalyndaghan qara qoshqyl otty kórdi...bizdi qaytadan dýniyege bir ret jibershi, bar jighanymyzdy elge berip, izigi amal jasap, sauapty ispen keleyik dep jalyndy...jer silkindi eskertu, nayzaghay oinady eskertu, kýn kýrkiredi eskertu. «Qúday óldi dep» jar salghan Europa júrtynda alpauyt eki soghys ótip, tizeden qan keshti, ózderi óldi... taksiyler shyrqyrap jatqan elden artyq aqsha súrady. Ár kim niyetine qaray, bolmashy amalyna sauap alsa, zәredey kýnasyna óz azabyn tartatyn kýn bastaldy...
Sәule dirildep shoshydy... Ájesin kórdi... Kózi kórmesede toqsangha kelgen jasyna qaramastan ýidegi әjethanagha otyrmay dalagha baryp tahratyn alyp, bes namazyn óteushi edi, anda-sanda adasyp ketkenin kórgen Sәule jany ashyp úzyn jip tartyp bergen. Sony sipalay barghan-kelgen sayyn Sәulege úzaq ghúmyr tileytin....

-Sen neghyp keldin?... qayt, әli erteleu...

Áke-sheshesin Sәule kóp izdedi, ýnsiz búlynghyr bir dýngirshekting ishine kirdi...iyә, әne ekeuin kórdi, qol ústasyp alghan... búghan esh qaramaydy, ýnsiz ketip barady... Sәule aiqaylap jiberdi kózin ashty...Medbiykeler taghy shu etti....búl joly kirpigin qaqty...iyә, Alla ómir berseng namaz oqyp, qolymnan kelgenshe izgi amal jasaymyn dep, ernin jybyrlatyp jatty...auzyna su tamyzdy...

Núrhalyq Abdyraqyn

Abai.kz

0 pikir