Jýsip Mamay (1918-2014) qyrghyz últynyng әigili manasshysy. Beyjindegi әigili jazushy, audarmashy Akbar Mәjiytúly ol kisini kózi tirisinde izdep baryp úly manasshy jayynda derekti filim týsirgen eken. Tómende sol sapargha qatysty jazbasyn úsynamyz.

Sandaghan boran-shashyndy bastan keshken, iman jýzdi, meyirli, parasatqa toly janary әli de otty, osy bir qyrghyz qariyany kórgende, oghan degen qúrmetiniz eriksiz oyanady.

ol seksenning sengirindegi elimizding әigili qyrghyz jyrauy “manasshy” Jýsip Mamay. 8 bólimdi 235 myng joldyq úshan teniz «Manas» jyry onyng my әleminde, asyl qambaday saqtalyp, onyng qanymen birge buyrqanyp, tiri janar tausha balqyp, otty jyrlar jalyn atqan magmaday kómeyinen atylyp shyqqaly túrghan siyaqtanady...

Qariya on neshe, jýz myng joldyq qazaq-qyrghyz dastandaryn jatqa soghady. Ol beyne tiri jyr qoymasy nemese ol býgingi zamandaghy tiri Gomer.

Men keskinge alu gruppasyn bastap qariyamen birge onyng mekeni − Shynjannyng Aqshy audanyna bardym. Biz onyng ómirinen «jyrau» atty arnauly programma týsirmekshimiz. Aqshy audany eki ýlken taudyng ortalyghyndaghy anghargha ornalasqan, teristiginde Tәnir tauynyng etegi, týstiginde asqaq Pamir ýstirti, eki taudyng ortasyndaghy anghar Qaqshal dep atalady.

”Qaqshal” jerlik qyrghyzdardyng anyzynda “jauynsyz qaghyr adyr” degen maghynany bildiredi. Búl ara jauyn az qaghyr ónir bolghanymen, teristigi Tәnir tauynyng etegine tura keletindikten ontýstik jaghy ormandy ónirmen tútasyp, jyl boyy qar jamylyp, múz jastanyp, kórinisi erekshe kórkem bolady. Tau ishinde jylghalar jalghasyp, ózender toghysyp, múzdyqtar keng kósilgen tauly ormandy ónirdi suarady. Batystan shyghysqa qaray anghardy tútastyryp arqyrap ózen aghyp jatady, búl Tarym ózenining jogharghy bir aiyryghy − Toshqan ózeni, jergilikti túrghyndar ony “Qaqshal ózeni” dep ataydy.

Qaqshal anghary qyrghyz últynyng ejelgi júrtynyng biri, kóptegen tarihy mәlimetterde estelikke alynghan. Jýsip Mamay osynda tuylghan, Qaqshal angharynan kókke kóterilgen jaryq júldyz. Qaqshal erteden «Manas» tarihy jyrynyng taralghan basty ónirlerining biri, ol «Manastaghy» tarihy uәqighalarmen sabaqtasyp jatady. Búl anyzdar «Manas» pen Qaqshal angharyn tipti de tyghyz baylanystyryp, búl arany eresen anyz týsine ie etken.

Qaqshal angharynda tirshilik etip kele jatqan qyrghyz últy, ejelden sózge sheshen, sauyqshyl, halyqtyq oiyndargha bay boluymen aty shyqqan. Beyne «Manas» dastanynda surettelgen ejelgi qyrghyzdarday, olar qoly bosap tynyshtyq bolghanda, ejelgi atalarynyng daghdysy boyynsha týrli toy, as syndy saltanatty qimyldar ótkizgen, jaylauda qatar-qatar shaghaladay aq ýilerdi tigip, kókpar tartu, at bәigesi qatarly qimyldardy ótkizgen, týn bolghanda, auyldastar qoralanyp otyryp halyq ónerpazdarynyng «Manas» dastanyn әuenmen shyrqaghanyn tyndaghan. Keyde jyr jarysyn ótkizgen, búl týrli jarys tipti dәstýrge ainalghan. Arnauly «Manas» dastanyn aitatyndardy, halyq qúrmetpen “manasshy” dep ataghan, olar halyqtyng qúrmetine bólengen...

