Qazaqstannyng halyq әrtisi, Memlekettik syilyqtyng iyegeri Rashid Músabaevtyng (1933-2008) ómiri men óneri 

Qazirgi «Qazaqstan» (búrynghy teleradio komiytet) teleradiosynyng janynan ashylghan estradalyq-simfoniyalyq orkestrde jeke solist bolyp enbek etken nebir jeztanday әnshilerding ishindegi biri әri biregeyi – Qazaqstannyng halyq әrtisi Rashid Hasenúly Músabaev edi. Áriyne, búl әnshiler allanyng ózi erkeletken, ónerin nasihattaugha jaghday jasaghan óner iyeleri bolatyn. Atap aitsaq, Suat Ábuseyitov, Rashid Músabaev,  Zeynep Qoyshybaeva, Gýlvira Raziyeva, Eskendir Hasanghaliyev, Venera Qarmysova, Lusiya Tóleshova syndy әnshiler orkestrge oranjirovkasyn jasatyp,  sol jerdegi konsert studiyasynda tegin әnderin jazdyryp, keshkilik halyq aldyna sahnagha shyghyp әn salatyn әri oryndaghan әnderi ýzdiksiz Qazaq radiosynyng әue tolqynynan, telearna arqyly  nasihattalyp jatatyn. Olar teleradionyng óz sheberhanasynyng sandughashtary edi. Ánshiler birinshiden, sol jerding qyzmetkeri retinde jalaqy alatyn bolsa, sonday-aq qalamaqysyn alyp, óz ónerlerin nasihattap, Qazaq radiosynyng altyn qoryn tolyqtyratyn. Sonday-aq Qazaq telearnasynyng da kýndelikti efiyrine shyghyp, әnderin oryndaytyn. Jaz bolsa el aralap ketetinderi taghy bar edi.

Ánshi   Rashid Músabaevtyng oryndauynda Qazaq radiosynyng «Altyn qorynda» bes jýzden astam әni bar.  Óte enbekqor, izdenimpaz, baghdarlama tolyqtyrugha jan-jaqtylyq kórsetip, birneshe tilde әn oryndaytyn Rekeng kóbine patriottyq әnderdi kóp shyrqaytyn. Ár zamannyng óz sayasaty, óz ústanymy bolatyn. Ómir aghymyna ilesip, nebir әndi qúiqyljyta oryndaghan Rashid Hasenúly býginde ortamyzda joq. Kózden ketken song kónilden keteri sózsiz. Tipten búl kisi jayly internet, gazet betterinde auyzgha da alynbaydy eken. Men shama-sharqymsha Rashid Músabaev syndy әnshimizdi keyingi úrpaqqa nasihattaudy jón kórip, qolyma qalam alyp otyrmyn. Áriyne ol kisini kózimiz kórip, bir újymda enbek etkenimdi maqtan etemin. Ol kisiler biz qyzmet etetin muzyka redaksiyasyna kýnara kelip, әngimelerin aityp otyratyn. Sózimdi әnshining balalyq shaghynan bastaghanym dúrys bolar.

Bala Rashid 1937 jyldyng qarasha aiynda nebary alty jasynda halyq jinalghan keshke qatysady. Sol kezdegi ólkelik hatshy bolghan Joldas Birjanov Rashidti ortagha shaqyryp alyp sóz beredi. Mikrofongha boyy jetpegen bala birneshe әndi oryndyqqa shyghyp, oryndap bergen eken. Halyq úzaq qol soghady. Búl bala әnshining alghash ónerge qanat qaqqan qadamy bolsa kerek.

Rashidtyng әkesi Hasen Baykeleúly temirjolshy. Anasy - Magroy Ábdirahmanqyzy batyr ana edi. Qarapayym temirjolshy otbasynan ýsh ataqty әnshining shyghuy, әriyne, tanghalarlyq jayt edi.

Qazaqstannyng halyq әrtisi Rashid Músabaev radiokomitte әnshi  bolsa, Qazaqstannyng halyq әrtisi Múrat Músabaev opera әnshisi, Qazaqstannyng enbek sinirgen әrtisi Marat Músabaev Qazaqtyng Jambyl atyndaghy filarmoniyasynda jeke әnshi bolyp kóp jyl óner kórsetti. Qazir Marattyng úly Talghat Músabaev ta opera әnshisi.

«Úyadan ne kórsen, úshqanda sony ilesin» demekshi, әkesi dombyrada oinasa, anasy eki qatarly syrnay tartyp, úldary әn salatyn otbasynda bala kezden óner degenge asa qúshtarlyqpen qarau basym edi. Anasy toy-tomalaqta suyryp salma aqyndyghymen, әnshiligimen kózge týsipti.

