Mәjilis deputaty Bekbolat Tileuhannyng Premier-Ministr K. Mәsimovke saualy

«Men sizderge bir faktyny aitayyn: Qazaqstan Respublikasynda qazaqtyng tilin, memlekettik tildi bilmey-aq ýlken lauazymdargha qol jetkizuge bolady; sayasy yqpal jýrgizuge bolady; ýlken materialdyq qúndylyqtargha, materialdyq baylyqtargha qol jetkizuge bolatynyn ómir kórsetip otyr. Ómir shyndyghy sonday...

Al endi memlekettik tildi jetik bilgenmen, siz, resmy til orys tilinde nashar bolsanyz, shorqaq bolsanyz, júmystan shyghasyz. Maghan Astana prokuraturasynda júmys istegen Júbatqanov degen azamattan hat týsti. Sol memlekettik tilge jetik bolghanymen, orys tiline shorqaq bolghandyghynyng  kesirinen júmystan ketkendigin aityp , zar iylep hat joldady. Yaghni, memlekettik tildi siz óte  jaqsy bilseniz de, resmy tilge sholaq bolsanyz, Qazaqstan Respublikasynda ýlken lauazymgha qol jetkizu qiyn ekendigin kórip otyrmyz. Búl mening pikirim emes, búl fakt.

Mәjilis deputaty Bekbolat Tileuhannyng Premier-Ministr K. Mәsimovke saualy

«Men sizderge bir faktyny aitayyn: Qazaqstan Respublikasynda qazaqtyng tilin, memlekettik tildi bilmey-aq ýlken lauazymdargha qol jetkizuge bolady; sayasy yqpal jýrgizuge bolady; ýlken materialdyq qúndylyqtargha, materialdyq baylyqtargha qol jetkizuge bolatynyn ómir kórsetip otyr. Ómir shyndyghy sonday...

Al endi memlekettik tildi jetik bilgenmen, siz, resmy til orys tilinde nashar bolsanyz, shorqaq bolsanyz, júmystan shyghasyz. Maghan Astana prokuraturasynda júmys istegen Júbatqanov degen azamattan hat týsti. Sol memlekettik tilge jetik bolghanymen, orys tiline shorqaq bolghandyghynyng  kesirinen júmystan ketkendigin aityp , zar iylep hat joldady. Yaghni, memlekettik tildi siz óte  jaqsy bilseniz de, resmy tilge sholaq bolsanyz, Qazaqstan Respublikasynda ýlken lauazymgha qol jetkizu qiyn ekendigin kórip otyrmyz. Búl mening pikirim emes, búl fakt.

Memlekettik tilding de qajettiligine búqara әli senbey keledi, uәde kóp, naqty jylju joq. Mening aitayyn degen mәselem, qazaq tilding mәselesi últtyng tikeley qauipsizdigine qatysty dýniye. Ár últtyng ózining tili ol sening aryn, namysyn. Namysymyzdyng ayaqasty bolyp jatqanyna ózimiz de kuә bolyp otyrmyz. Alystan mysaly keltirmey-aq qoyayyn, jeke óz basymdy alayyn, mýiizi qaraghayday deputat bolyp otyrghannyng ózinde mening Tileuhan deytin tap-tamasha familiyam bar edi. Ol oryssha T men l-dyng arasynda әrip bolmaydy ghoy, biraq osy mening parlament qabyrghasyna kelgende  «iy» deytin әrip eki ortagha kirip ketti. Sodan qazir «Tiyleuhan» bolyp qaldym. Tileuhan qalpynda barayyn desem, aqshasyz qalatyn týrim bar. Ádilet basqarmasynyng qújattandyru bólimderi últy qazaq azamattargha tuu turaly kuәlik pen pasport bergende qazaq tilining grammatikalyq zandylyqtary saqtalmay jazylghany óz aldyna talay ret aitylghan әngime ekeni belgili.  Al endi, Ábdihalyqtar әuleti deytin әulet bar osy Astanada. Bir ýide tórt bala bar. Tórt balanyng pasporty tórt týrli. Bireuinde - Ábdyhalyqov, ekinshisinde -Abdyualiyk, ýshinshisinde -Abduhalikov, tórtinshisi jәne basqa.

