№36. Mektep jәne últ

Úzaq jyldar mektepte múghalim bolghan, әli de mekteppen baylanysy bar, otbasynda mektep jasyndaghy balalaryn tәrbiyelep otyrghan shәkirtterimning biri qonaqqa kelip mektep mәselesin talqyladyq.

***

Birinshiden, biylghy jyly Astanada ashylghan mektepting kópshiligi aralas mektep deydi. Ekinshiden, biylghy jyly Astana qalasynda ondaghan mektep pen balabaqsha basshylary qylmystyq jauapqa tartyldy deydi. Bir qaraghanda bir-birimen baylanysy joq mәseleler, biraq terendey qarasanyz aralas mektep pen qylmystyq is arasynda tyghyz baylanys bar. Siz qanday baylanys boluy mýmkin dep, әriyne, maghan súraq qoyasyz. Men bylay jauap berer edim.

Búl jerdegi basty mәsele Qazaqstan respublikasynyn, qazaq halqynyng 30 jyldan astam uaqytta últtyq mektepti qalyptastyra almaghandyghy.

***

Alash qayratkeleri 1920 jyldary, ózderi qughyn-sýrginde jýrip revolusiya men azamat soghysynan azyp-tozyp shyqqan qazaq elinde últtyq mektep jasap shyghardy. Alash azamattary tegis repressiyagha úshyraghanda da, jýzdegen myng qazaq azamatyn jalmaghan II dýniyejýzilik soghysty bastan ótkergende de búl mektepter óz júmysyn toqtatqan joq. Sebebi Alash azamattarynan ýlgi-ónege kórip qalghan birdi-ekili múghalimder boldy. Bilim salasyndaghy sovetizasiya (kom akademiya t.b.), syrttan oqu jýiesi, shalasauattylyq zamanynda olar sonau Ahmet Baytúrsynov aghalarymyz salghan joldy jalghastyrdy. Múghalim degen úghymdy, kәsiby jәne qoghamdyq qyzmetti Alash qayratkerleri engizdi. Biz qazirgi kýni keyde múghalim ornyna ústaz, oqytushy degen sózdi qoldanamyz. Ústaz –ústa sózinen shyghady, bir isti tereng iygergen adam, mysaly men qazaq tarihy men etnografiyasy salasynda ústamyn. Oqytushy – belgili bir mamandyq iyesi, sol mamandyq turaly bilim men tәjiriybeni ózgege jetkizushi. Múghalim bolsa tek qana bilim tasymaldaushy ghana emes, ol oqushygha jan/ruh berushi, A.Baytúrsynov jazghanday «Mektepting jany –múghalim. Múghalim qanday bolsa, mektebi hәm sonday bolmaq».

Osy týsinik kýshinde túrghanda auyl ishinde múghalim óte bedeldi boldy, el de, basshylar da múghalimmen sanasar edi, onyng aitqanyna qúlaq týrer edi. Men Alash últtyq mektebining dәstýrin ústaghan songhy múghalimderdi kórdim, sizderding de birazdarynyz kórdinizder.

***

KSRO-da 1930 jyldardan bastap «Sovet mektebi» ýlgisi (modeli) bilim beru jәne iydeologiyalyq joba esebinde júmys istey bastady. Búl joba aldymen jәne negizinen orys tildi bilim jýiesi arqyly iske asyryldy. Onyng oqulyqtaryn jazghan jәne iske asyrghan Moiysey Aronovichter t.b. boldy. Búlar aqyldy jәne ailaly adamdar edi jәne partiyanyng basty tapsyrmasy sovettendirudi, shyn mәninde orys tildi sovet halqyn qalyptastyrudy mektep arqyly iske asyrudy basty nysana qylyp aldy jәne jýzege asyrdy.

Mәskeuding totalitarlyq ýstemdigi kezinde HH ghasyr basynda últtyng ziyaly qauymy jasap bergen últtyq mektep ýlgisin KSRO qúramyndaghy respublikalar әr týrli dengeyde, biri az, biri kóbirek saqtady. Bizdegi asharshylyq, 1930 jyldardaghy repressiyalar jәne II dýniyejýzilik soghys kezindegi adam shyghyny, Tyng iygeru jәne óndiriske baylanysty jer auyp kelushiler tasqyny qazaqtyng demografiyalyq jaghdayyna qatty soqqy boldy jәne jalpy mektep isining orysshalanuyna alyp keldi. Degenmen az-maz qazaq mektepteri óz jolyn jalghastyra berdi.

