Ana tilin  –  aryng búl,

Úyatyng bop túr bette,

Ózge tilding bәrin bil,            

Óz tilindi qúrmette!

Qadyr Myrza Áli

Tili ortaq, tarihy teren, týbi bir egemen el – tәuelsiz memleket. Basqasha aitsaq, ol da bir ýlken óz aldyna derbes, kórshi-qolanymen tatu, aghayynymen bauyrlastyghy ýzilmeytin ýlken bir otbasy. Jalpy otbasyn adam ózi tanday almaytyny siyaqty memleketti de bir ýlken otbasy dep sanasaq, onda onyng әr mýshesi bir-birin syilap, qadirleui tiyis. Sol qúrmetting qaynar kózi – ana tiline degen sýiispenshilikten bastau alady. Býgingi taqyrypta biz ana tilining mәnin qozghap qana qoymay, sonymen qatar, memlekettik tilding manyzyn talqylap, qanday mәsele bar ekendigin ashyp kórsetuge tyrysamyz.

yNESKO-nyng saraptamasy boyynsha, býginde әlemde 7000-nan astam til bar, biraq XXI ghasyrdyng sonyna qaray búl san 3000-nan da az boluy mýmkin dep dabyl qaghyp otyr. Tilding joyyluy – búl jay ghana qarym-qatynas qúralynyng joghaluy emes, búl halyqtyng biregeyligi men tarihynyng joghalyp ketuine әkelip soqtyratyn, eldi eldiginen aiyryp, býtindey memleketting egemendigine núqsan keltiretin dýniye.

iyNESKO-nyng (2021) Dýniyejýzilik tilder esebine sәikes, tilderding naqty sany  ózgerui mýmkin. Búghan birneshe sebep bar:

1. Keybir tilder әli ashylmaghan nemese tirkelmegen.
2. Búryn dialekt sanalghan tilder shyn mәninde jeke til boluy mýmkin (mysaly, Tayvanidaghy bayyrghy halyqtar tilderi).
3. Tilder men halyqtar ýnemi ózgerip otyrady: kóshi-qon, apattar, assimilyasiya sekildi faktorlar әser etedi.

Tilding ólui mýmkin be?

IYә. Eger de birde-bir adam belgili bir tildi ana tili retinde qoldanbasa, ol til «óli» tilge ainalady. Solardyng biri – latyn tili. Ol oqytylady, biraq eshkim ol tilde bala kezinen sóilemeydi. Tayvanida basay jәne ketangalan siyaqty bayyrghy tilder joyylyp ketken.Tayvani tili men hakka da joyylu qaupinde túr.

yNESKO tilding joyylyp ketu qauipine qaray alty dengeyge bóledi:

1. Qauipsiz – til barlyq jasta, barlyq ortada qoldanylady.
2. Osal – negizinen tek ýy jaghdayynda qoldanylady.
3. Qauipti – balalar óz ýiinde ana tilinde sóilespeydi.
4. Asa qatty qauip tóngen – tek egde tartqan kisiler qoldanady, al ata-analar mýldem qoldanbaydy.
5. Qaterli – qoldanylu ayasy óte tar.
6. Joyylghan – eshkim sóilemeydi.

Jurnalist Djeyms Griffits «Qytaysha sóileniz» kitabynda jazghanday, Guandun dialektisi (kanton) keng taralghanymen, Qytay ýkimetining mandarin tiline basymdyq berui ony da joyylu shegine әkelip otyr.

Tanymal britandyq lingvist Devid Kristaldyng aituynsha, tilderdi saqtau ýshin 5 negizgi sebep bar:

1. Adamzat órkeniyetining túraqtylyghy tilding әraluandyghyna baylanysty.

Tilder bir-birimen baylanysyp, ekojýie týzedi. Biologiyalyq әrtýrlilik tabighatqa qalay әser etse, tildik әrtýrlilik te mәdeny túraqtylyqty qamtamasyz etedi.

