23 mausym 2009 jyl

Tәtti úiqyda jatyr ekenbiz, Erekeng siraghymyzdan suyryp aldy. Saghat týngi 3.00. Bir bayqaghanym, partiya hatshysynda úiqy joq. Qús úiqyly. Túrsyn Júrtbay aitatyn er Bauyrjan men Erjan kólikterin kiyiz ýige  tirep qoyypty. Ekeuine tórt-tórtten bólinip otyrdyq. Birinshi balbal tas 43 shaqyrym jerde túr. Mongholiyanyng batysyna qaray jol tarttyq. Bóken tauyn bókterlep, shatpen órlep, Qobda ózenin jaghalap kelemiz. Jerde qyltan da joq. «Týnde jegen qoyymyz maydan jýre almaghan siyaqty, ne jep semirgen?!» dep qoyamyz. Qaratúmsyqqa kelgende Saqsay alaqandaghyday kórindi. Saqsaydy janay ótip, Baqqaraghaydyng auzyna baryp bir-aq toqtadyq. O qúdiret, qolynda qúmyrasy bar babamyz bizge qarap túr! Biyiktigi 1,5 metr. Birazgha deyin janyna bara almay tosylyp túryp qaldyq. Bir tylsym kýsh bary anyq. Dәuirler boyy adam balasy izdep taba almaghan óz qalybyn tapqandaymyz. Kesheli beri múrajaylardan kórgen balbal tastar múnday sezimge bóley almap edi. Keshken kýiimizdi sózben aityp jetkize almaspyz. Búl osydan on bes ghasyr búryn oryn tepken ózining tabighy mekeninde túr. Sonysymen qúndy! Sonysymen qúdiretti! Babalarymyz búl mýsindi osy jerge óz qolymen ornatqan!..

23 mausym 2009 jyl

Tәtti úiqyda jatyr ekenbiz, Erekeng siraghymyzdan suyryp aldy. Saghat týngi 3.00. Bir bayqaghanym, partiya hatshysynda úiqy joq. Qús úiqyly. Túrsyn Júrtbay aitatyn er Bauyrjan men Erjan kólikterin kiyiz ýige  tirep qoyypty. Ekeuine tórt-tórtten bólinip otyrdyq. Birinshi balbal tas 43 shaqyrym jerde túr. Mongholiyanyng batysyna qaray jol tarttyq. Bóken tauyn bókterlep, shatpen órlep, Qobda ózenin jaghalap kelemiz. Jerde qyltan da joq. «Týnde jegen qoyymyz maydan jýre almaghan siyaqty, ne jep semirgen?!» dep qoyamyz. Qaratúmsyqqa kelgende Saqsay alaqandaghyday kórindi. Saqsaydy janay ótip, Baqqaraghaydyng auzyna baryp bir-aq toqtadyq. O qúdiret, qolynda qúmyrasy bar babamyz bizge qarap túr! Biyiktigi 1,5 metr. Birazgha deyin janyna bara almay tosylyp túryp qaldyq. Bir tylsym kýsh bary anyq. Dәuirler boyy adam balasy izdep taba almaghan óz qalybyn tapqandaymyz. Kesheli beri múrajaylardan kórgen balbal tastar múnday sezimge bóley almap edi. Keshken kýiimizdi sózben aityp jetkize almaspyz. Búl osydan on bes ghasyr búryn oryn tepken ózining tabighy mekeninde túr. Sonysymen qúndy! Sonysymen qúdiretti! Babalarymyz búl mýsindi osy jerge óz qolymen ornatqan!..

Jelkesinde  sarqyrap Saqsay ózeni aghyp jatyr. Arqasynda kógerip Kókadyr tauy túr. «Saqsay» sózi turaly «osy sayda saqtar mekendegen shyghar...» dep joramaldadym. Mýsin tas pen Saqsay atauynda qalay da baylanys bar. Balbal tas bitkenning shyghysqa qarap túratyn zany. Búl balbaldyng joq izdep batysty betke alghan bizding aldymyzdan úshyrasqanynda da bir qisyn bar...

Saqsay ontýstikke qaray qozy kósh jer aghyp baryp Qobdagha qúyady. Ózenning basy saygha úlasyp, jasyrynyp qalghan. Kýn әli shygha qoymaghan. Tang bozaryp atyp keledi. «Balbaldy fotogha týsiretin uaqyt endi bastaldy» dep Erekeng kókten izdegenin jerden tapqanday quana qimyldap jatyr.