Rashid Músabaev óte qabiletti bala bolyp ósti. Mektep qabyrghasynda jýrgende óner kórsetip, top balanyng ishinen ónerimen erekshelendi. Sondaghy oryndaytyny ata-anasynan ýirengen qazaqtyng halyq әnderi edi.

Mektep bitirgen song Almatydaghy poliytehnikalyq instituttyng tau-ken fakulitetinde oqydy. Besinshi kursta oqyp jýrip, oquyn tastap ketken Rashid konservatoriyagha oqugha týsedi. Ústazdary Kozak Orlova, Ludmila Shagelidenning synybynda oqydy. Ol kezde Ermek Serkebaev ta Ludmila Shagelidennen dәris alyp jýrgen.   Osy ústazdary onyng dauys mýmkindigin kәsiby dengeyge jetkizip, óner jolyna saldy.

Bir kýni Rashid Hasenúly Qazaq radiosyna baryp kompozitor Áblahat Espaevpen, muzyka redaksiyasynyng bas redaktory Maqsútbek Mayshekinmen tanysady. Olar jas әnshining radio isine aralasuyn ótinedi. Kórkemóner jaghyn  Boris Sharlov degen әnshi basqarady eken. Rashid kórkemdik kenesten ótedi de radiogha әnshi bolyp qabyldanady. Ánshiler ol kezde әue tolqynyna tikeley shyghyp әn oryndaytyn-dy.

Birer jyldan song әnshi  Qazaqtyng Jambyl atyndaghy filarmoniyasyna әnshilikke qabyldanady. Ol kezde filarmoniyanyng diyrektory Aqan Júmin bolatyn.  Osydan song qazaqtyng keng dalasyn óner saparymen aralap, dauys mýmkindigin ashqan, halqymen qauyshqan әnshide arman bolmaghan.

1955 jyly Ukrainanyng enbek sinirgen әrtisi Lidiya Chernyshova qazirgi Baqytjan Bayqadamov atyndaghy kapellany qúrdy. Kavkaz, Baltyq, Sahalin jerlerin kapella újymymen aralap, әr tilde әn oryndaghan Rashid Músabaev óz-ózine senimdi, sahnanyng maytalmany bolady.

1960 jyly Qúrmanghazy orkestrining diyrektory Mәmbet Bestibaev Rashidti  әnshilikke shaqyrghan eken. Orkestrding kórkemdik jaghyn Núrghisa Tilendiyev basqarsa kerek.

1962 jyly sol kezdegi Teleradiokomiytettting tóraghasy Qúrmanbek Saghyndyqov «bizde bir oryn bar, әnshi bolyp ornalasuyna bolady» degen song Rashid Músabaev qayta kelip, osy újymgha ornalasyp, otyz eki  jyl tapjylmay bir salada enbek etti. Óner jolynda óz qoltanbasyn qaldyrdy, óz ereksheligimen әn saldy.

Ótkenge oralsaq, 1939 jyly Qazaqstannyng halyq әrtisi Qanabek Bayseyitov Qaraghandy qalasyna bir top óner iyelerin bastap kelip, klubta konsert qoyghan. Konsertten keyin Rashidtyng әkesi Hasen Manarbek, Gharifolla,  Qanabek, Kýlәsh, Qúrmanbek pen Sharalardy ýige alyp kelip, qonaq etedi. Ákesi Kýlәsh Bayseyitovadan Rashid degen balasyna bata súraydy. Áygili әnshi bolashaq әnshige bata beredi. Sol batasy qabyl bolyp, Rashid aghamyz da әlemge әigili әnshi boldy.

1951 jyly Almatydaghy jas kórermender teatrynda Rashid Músabaev  Kýlәsh Bayseyitovany biyge shaqyrady, sonda jas jigit «Kýleke, esinizde me, sizder bizding ýige kelip maghan bata berip ediniz ghoy, sol Rashid men bolam» deydi. Kýlәsh kýlimsirep esine týsirgen eken.

Rashid Músabaev 1955 jyly mausymda Varshavada ótken jas әnshilerding bayqauyna qatysyp diplomant boldy. Mәskeude 1957 jyly Býkilodaqtyq bayqauda altyn medali, Dýniyejýzilik bayqauda kýmis medali iyesi atanady.

1958 jyly Mәskeude Qazaqstannyng әdebiyeti men mәdeniyetining onkýndiginde «Qúrmet belgisi» ordenin aldy. Sol jyly «Qazaqstannyng enbek sinirgen әrtisi», 1989 jyly «Qazaqstannyng halyq әrtisi» qúrmetti ataghyn alady.