Bayaghyda sovetting kezinde Tilekqabyl deytin azamattyng atasy Tilekqabyl dep qoyghan ghoy, sony pasportqa Telekabeli dep jazyp bergen, ózining tiline ynghaylap. Sol Telekabeliding mәselesi әli sheshilmey jatyr. Egerde qazaq tilining fonotikalyq zandylyghyna sәikestendirip, Vladimir degen atty , «Uәldimir, Blydemir, Uәldemar» dep jazyp berseniz, ol esim iyesi ashulanady. Ashulanghannyng ber jaghynda sizge qauip tóndirip jiberui әbden yqtimal.  Onysy óte oryndy. Al ókinishke oray bizding qazekeng aty-jónining qate jazylghanyna tózudi әdetke ainaldyryp alghanymyz sonsha, tipti oghan mәn bermeytin kýige jettik.   Endi osyghan naqty keletin uaqyt bola ma?

Al endi qazaq tilining keleshegi deytin mәselege kelsek.  Basqa últtardy aitpaghanda qazaq últynyng ata-analarynyng basym kópshiligi balalaryn orys mektebine berip jatyr. Búl olardyng qazaq tilining bolashaghyna senbeytindigin kórsetedi. Osynday kózqarastardy boldyrmau ýshin biringhay últtyq testing qorytyndysy boyynsha qazaq mektepterining kórsetkishterin, olardyng nәtiyjeli júmystaryn nasihattau kerek. Keleshek mektepke baylanysty.  Mektepke baylanysty aitar bolsaq, qadirli әriptester, osy Astana qalasynda , sol jaghalauda birde-bir qazaq mektebi joq. Mysaly, 40% qazaq balasy orys synyptarynda oqidy. Búghan birneshe sebep bar.

Birinshiden, qazaq balabaqshasynda nemese qazaq tobynda oryn bolmaghandyqtan balalaryn amalsyzdan orys tobyna berip otyr. Aralas balabaqshada, mysaly, barlyghy 10 top bolsa, onyng 2-i nemese  1-i ghana qazaq toby bolady. Ayta bersek sóz kóp. Qazirgi uaqytta ýnsiz ashylyp jatqan orys mektepterin kóruge bolady. Qysqartyp aitayyn, Astanada bir qazaq mektebi ashylsa, eki orys mektebi ashylady. Almatyda da solay. Mysaly, № 54 qazaq mektebi ashylghanda sol audannan № 31, № 5 eki orys mektebi, № 56 qazaq mektep ashylyp edi, jarysa № 35, № 60 eki orys mektebi ashyldy. Qazaq mektebinde 1400 bala oqyp, eki orys mektebinde 400-den jәne 600-dan bala oqidy. Sonda qazaq jәne orys mektepteri múghalimderining jýktemeleri jer men kóktey. Al, alatyn ailyghy birdey. Aralas balabaqshalarda, mektepterde qazaq tobynda, synybynda bala kóp. Sondyqtan qazaqtar balalaryn orys tobyna, synybyna beredi. Óitkeni synypta adam kóbeygen sayyn oqu sapasy tómendeydi deytini týsinikti.  Mektepterde aghylshyn tili, orys tili 2, 3 topqa bólinip oqytylady, al, qazaq tili sabaghynda oqushylar synypta 30-35 oqushy bolsa da topqa bólinip oqytylmaydy.

Endi últtyng jaghdayyn aita-ayta sharshaghamyz. Enbek Eri Ayagýl Mirazova «Ayqyn» gazetinde bylay dep jazghan: «Tól oqulyqtarymyzdyng sapasy tómen. Óitkeni jana buyn oqulyqtarynda kemshilik qansha aitylsa da  joyylmay keledi. Oqulyqtaghy mәtinder oqushynyng jas ereksheligine, týsinigine  baylanysty dúrys berilmeydi. Mәselen shetel oqulyqtarynan alatyn bolsaq, «oynatyp otyryp, oilantatyn» qúdireti bar. Bizde kerisinshe». Ras qoy, ras.

Devid Kristal degen filosoftyng sózimen ayaqtayyn: «Til joyylarda qostildilik payda bolady. Eki tildi ertken eki mәdeniyet ózara shayqasqa týsedi. Aqyrynda jenimpaz mәdeniyetting tilinde sóileushiler kóbeyedi. Al әlgi jenilis tapqan shaghyn mәdeniyetting tilinde sóileuden basqa emes, ózining jas úrpaghy úyala bastaydy. Ana tilinde sóileuge qysylatyn sol úrpaq ta «jenimpaz mәdeniyettin» ayaghyna jyghylady. Agha-úrpaq ata-ana qansha әurelense de, óz balalaryna ana tilin ýiretuge shamalary jetpeydi. Eng ókinishtisi de osynda».

7 qazan 2009 jyl