Qazaq jerinde islam dinining qabyldanuy kezen-kezenimen jýzege asty: ol Qarahanidter túsynda bastalyp, Altyn Orda túsynda kýsheyip, Qazaq handyghy túsynda islam dini týpkilikti ornyghyp, ómirding ajyramas bóligine ainaldy.

Týrki taypalarynyng islammen alghashqy kezdesui 7-8 ghasyrlarda Omeyyadtar әuletining túsyndaghy músylman halifaty Orta Aziyagha, atap aitqanda qazirgi Tashkentke, Ferghanagha jәne Ontýstik Qazaqstangha jetken kezde bastaldy. Bastapqyda Týrik qaghandary men arab әmirleri Orta Aziyadaghy yqpal etu aimaqtary ýshin kýres jýrgize bastady.

Sonymen qatar Qytay Tang imperiyasy Shyghys Týrkistangha, tipti ishinara qarlúqtar men týrgesh kóshpelileri biylegen Ontýstik Qazaqstan jerine de yqpalyn keneytti. Dәl sol kezde arabtar Talas ózenine jetip, qytay men músylmannyng yqpal etu aimaghynyng shartty shekarasyna ainaldy.

751 jyly Talas ózeninde arabtar men qytaylar arasynda sol kezdegi eng iri shayqastardyng biri Atlah shayqasy boldy. Bastapqyda týrikter qytaylyqtar jaghyna shyqty, óitkeni olar ózderining yqpal etu aimaghynda jәne is jýzinde vassal boldy.

Alayda shayqas kezinde olar arabtargha ótip ketti. Osy yghysuynyng arqasynda arabtar qytaylardy jendi. Osynyng nәtiyjesinde Ontýstik Qazaqstan men jalpy Ortalyq Aziyada islam dini óz ornyn aldy, al Qytaydyng aimaqtaghy yqpaly aitarlyqtay әlsiredi. Talastaghy jeniliske úshyraghan qytaylyqtar shyghysqa qaray birtindep sheginuge kiristi.

Atlah shayqasy aimaq tarihyndaghy sheshushi sәt boldy. Dәl sol kezde týrikter eng alghash músylman órkeniyetin tandady. Osy kezden bastap olardyng Islammen kezdesui jaqynday týsti. Alayda týrki taypalarynyng islam dinin qabyldauy úzaq prosess boldy. Atlah shayqasy 751 jyly boldy, al týrikterding islamdy týpkilikti qabyldauy 960 jylgha deyin jalghasty. Osylaysha, alghashqydan jana dindi tolyq qabyldaghangha deyin 200 jyldan astam uaqyt ótti.

960 jyly Qarlúq qaghandary islamdy resmy týrde qabyldap, ony memlekettik din retinde bekitti. Búl islamdy qabyldaghan jәne ony óz memleketinde ornatqan alghashqy týrki biyleushilerining biri bolyp sanalatyn biyleushi ​​Satúq Boghra hannyng túsynda boldy. 960 jylgha deyin búl memleket Qarlúq qaghanaty, odan keyin Qarahan memleketi dep ataldy. Alayda, mәni boyynsha, olar bir boldy; ol jay ghana 960 jyldan keyin islamdy qabyldady. Áulet shynymen Qarahan әuleti dep ataldy, biraq memlekettik qúrylymy sol kýiinde qaldy.

Qarlúqtar men Qarahandar týrki taypalarynyng ishinde birinshi bolyp islamdy qabyldap qana qoymay, ony memlekettik dinge ainaldyrghan. Olardyng memleketine әr týrli taypalar, sonyng ishinde qazaq arghyndarynyng ata-babalary arghular kirdi. Demek, arghyndar bolashaq qazaq taypalarynyng ishinde islam dinin qabyldaghan alghashqy taypalardyng biri deuge bolady. Qarlúq-Qarahandyqtardyng islamdy qabyldauy keyingi tariyhqa qatty әser etti. Ol býkil aimaqtyng dini, mәdeny jәne sayasy damuyn anyqtady.