***

*Bizde «auyldan shyghyp akademik boldy» degen sóz bar, mәsele auyldan shyqqandyghynda emes, Alash dәstýri saqtalghan mektepte oqyp akademik bolghandyghynda. Sebebi qalalardyng bәrin orys tildiler basqan uaqytta qazaq mektebi tek qazaghy basym auyldarda ghana saqtaldy. Eng soraqysy orystandyru alys auyldargha da jetti. Men 1980 jyldardaghy etnografiyalyq ekspedisiyalarda HHII partsiezd (qazaqsha atauy Teniz audany Qaraqoyyn –Qashyrly auyly) siyaqty bir orysy joq shalghaydaghy taza qazaq auyldarynda orys mektepterin, onyng dýbara oqushylaryn kórdim. Ol ortadan akademik shyghuy mýmkin emes.

***

Sovettik orys tildi mektep jýiesi býkil Resey jәne onyng yqpalyndaghy elderde әli de basym. Búl jýie bilim beru túrghysynan búryn jaman emes edi, biraq jalpylama bilimge kóp kónil bólinetin. Mәselen KSRO kezeninde biz býkil әlemning geografiyasyn bes sausaghymyzday tanyghanymyzben, qazaq jeri turaly habarymyz óte ýstirt bolushy edi. Mektep beretin bilim qazirgi kýnning talaptaryna qanshalyqty jauap beredi, ony әr pәnning mamandary ózderi anyqtaydy. Al tәrbie túrghysynan Sovettik orys tildi mektep jýiesi mәngýrttendiru, orystandyru ortalyghy bolatyn. Moiysey Aronovichter mektepting tәrbie júmysy ghana emes, pәnderding mazmúny arqyly da últsyzdandyru prosesin qamtamasyz etudi oilastyrdy. Aldymen etnikalyq negizden ajyratu, belgili dәrejede kosmopolitizmge ynghaylau, odan keyin tamyrdan ajyraghan marginaldardy orystandyru. Búghan jýzdegen-myndaghan mysal keltiruge bolady, sebebi búl mektepten ótkender bizding ortamyzda tolyp jýr. Mening esime osydan birneshe jyldar búryn You tube-ten kórgen bir rolik týsip otyr. Reseyden Qazaqstangha kóship kelgen apaly-sinili eki әiel adam Aybar degen blogermen suhbattasyp otyr. Bireui ekinshisine, «Esinde me, biz «Ne day Bog vyity zamuj za kazaha!» deushi edik qoy» deydi. Búlardyng baghyna qaray bir aghalarynyng arqasynda Qazaqstangha kelgen, qazaq azamattarymen túrmys qúrghan t.b.

Bizge manyzdysy boyjetken qazaq qyzdaryna «Ne day Bog vyity zamuj za kazaha!» -ny aitqyzu әdistemesi. Búl keshendi týrde mektep pәnderi, tәrbie júmysy, qoghamdyq ómir arqyly jasalatynyn bizding bilim salasynyng teoretikteri biledi me?! Áriyne, RF-da biylik búl prosesti tikeley qadaghalaydy, belgili dәrejede basqarady.

***

Qazaqstanda orys tildi, nemese aralas mektepter az emes. Jalpy mektepting sany 7637, sonyng ishinde 1121orys, 2778 aralas mektepter (2022 jylghy derek). Búl mektepter bilim beruin beretin shyghar, biraq qazaq azamatyn tәrbiyelemeydi. Taghy bir mәsele orys mektebin bitirgenderge orystyq imperlik júghady da eski daghdymen ózderin joghary ústaydy. Búl astamshylyq qazir kýni ashyq bolmasa da sezilip túrady, búryn N.Masanov t.b. kezinde ashyq aitylushy edi. Onyng «Lishi nebolishaya chasti potomstvennyh gorojan-kazahov (10-15 pros) yavlyaitsya nosiytelyamy individualinogo obraza jizny y mentalinostiy», nemese «ony okanchivait kazahskui shkolu, govoryat y myslyat preimushestvenno na kazahskom yazyke, po otnoshenii k nim russko-evropeyskaya kulitura vystupaet kak inoetnicheskaya, chujerodnaya. Y hotya eta marginalinaya gruppa postepenno osvaivaet gorodskoy obraz jizni, novye sennostnye oriyentasiy y privychki, tem ne menee ony ne mogut polnostiu integrirovatisya v gorodskui kulituru» degenin oqynyz (Qara: N.Amrekulov, N.Masanov. Kazahstan mejdu budushim y nastoyashiym. Almaty,1994.ss.166-179).