Rashid Músabaevtyng әn qorjyny óte bay edi. Ásirese әn-romanstar kóp bolatyn, ol Abay әnderine erekshe qúrmet kórsetken әnshi edi. Álemdik klassikalyq tuyndylar, opera ariyalary, patriottyq әnder de barshylyq edi.

Amerikada, Mongholiya, GDR, Belorussiya, Pribaltika, Ázerbayjan jerlerinde qazaq ónerin sheber nasihattaghan da Rashid Músabaev bolatyn.

Suat Ábuseyitov ekeui otyz jyldan astam duet oryndady.

Qazaq estradasynyng negizin qalaghan, erekshe dauys iyesi jiyrma eki memlekette qazaq ónerin nasihattap, birneshe tilde әn salghanda jangha jayly qonyr, bariton ýni kópshilikti eliktirip, qiyal-ghajayyp, ertegiler әlemine jeteleytin. Ýninde erekshe tembri bar, qansha tyndasang da jalyqtyrmaytyn, qayta saf auaday sinimdi, tyndaushy jýregine jol tabatyn әserli әnderi býginde Qazaq radiosynyng altyn qorynda saqtauly. Sanaly ghúmyrynda 500-den astam әndi ýntaspagha týsirip, jiyrmagha juyq gramplastinkagha jazghan asa enbekqor, kóp izdenuding arqasynda el qúrmetine bólengen birtuar әnshining býgingi kýnde shang basqan múraghattan ghana tabyluy kónil qynjyltady. Osy kýnge deyin Rashid Músabaevty eske alu keshteri ótpedi, ghúmyrnama jinaqtary jaryq kórmedi. Nebir mereytoylary atalmay jatyr. Osy sekildi Qazaqstannyng halyq әrtisi Suat Ábuseyitov jayly da siyrek aitylyp jýr.

Bala kezimizden radiodan oryndaghan әnderin tyndap ósken bizder ýshin búl әnshiler asa qymbat әri oryndaghan tamasha әnderi bizge ruhany azyq bolyp, óner degen kiyeli jolgha týsuimizge de septigin tiygizgeni ras.

Jasynda tau-ken injeneri bolamyn dep maqsat qoyghan Rashid Hasenúly ata-babadan, әke-shesheden kelgen әnshilik ónerdi tap institut bitiretin kezde qalap, bes jyl boyy oqyghan oquyn tastauynyng sebebi – óner degen ghalamattyng boyyn buyp, mazasynyng alghany bolar. Ol osy jolda baqytyn tapty. Ánshi  turaly kezinde Qazaqstannyng enbek sinirgen әrtisi Ermek Ábildaev bylay degen edi:

– Aty әigili Karoli degen әnshi «Ánshi – dara túlgha» degen edi. Osynday dara túlgha dep Rashid aghamyzdy ataghan bolar edim. Halqy sýiip, әnine tәnti bolghan, dauysyn birden tanityn, әr ýide radiotoraby arqyly әni jetken, sahnada qúshaghy gýlge tolghan, jýrgen jerinde asa abyroygha ie bolghan osynday әnshining jaqsy qasiyetin qalay aitpaysyn. Jýrgen ortasynda jadyrap, әzil әngimesin aityp, әr qazaq bauyrym dep jýrgen osynday darhan jýrekti adamdy ólimge qalay qiyasyn?!

Aghayyndy Abdullinderding duetinen song Suat Ábuseyitov ekeui Qazaq radiosynyng altyn qoryna kóptegen әnder jazyp qaldyrdy. Ýlken sahnalarda oryndaghanyn kónekóz qariyalar biledi.

Otyz jyldan astam Qazaq teleradiokomiytetining janynan qúrylghan estradalyq-simfoniyalyq orkestrding beldi әnshisi bolyp enbek etui – әnshining qalyptasuyna, ónerining damuyna kóp septigin tiygizgeni de ras, – dep edi.

Kóp jyl boyy bir salada enbek etken Qazaqstannyng enbek sinirgen әrtisi Lusiya Tóleshova da Rashid aghasy jayly tebirene sóz qozghap:

– Rashid Hasenúly erekshe túlgha edi. Men ol kisini teleradio komiytetke kelmey túryp-aq әnderi arqyly biletinmin. Ol kisi dostyqqa, syilastyqqa kelgende manyna el jinaytyn, ózining erekshe minezimen, yqylasymen adamdy tartatyn jan edi. Halqyna qaltqysyz qyzmet etip, qazaq ónerine aishyqty iz qaldyrghan osynday iri túlghanyng esimi el esinde. Ýlkenge ini, kishige agha bola bilgen kenpeyil, óz isining maytalmany jayly qansha aitsaq ta artyq emes. «Qazaqstan» telearnasy men Qazaq radiosynyng altyn qorynda saqtalghan tamasha әnderi halqymen birge jasay beredi, – dep eske alypty.