Dindi qabyldau jana nәrsege jay ghana senu emes; búl qala mәdeniyetin qosa alghanda, qalyptasa bastaghan tútas órkeniyet, mәdeniyet jәne jazu jýiesi. Qarlúqtardyng islam dinin qabyldauynyng arqasynda arab jazuy keng taralyp, keyin týrki әdeby tilining negizine ainaldy. Búl til qarlúq dialektinen damyp, keyin týrik nemese shaghatay dep ataldy, óitkeni Qarlúq qaghanatynyng jerleri keyin Shaghatay úlysynyng qúramyna kirdi.

Qarlúq qaghanatynyng qúramyna Ontýstik Qazaqstandaghy islam dini tez tarala bastaghan qalalar kirdi. Ol jerde meshitter men medreseler salynyp, islam dinining ghalymdary – jergilikti týrki ghalymdary shyqty. Ata-baba turaly jay runa jazbalary emes, alghashqy týrki jazbalary, ghylymy jәne әdeby shygharmalar arab jazuymen jazyla bastady. Mahmúd Qashqariyding týrki-arab sózdigi, Jýsip Balasaghúniyding ruhany jazbalary siyaqty enbekter payda boldy. Alghashqy sopylyq shygharmalar da payda boldy.

Qarahandar men qarlúqtardyng islam dinin qabyldauynyng manyzdy saldarynyng biri týrkilerding óz arasynan diny qayratkerlerding shyghuy boldy. Búl eng aldymen Qoja Ahmet Yassauiyge qatysty. Ol Qarlúq (Qarahaniyd) qaghanatynyng tumasy bolghan jәne islam ghylymdary, teologiya, eng bastysy sopylyq bilim alghan.

Islam týrikterding arabtar men týrikterdi ghana emes, parsylardy, berberlerdi, malaylardy jәne Soltýstik Afrika halyqtaryn qamtityn orasan zor órkeniyetting bir bóligi boluyna yqpal etti. Búl ghylymgha, әdebiyetke, ruhaniyatqa bay órkeniyet edi. Týrikter búl mәdeniyetti qabylday bastady jәne osy órkeniyetke alghash engen úly týrkilerding biri Qoja Ahmet Yassauy boldy. Týrkistangha qayta oralghan Qoja Ahmet Yassauy sopylyq pen islam turaly bilgenderin týrki tiline beyimdey bastaydy.

Otyryqshy túrghyndar sóileytin qalalyq týrki tilinde ghana emes, týrki kóshpelileri týsinetin tilde de. Óitkeni, ol kezdegi týrki kóshpelilerining bәri arab tilin de, basqa tilderdi de oqy almaghan jәne olar negizinen sauatsyz bolghan. Olar ang aulau, anshylyq qústardy ósiru jәne t.b. mysaldardy týsindi. Qoja Ahmet Yassauy osynday mysaldardy keltirip, islam men sopylyqtyng mәnin kóshpendilerge týsinikti tilde týsindirip, islam dinin kóshpeli týrkiler arasynda keng taraghan poeziya — týrki poeziyasy týrinde taratqan.

Sondyqtan da onyng islamdy uaghyzdau, sopylyqty taratu missiyasy sәtti boldy. Sopylyq islamnyng jeke aghymy emes, kerisinshe ony jergilikti әdet-ghúryptargha, shyndyqqa, dәstýrlerge beyimdeu arqyly taratu qúraly. Osylaysha Yassauy islamdy týrikterding týsinigine qaray beyimdedi. Onyng kóptegen shәkirtteri boldy, olardy týrki әlemining әr týkpirine: Deshti Qypshaqqa, Manghystaugha, Bashqúrtstangha, tipti Kishi Aziyagha qazirgi týrikterding ata-babalary oghyz halqyna jiberdi. Onyng shәkirtterining ishinde Sýleymen Baqyrghani, Hakim ata, Zәngi ata syndy ataqty әuliyeler bolghan.

Dәl osy qarahandyq-qarlúq dәuiri qazirgi Qazaqstan aumaghynda meshitter, medreseler jәne dintanu ghylymy týrindegi qalalyq músylmandyq mәdeniyetting negizin qalap, bir mezgilde sopylyq tariqattar, eng aldymen Qoja Ahmet Yasauy tarikaty arqyly kóshpeli týrkiler arasynda islamdy taratu prosesin bastady.

Kerimsal Júbatqanov,

tarih ghylymdarynyng kandidaty, S. Seyfullin atyndaghy Qazaq agrotehnikalyq zertteu uniyversiytetining dosenti

Abai.kz