Jýsip Mamaydyng elge kelgen habary lezde auylgha tarady. Qayda barsaq, jerlik basshylar amandasa keldi. Auyldastar qaumalay sәlemdesti. Analar qúshaghyndaghy sәbiylerin alyp, talasa-tarmasa mandayynan sýigizip, bata tiledi. Olar bata alghan balanyng bolashaqta sózsiz baqytty, parasatty bolatynyna senedi. Onyng kiyimin auyldastar talasa estelikke alyp qaldy, onyng parasaty men kiyesining júghuyn ýmit etedi: keybireuler bilekterin týrip qariyagha tamyryn ústatty, ol auyldastardyng nazarynda kiyeli emshi ispetti. Ol eshqashan bir de adamnyng talabyna jay qaramaydy, auyldastardyng әrqanday kishkentay ótinishine deyin múqiyat oryndaydy. Halyq dәn riza, olardyng jýzderinen razylyq pen quanyshtyng kýlkisi esedi. Osydan «Manastyn» qyrghyz halqynyng jýregindegi kiyeli yqpalyn, Jýsip Mamaydyng jyrau bolu sipatymen halyq jýregindegi ornyn kóruge bolady.

Rasynda «Manas» tarihy dastany qyrghyz mәdeniyeti men kórkemónerining biyik shyny. Qyrghyzdardyng nazarynda, eng ýzdik kórkemónershi “manasshy”, «manasty» jyrlaushy.

«Manas» tarihy eposy auyzsha jaryqqa shyqqan әri auyzsha úrpaqtan-úrpaqqa jalghasyp jetken, 20-ghasyrdyng ózinde auyz jýzinde jyrlanyp әigili manasshylardyng auzymen shyrqalyp, qúlaghymen zerdesine qúiylyp jalghasqan. Al manasshylardyng esimi qyrghyz halqynyng jýreginde jattalyp, dәuirden-dәuirge jalghanghan, olar halyqtyng óskeleng qúrmetine bólenip, tabynatyn túlghalargha ainalghan, qyrghyz mәdeniyetinde erekshe oryn ústaghan.

Ýzdik manasshylar halyq jaghynan ýlken manasshy dep atalghan. Olar siyrek kezdesetin eske ústau qabileti, erekshe qiyal quaty, tendessiz til qabileti men suyryp salmalyq darynymen, tarihy epostyng býkil túlghalyq oqighasyna, әrbir variyantyna qanyqtyghymen, tútas jyrdy jyrlau barysyndaghy sezimdik beyneleu quatymen, barynsha jetkize shyrqap, birtýrli kemeldi kórkemdik órege kóteriledi, eng sonynda ózindik daralyghymen, tyndarmannyng aiyzyn qandyryp, «Manastyn» tútas kórkemdik ýlgisin qalyptastyryp, tyndarmandar ortasynda kýshti yqpal qozghap, halyqtyng tereng qúrmeti men súiispenshiligine bólenedi.

Adamdar qashanda olardyng esimin tarihy jyrdyng ózimen sabaqtastyryp jyrlaydy, әri oghan kóptegen syrly týs beredi, tipti olardy kiyeli dengeyge kóteredi. Jýsip Mamay biz kórgen ýlken manasshylardyng tiptik uәkili, shyn mәnindegi iri túlghaly manasshy.

Jana ghana óte shyqqan 20-ghasyr, auyzsha myng jylgha tarta taralghan «Manas» tarihy eposy jóninen әri ony taratyp býginge jetkizgen manasshylar jóninen, tipti qúlaqqa ýiir batyrlyq eposty tyndap qanyqqan qyrghyz tyndarmandary jóninen de, eske alugha, oilanugha tatityn ghasyr. Óitkeni tek osy ghasyrgha kelgende ghana, kóptegen ýzdik manasshylardyng aitatyn mazmúny auyzsha formadan jazbasha formagha ózgerdi, jandy tabighy kýiden túraqty jazu formasyna ózgerdi. Olardyng ortasynda, Jýsip Mamay eng baqytty esepteledi, ol qyrghyz halqy ghasyrdan-ghasyrgha últtyng ruhy dep ardaqtap kelgen «Manas» eposyn ghylym-tehnika óskeleng dengeyde damyghan aqparat ghasyryna alyp kirdi, kóptegen últtar jóninen, әsirese, batystaghy últtar jóninen әlde qashan joyylghan tarihy eposty әuenmen shyrqaytyn kórkemóner qalybynda býginge jalghady. Mýmkin ol jer betindegi eng kemeldi «Manas» jyrshysy.