Áriyne, qazirgi kýni biylik tarapynan últsyzdandyru memlekettik sayasat týrinde jýrmeydi, biraq jekelegen chinovnikter barlyq dengeyde (bilim beru, ghylymy granttar t.b.) ózining sovettik-orystyq tәrbiyesine bola orys tildiler men jobalargha býiregi búryp túratyny jasyryn emes. Songhy kezde kóbeyip ketken әr týrli jeke menshik mektepter men balabaqshalar qanshalyqty últtyq? Biylik tarapynan jeke menshik mektepter men baqshalardy týgel qadaghalau mýmkin emes, olardyng ne oqytyp qanday tәrbie berip jatqanyn Bir Alla biledi. Jaqynda ghana You tube-ten qazaq bala baqshasynyng tәrbiyeshisining baldyrghandargha «Matushka svyataya Rusi» әnin ýiretip jatqanyn kórdik.

***

Biz búl әngimeni orys tildi jәne aralas mektep pen qylmys arasyndaghy baylanystan bastadyq. Búl baylanystan qútyludyng bir ghana joly bar, ol últtyq mektep. Mәsele, tek pәnderdi qazaqsha oqytu, mektep jәne synyp qabyrghalaryna etnosurtterdi salyp qongda ghana emes, mәsele mektepting býkil oqu jәne tәrbie júmysyn últtyq mýddege arnau. Eskeriletin mәsele qazaq últtyq qúndylyqtary, búl jerde Abay múrasy bizge basty nysan bolady. Aldymen enbek qadiri (enbek etseng erinbey, toyady qarnyng tilenbey), odan keyin әdilet (haq joly osy dep әdiletti sýi), odan keyin ynsap- iman, odan keyin býkil Týrkistan-Ortalyq Aziyanyng jarqyn kezenderi (Qarahan dәuiri t.b.), odan keyin tehnika, ghylym, әdebiyet, óner salasyna erekshe sinirgen jasampaz túlghalar t.b. Últtyq mektepti jasau degeniniz mektepke tәrbiyeli, bilimdi múghalimderdi dayyndaudan bastalady, yaghny JOO mektepting últtyq boluyna birden-bir jauap beredi. Ekinshiden, sapaly jәne últtyq mazmúndaghy oqulyqtar . Búl jerpde orystyng dәstýrimen әlemdegi býkil ghylymy janalyqtardy ashqan reseylikter degen jol bar (Radiony oilap tapqan Popov degen siyaqty t.b.), nemese óz tarihymyzdan túlghalardy tenizding týbinen marjan sýzgendey tauyp alugha bolady. Mysaly biz Qarahan dәuirinen tek әl-Farabiydi ghana bilemiz, al Biruni, Horezmi, Ábu әly Sina she, olar da býkil Týrkistan әlemine ortaq túlghalar.

Qazaq últtyq mektebi adaldyq pen әdiletting ornaghan jeri bolady ma, әriyne bolady. Bizding halqymyz qansha soqqy kórse de ózining tól qasiyetterin týgel joghaltqan joq. Búrynghy tekti әuletter, olardan shyqqan azamattar qyrghyngha úshyraghanymen әli de júghyn bar. Qazaqtyng býkil tarihy halqyna adal qyzmet jasaghan qaghandar men handargha toly, al tól dәstýrlerimiz mәrttikke jәne adam sýigishtikke (empatiya) negizdelgen. Qazaq bolu- ol rysari bolu, yaghny әdiletshil bolu, osy qarapayym jәne jarqyn týsinikti baqsha men mektepke siniru, sovettik totalitarlyq sanadan, postsovettik úrlyq-qarlyq pen azghyndanudan qútylu sonday qiyn sharua ma?!

Prof. Jambyl Artyqbaev

Abai.kz