Qazaqstannyng halyq әrtisi Rashid Músabaev ómirining sonyna qaray Qaraghandydaghy Sortirovka stansiyasynda túratyn sazger dosy Qazybek Beksúltanovtyng ýiine týsip, sol jerdegi Temirjolshylardyng Mәdeniyet ýiinde jerlesterimen kezdesu úiymdastyrghan eken. Halqy jyly qabyldaghan búl kesh әn men әzil-әngimege toly bolypty. Ánshi erekshe sheshile sóilep, ómir turaly, óner turaly qyzyqty әngimelerdi aityp bergen eken. Búl songhy kezdesu edi.

Rashid Músabaevtyng әn qorjynynda qazaqtyng jәne halyq kompozitorlarynyng әnderimen qosa Qazaqstan jәne TMD elderining kompozitorlarynyng әnderi jetip artylady. Atap aitsaq, Shәmshining «Baqyt qúshaghynda», «Kókkóldegi keshter», «Aq bantiyk», «Ana turaly jyr», Áset Beyseuovtyng «Jastar marshy», «Aynashym», Latif Hamidiyding «Alghashqy mahabbat», Baqytjan Bayqadamovtyng «Temirtau jastarynyng jyry», Eskendir Hasanghaliyevtyng «Anagha sәlem», «Bir ózinsin», Iliya Jaqanovtyng «Daniyardyng әni», Áshirhan Telghoziyevtyng «Jýrek syry», Raqpan Bayqonyrovtyng «Beybitshilik marshy», Áblahat Espaevtyng «Dnepr turaly jyr», Jenis Iztileuovtyng «Sen emes pe en», Melis Ózbekovtyng «Aqtamaq qarlyghashtar», sonday-aq birneshe tuysqan halyqtardyng tilinde oryndaghan lirikalyq, patriottyq әnderi oryndaushylyq sheberligimen asa  qúndy tuyndylar.

Qazaqstannyng halyq әrtisi Rashid Músabaev óner jolyndaghy jastargha aitqan ósiyetinde «Ánshi  kóp enbektenu kerek, últtyq naqyshty joghaltpau, sózdi dúrys aitu kerek, әsirese maghynasyna kóp kónil bólu, jýrekpen aitu kerek. Ánmen bir sәtte bolsyn, tyndaushynyng kónilin kóteru kerek, Halyqqa, elge adal enbek etken әnshi ghana baqytty. Ánshining óresin tanytatyn – onyng talghamy. Ol әuen súlu bolghanda әseri mol. Ánshi әr sózin oy eleginen ótkizedi. Jaqsy nәrseni jýrek sezedi ghoy. Oida-joqta ýiirip әketetin әnder bolady. Siqyrly әnder jan sarayynyng týkpirinen oryn alady. Ánshi óz oryndaghan әnimen kópshilikting kónilinen shyghyp, әn syryn kóbirek zerttey bilu kerek» – degen bolatyn.

Ánshi Rashid Músabaev degende Shәmshi Qaldayaqovtyng «Baqyt qúshaghynda» әni әnshining oryndauynda oiyna keledi. Shyndyghynda da óner aidynynda esh bóget bolmay, asqaq armany oryndalghan, әrqashan joly ashyq, maqsaty aiqyn bolghan, halqy ýshin qaltqysyz qyzmet etip, enbegi erekshe elengen әnshi naghyz baqytty jan edi. Óz dәuirindegi qoghamnyng tynys-tirshiligine belsendi aralasyp, óner kóginde erkin samghaghan, halqynyng qoshemetine bólengen әnshide arman bar ma?

Qazaqstannyng halyq әrtisi, Memlekettik syilyqtyng iyegeri, «Halyqtar dostyghy», «Qúrmet belgisi» ordenderining iyegeri Rashid Hasenúly Músabaev 2008 jyldyng 6 qazanynda Almaty qalasynda qaytys boldy. Sol qaraly jiynda әigili әnshining ómir, óner joly jayly әriptesteri tolghana eske aldy. Ánimen keler úrpaqqa ýni jeter osynday әnshiler jayly qansha aitsa da artyq emes.

Altyn Imanbaeva

Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri

Abai.kz