Biz Jýsip Mamaydyng Qaqshaldaghy izi boyynsha onyng ótkenómir keshulerin izdedik. Búl jalpy jer kólemi 480 sharshy kilometr keletin, tórt jaghyn tau qorshaghan, tar jylgha sonau ertede, shyghys han kezinde elimizding tarihy kitaptarynda estelikke alynghan. Uytou eli atanghan, batys ónirdi qorghau ýkimetining qarastylyghynda bolghan, qyrghyzdardyng ata babalary elimizding besinshi dәuirinen (907-960) bastap osynda qonystanyp ósip-órbigen.

Qaqshal anghary jibek jolynyng manyzdy bir joly bolghan. Jibek joly Chan-annan bastalyp Kýshargha jetkennen keyin, Aqsu, Ushyny basyp ótip Qaqshaldyng batys soltýstigindegi Bedel tau auyzy arqyly Orta Aziyagha tútasady. Estuge qaraghanda han bektigi kezinde, Jang Chyan batysqa joryq jasaghanda osy joldy ashqan eken, ol Orta Aziya men Shynjannyng ontýstigindegi әrqaysy ónirlerdi tútastyratyn negizgi qatynas liniyasy bolyp, tarihta bir mezgil dәurendegen, osy bir bayyrghy joldyng kóp jerlerinde qazirge deyin eski pochta beketinin, әskery beketterding jәne bekinis dualdarynyng qaldyghy saqtalghan.

Osynda ómir keshken qyrghyz halqy úzaq tarihy damu barysynda ózindik daralyqqa ie ýzdik mәdeniyet jaratty, osy mәdeniyet qúbylystary daralyq ereksheligi men tútas qyrghyz halqynyng ruhany mәdeniyetining bir bólegine ainalyp, tútas qyrghyz mәdeniyet tarihynda asa manyzdy oryndy iyeledi. Bizding eng maqtanysh sezinuimizge tatityny, osy topyraqta tarihy epos «Manastyn» jaryqqa shyghuy, búl әri Qytay últ mәdeniyetining maqtanyshy.

Adamdy qayran qaldyrarlyghy, Qaqshal angharynyng «Manas» tarihy eposyna qatysty bolghan “Múzbúrshaq batyrdyng qabyry”, “Syrghaq qabyry”, “Aqqúla túlpardyng mama aghashy”, “Álmәnbet qabyry”, “Baqaydyng kiyeli aghashy”, “Álmәnbetting aq dorbasy”, “Manastyng qyryq batyry tikken qyryq aghash” qatarly tarihy derekterge toly boluy. Osylardyng barlyghy «Manas» tarihy eposynda týgelimen jyrlanyp, batyrlardyng aty qúlaq týbinde nayzaghaysha janghyryp, epos pen shynayy ómir adam nanghysyz dәrejede qabysyp, adamdy realdyq pen týs, qiyal men ómir ortasyndaghy ghajayyp kýige bóleydi.

Aqshy audanynyng shyghysynda arqyrap aghyp jatqan Qaqshal ózenining boyynda qyryq týp aghash bar. Adamdar búlardy “qyryq aghash” nemese “qyryq batyrdyng qyryq aghashy” deydi. Aytulargha qaraghanda, búl qyryq tal aghashty Manaspen birge shyghysqa joryqqa attanghan qyryq batyr tikken desedi. Búl qyryq aghash tarihy epostyng mazmúnymen qatysty bolghandyqtan, adamdardyng qúrmeti men qorghauyna ie bolghan.