2. Til – búl últtyng bolmysy.

Ár halyqtyng últtyq kodyn jetkizushi birden-bir qúral – qyzyl til.Ol  joghalsa, etnikalyq biregeylik pen úrpaqtar arasyndaghy baylanys ýziledi.

3. Til – tariyh.

Árbir til halyqtyng dýniyetanymymen astasyp, ózine tәn últtyq kodyn, ereksheligin úrpaqtan úrpaqqa jetkizip, tarih qoynauynan syr shertedi.Tili  joghalghan qogham óz tarihynan da ajyraydy.

4. Til – bilim men danalyqtyng saqtaushysy.

Ár til – adamzattyng әlem turaly erekshe týsinigining kórinisi. Til joghalsa, izinshe bilim de ketedi.

Al tildik ahualdyng qazaq jerindegi hali qalay ?

Jalpy alghanda kópetnosty el boluymyz, әri zanymyz sebepti biz bilingvist halyqpyz. Yaghni, últaralyq qatynas tili – qazaqtyng memlekettik tilimen qatar jýredi. Konstitusiyamyzdyng 7-babynyng 2 tarmaghynda  kórsetilgendey, «Memlekettik úiymdarda jәne jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynda orys tili resmy týrde qazaq tilimen teng qoldanylady». Deputattarymyz da eki tilge birdey jaghday jasaluyn syngha alyp jatqany ras. Ekeuin de alyp jýruge bolady, biraq, memlekettik tilding ornyna qoldanu dúrys emes,- deydi olar. Múnyng barlyghyn týbegeyli sheshuge qauqarly azamattar – Zang shygharushy organ ghana.

Birinshiden, biz tilimizdi jay saqtap qalugha tyrysyp qana qoymay, ony aghylshyn, qytay tili tәrizdi alpauyt, brend tildermen tenestirudi maqsat tútugha tiyispiz.

Ol ýshin tilge súranysty arttyratyn jaghday jasaluy lәzim. Ony ýiretude zorlyqqa da jol bermey, meylinshe janadan qosylatyn qoldanushylar ýshin tartymdy ete týskenimiz abzal. Búl turaly Ashat Aymaghambetov «Abaylive» arnasyna bergen súhbatynda aitqanyn byltyrdan bilemiz. Deputattyng oiynsha, býginde memlekettik tildi ýirenemin deytin ózge últ ókilderine kóptep jaghday jasaudy, olargha qazaq tilin mengeru barysynyng dengeyi joghary boluy – manyzdy. Osy turasynda eks-ministr Aymaghambetov myrzanyng óte oryndy pikirin eskergen jón.

Sonymen qatar, qazaq tilin mekteptegi balanyng sanasyna qúiyp jiberetin múghalim jan-jaqty bolghany jón. Osy túrghyda ústazdyq jolgha endi-endi qadam basqaly jatqan jas mamandar men studentterge de taptyrmas dýnie – yutub arnasynda milliondaghan oqyrmandary bar sheteldik oqytushylardyng oqytu tehnikasyn, onyng erekshe әdis-tәsilderin mengeru óte ózekti dep sanaymyn. Yaghni, qazaq tilining qoldanylu ayasynyng keneni ýshin keregi – menedjment jәne marketing.

Mysal retinde әlemge tek tilin emes, tehnologiyasyn, mәdeniyetin, adamnyng býkil ómirin ýlgi etip otyrghan Amerikany alyp qarayyq. Birinshiden, ol jaqqa qonys audarghysy keletin immigranttar aghylshyn tilining dengeyin tekseru maqsatynda testileuden ótu mindettelgen. Sonday-aq, 30 shtatynda resmy dep tanylyp, jalpy Qúrama Shtattardyng 80 % túrghyny aghylshynsha sóileydi. Búghan qosa, jaqynda ghana qosylghan ózgeristerge qaraghanda densaulyq saqtau, jýrgizushi kuәligin alu syndy memlekettik qyzmetterde búl talap júmys isteydi. «Kósh jýre týzeledini»kóp aitatyn halyqpyz ghoy.Endeshe, sol kóshting basynda kele jatqan damyghan memleketterding útymdy sheshimderin saralap, qajetti ozyq oilaryn týrtip alu – el iygiligi ýshin ainymas mindet, oryndaluy kerek maqsat.

Kelesi mәsele – Soltýstikti qazaqylandyru. Keshegi Júmabek Tәshenov tәrizdi tau túlghalaryng túmsyqtygha shoqyttyrmay, qanattygha qaqtyrmaysaqtap qalghan teriskey tósin gýldendiru. Mening aitpaghym, Qazaqstannyng soltýstigindegi úlan-ghayyr dalagha ontýstik qazaqtaryn josparly týrde kóshiru turasynda. Bir kezderi Astanamyzdyng da Aqmolagha kóshirilui manyzdy sheshimderding biri bolghan, dәl sol siyaqty búl da kýn tәrtibinen týspeytin mәsele: Soltýstikke kóshi-qon júmysy.

Preziydentimiz kóshi-qongha qatysty jauapkershiligi men adamgershiligi qatar jýkteletin búl mindetti layyqty túlghalargha jýktep, ony ózi qadaghalauy abzal dep sanaymyz. Jyl sayyn túrghyn ýilerdi belgili bir mólsherde salyp, ony tek qana osynda qonys audarushy qazaqtar ala alatyn qúqyghy bolghany dúrys. Ásirese, kәsipkerlerding kóship keluine jaghday jasau jәne әrbir qonys tebuge niyet bildirushilerge shynayy memlekettik qoldau kórsetilui manyzdy. Búlay dep otyrghanym, búghan deyin soltýstikke ontýstikten kelushilerge biraz kómek beriletini turaly BAQ ókilderi jarysa jazghan edi. Juyrda júmys babymen Aqmolanyng ortalyghy – Kókshetau qalasyna kelgen edim.Biraq, ókinishtisi, әlgi ashyq derekkózderdegidey tiyisti memlekettik organdar tarapynan maghan eshbir jәrdemaqy tólenbedi. Al baspana mәselesinde, tipti de, bastaryn auyrtqan joq. Múnyng barlyghy keybir jergilikti mem.organdardyng ana tilin sýietin, óz elinde kindik qany tamyp, óz halqyna qyzmet etkisi kelgen kózi ashyq jas buyngha degen nemqúraydylyqtyng belgisi dep esepteymin.

Tilge tiyek eterlik taghy bir mәsele – selt etkizer «separatizmnin»serpini. Jana aitqanymyzday, soltýstigimizdegi hal-ahual ózge ónirlerge qaraghanda mýlde basqa. Múny tek teriskeyge kemi bir kelip kórgen jan ghana týsinedi. Qazaqtyng basym kópshiligi ózge tildi jaqsy mengergen, oghan esh shýbә keltirmeymiz.

Biraq, mәsele basqada. Taqyrybymyzdyng bas jaghynda qozghaghan –  tilding joyylyp ketu mәselesinen qauiptenemiz. Sebebi, múndaghy bauyrlarymyz óz ana tilinen ajyrap bara jatqanday kórinedi.