Qaqshalgha kire beris anghar auzynda, Aqshy audanynyng shyghys bólegindegi Syparbay auylynyng Kókenish degen jerinde, bir súrghylt taugha janasqan ejelgi mazarlyq bar, mine búl Múzbúrshaq qabyry. Qabyrdyng týstik jaghyndaghy taudyng jalama jartasyna jarmasa ósken dini alyp, japyraghy qalyn, kókpen talasqan myng jyldyq kәri aghash bar. Aghashtyng astynda túryp búlaqtyng synghyrlaghan dauysyn estuge bolady, múnda búlaq suy sol aradan aghyn qalyptastyryp aghyp jatady.

Múzbúrshaq batyr Manastyng qazaq sardary, alys saparda qaza tapqan, qosyn joryqtan qaytyp, Kókenishten ótken kezde Manas óz qolymen osy aragha jerlegen.

Qaqshal angharynyng batys teristigindegi Merkeyti qystaghynyng Aqbújan degen jerding tau eteginde tastan qalanghan “Syrghaq qabyry” dep atalatyn kólemdi ejelgi qabyr bar, mine búl Manas jalpylay basshylyq etken qaharman Syrghaq.

Anyzdarda Syrghaq batyrdyng minis aty tel qyzyldyng bas sýiegi kómilgen jer “túlpardyng bas sýiegi” dep atalyp, jerlik túrghyndar oghan tabynatyn, qúrmet tútatyn bolghan. Syrghaq qabyrynyng teristik jaghyndaghy tau angharynyng ishindegi keng alqapta, taghy bir “aq qúlanyng mama aghashy” dep atalatyn jer bar, ýsh kiyiz ýiding ýlkendigindey keletin alyp tas, ýsh búrysh formasynda ózenge súghynyp ornalasqan. Aytulargha qaraghanda, kezinde Manas batyr osy ýsh búrysh tastyng ýstine ózining aqqúla túlparyn baylaghan ... desedi.

Bәri de keshe ghana bolyp ótkendey, qaz-qalpynda aldynnan shyghady.

Aydan anyq, “manasshy” qyrghyz halqy ishinde eng qúrmetke bólenip ardaqtalatyn adamdar, olardy qyrghyz halyq jyrshylarynyng kórkemdik ókili deuge bolady, olar «Manas» tarihy eposyn birden-bir kәsip etken. Desede býgingi kýni qyrghyz saharasynda Jýsip Mamaydan basqa «Manasty» jyrlaudy arnauly kәsip etken adam joq. Jýsip Mamay «Manas» tarihy eposy, «Manas» tarihy eposy qyrghyz halqynyng ruhy deuge bolady.

«Manas» qyrghyz halqynyng jýreginde әli de ornyn eshqanday kýsh basa almaytyn kórkemónerding shyny, desede jazudyng jaryqqa shyghuymen, olar barghan sayyn tezdep bara jatqan túrmys riytiminde jazu arqyly oqyp tarihy epostyng sheksiz kórkemdik quatyn sezinuge oiysuda.

Jýsip Mamay qartaydy, úshan-teniz jyr joldary onyng kókireginde sayrap jatqanymen, onyng dene quaty endigәri jyrlaugha mýmkindik bermeydi.

Basqa jyraular búrynghyday kópting aldynda ózining jyraulyq talantyn әigilep, sharshy toptyng ortasynda, qyzu shapalaq ýni ishinde shyrqap «Manas» eposyn aita almaytyn boldy. Auyzsha aitylatyn tarihy epos dep atalatyn batyrlar jyrynyng ómirshendik quatyn últtyng tyndarmandary syilaghan. Qyrghyz últynyng tyndarmandary bolmaghan bolsa, tarihy epos «Manas» býginge jetpegen bolar edi. Uaqyttyng ótuine ilesip, әsirese, Qaqshal angharynda, batyrlyq epostyng jyraulyq jýlgesi solghyndady, taghy bir dәuir jana ýzdik jyraulardy baulyp shyghudyng mýmkindigi tym az. Mýmkin búl jana ghasyrda bizding dóp kelip otyrghan realdyghymyz shyghar.

Jýsip Mamay men onyng mylqau әieli Aytbýbi eshqanday alansyz. Neshe jýz myng jol batyrlyq eposty jatqa aitatyn til alyby, mylqau әielimen birge neshe on jyl ghúmyr keshti.

Mýmkin búl, ómirding shyn mәni shyghar.

Akbar Mәjiytúly 

Abai.kz