Bilingvistik beleng alghan ortadan kelip separister de shyghyp jatyr. Solardyng biri de biregeyi – «biregey» emes-au, birjaqty pikirge negizdelgen, kereghar kózqaras qalyptastyrushy degenimiz dúrys shyghar, ol – Aslan Tulegenov. IYә, keshe ghana qayta qamaugha alynghan «Nord Kazakh» laqap atymen belgili búl jigitting YouTube paraqshasy milliondaghan myndaghan jinap, jýz myndaghan layk jinaydy. Ókinishtisi, ol óz sózinde, barlyq beyneroliyginde aitatyny bir: qazaq elinde «orys tiline qysym kórsetilip jatyr» eken-mys. Onyng әrbir beynejazbasyn múqiyat qarap, zerdeleseniz, anyq provokator dep sanaugha bolady. Bir ghana mysal: onyng «O neludyah» atty beynejazbasynda – «Kto takoy neludi? Neludi – eto tot kotoryy zadavaemyy na vopros  na russkom yazyke y prekrasno ponimaya russkiy yazyk prinsipialino ne jelaet otvetiti Vam na russkom», - deydi. Búdan bólek, ana tili turaly, qazaqtyng tarihy turaly pikirin aita bastaghan jurnalisterge – tórtinshi biylik ókilderine til tiygizui, tipti, aqylgha syimaydy. Tulegenovting nebәri 2 jyl ishinde YouTube platformasynda jalpy 31 million qaralym jinauynyng artynda ýlken tapsyrys berushi otyr deuge bolady. Qarapayym qoldanushy qansha qalasa da múnsha jazylman jinay almaydy, jinasa da 174-bappen tiyisti oryngha jóneltiledi. Blogerding beynerolikteri memlekettik tilding manyzyn týsirip, ózge elding tasasynda qaldyrugha ashyq týrde baghyttalghan. Isting mәn-jayyn Últtyq qauipsizdik komiyteti óz qolyna almasa, kesh boluy mýmkin dep sanaymyz. Blogerding tap teriskey tósinde jýrip búnday әngime qozghauy, «ana tilim – etnikalyq emes, orys tili», - dep qoyyp, qazaqtyng betke ústar imamdaryn, halyq qalaulylaryn, jurnalisterdi jerden alyp jerge salyp, auzynan aq it kirip, kók it shyghuy –  qauipti. Eger ol pozisiyasyn obiektivti dep tapsa, nege instagram paraqshasynda sonday belsendilik tanytpaydy? nege tek jalghyz týsiredi? Bәlkim, Instagram platformasy «bangha» jiberetin shyghar. Álde halyqtyng yqpalymen keshegi qaraghandylyq boyjetken siyaqty bir mezette 174 bappen ústalamyn dep qorqa ma? Búl mәseleni de mayshammen qarap, tiyisti sharalar qoldanghan jón deymiz.

Biz qazaq halqy eshqashan eshkimdi kemsitip, kem kórgen emespiz. Alayda, últtyq kodymyzdan aiyrylar jayymyz joq. Al ana tilimiz – sol  últtyq kodtyng altyn dingegi. Býginde memlekettik tilding qoldanylu ayasyn keneytu ýshin biraz júmystar da jasaluda. Sonymen birge, әlemdik tilder de qatar damuda. Ony joqqa shygharugha bolmaydy. Mәselen,  Astanadaghy Últtyq akademiyalyq kitaphanada 6 ailyq til kurstary tegin ótkiziledi. Onda kәris, japon, qytay, fransuz tilderimen qatar, qazaq tiline arnalghan synyptar bar. Jas ta, jasamys ta qatysa alatyn múnday kurstar legin tek arttyra beri, qamtylu aimaghyn keneytse, búl da bir ónimdi is bolar edi. Búl sheshim kóptegen týrki dalasynyng tilin mengeruge qyzyghatyn ózge etnostar men óz tilin jetildiruge kómektesetin taptyrmas qúral. Týiindey kele, 7 myng tilding ishinen qazaq tili ýzdik 7 tilding ishine suyrylyp shyqsa, mine sonda ghana biz ózgelerge ýlgi bola alamyz. Sonda ghana mәdeniyetimizdi, bayyrghy ghúrpymyzdy, tazalyghymyzdy ózimizde saqtap qana qoymay әlemdik dengeyde tanytatyn bolamyz. Kapitalistik qoghamda tilimizdi moyyndatu ýshin tehnikany da jetik mengerip, qarapayym jabdyqtardan bastap, nanotehnologiyalargha deyin óz óndirisimizding boluy da manyzdy. Ekonomikasy, infraqúrylymy damyghan el ghana basqasymen terezesi ten. Eng bastysy, kóterilgen mәselemiz, gazetpen birge arhivke, sayttaghy kezekti maqalamen birge múraghatqa ketip qalyp, estusiz, kórusiz qalmasa iygi. Al eger biylikke jetip, qajetti sharalar qabyldasa, olardyng enbegin halyq bere jatar. Tilimiz mәngi jasasyn!

Beybarys Shalabaev, jurnalist

Abai.kz