Saqsay ózenin jaghalap Biteuge qaray bettedik. Bes shaqyrym jer jýrip ekinshi mýsin tasqa úshyrastyq. Múhtar Maghauinning «Alla!» dep etbetinen týsetin balbaly osy. Búl jerdi jergilikti halyq Aqtompaq deydi. Qyr múryndy, qabaghy týksiygen, qolynda qúmyrasy bar alyp mýsin adam balasynyng mysyn basady-aq. Súrash shabyttana óleng oqydy. Aqtompaq degeni - ýiilgen aq qúm. Moyma yaghni, jýn juatyn sehtyng orny. Kezinde Ivan degen orys búl jerde jýn qabyldapty. Balbal tas әuelgi óz ornynda emes. Kóshirilgen. Onyng tarihyn Janarbek biledi eken. «Kezinde osy auylgha da orystar kelgen, olarmen birge últsyzdandyru sayasaty da qatar jýrdi. Sol kezde myna tasty olar traktormen basyp syndyrmaq bolghan. Qanday qúdireti baryn kim bilgen, tas synbaghan. Sosyn múny ózen angharyna әkelip tastapty. Keshikpey orystar ketken song bizding әkelerimiz, biyikteu jer ghoy dep, Aqtompaqtyng ýstine túrghyzghan» dedi Jakeng múnayyp. Balbal jerden 1 metr 20 sm. biyiktikte túr. Dene poshymyna qaraghanda, taghy bir metr jerde jatyr. Óitkeni ústaghan qúmyrasynyng týbi jerge tiyip túr. Eni 80 sm. Qalyndyghy 35 sm. Qúlaghynda syrghasy bar. Baqqaraghaydaghy balbal  qyzghyltym edi, al búl aqshyltym. Aqtompaq balbaly teniz dengeyinen 2 473 metr biyikte túr. Sonau jerden izdep kelgenimiz osy ghoy, jan-jaghynan fotoapparatqa, beynetaspagha týsirip aldyq.

Ontýstik batysqa qaray jol tarttyq. Qaraghandy tauynyng etegimen órlep kelemiz. Sengilge deyin 45 shaqyrym jer bar. Jol nashar, әli eki saghat jýretin siyaqtymyz. Ýshqara moynaghynan asyp týsken son-aq jaqyndaghanymyzdy sezdik. Tau qoynauy toly mal. Týp-týp qaraghany ýshin Qaraghandy atalghan-au. Sengil Qobda ózenining biz jaghynda ornalasypty. Auyl әkimining ýiine týstik. Mәn-jaydan keyin otaghasy «partiyagha tas ne kerek, adam kerek emes pe?» dep bir mysqyldap aldy. «Qazir partiyagha adam kerek bolmay qalghan» degen sózimdi ishke býgip qaldym. Tysqa shyqqanda «Myna kisi meni qatyrdy, a!» dep Erekeng әkimning yumoryna tәnti bolghanyn jasyrmady. Jalpy qaghytpa qaljyn, әdemi әzil Bayan Ólgey qazaqtaryna tәn qasiyet. Óle jatqany mysqyl aitady. Jәne soghan ashulanyp erin bauryna ala tulap jatqan eshkimdi kórmeysiz. Taghy bir qasiyeti - kezdese qalsan, shýiirkelese ketedi. Bir-birimen, kem degende, bir saghat amandasady ghoy. Áke-sheshe, bala-shagha, auyl-aymaq týgel qamtylady...

Ákim ózenning arjaghynda eki balbal tastyng baryn aityp quantyp tastady. «Sudan sizderding kólikteriniz óte almaydy, qazir men shaqyrtayyn» dep telefonyna qol saldy. «Jalpy balbal tasty tanertengi saghat ongha deyin týsirip alu kerek, әitpese kýn tas tóbeden týsip, beynesi anyq kórinbey qalady» degen Erlan Tynymbayúlynyng uayymyna oray kólik te tez kele qaldy. Ongha deyin әli bir jarym saghat uaqyt bar. 66 kóligi yshqynyp Qobda ózenin jaryp keledi. Ózennen óte ontýstikke qaray 4 shaqyrym jerde eki tas túr. Biri jinishke, biri jalpaq. Biyiktigi 2 metr 50 sm. Tóniregi tola qorghan. Jinishkesi súry, jalpaghy kókshil. Kók tastyng eni 50 sm. Súrysy 30 sm. Súry tastyng basynda adam basy beynelengen. Tómen jaghyna oy salynghan. Al kók tasta tek dóngelek belgi qashalghan. Bir qyzyghy, búl ekeui ontýstikke qarap túr. Ghajap! Túrghan jerin shamamen Aqsu ózenining Qobdagha qúyar túsy dep mólsherledik. Ózenning Aqsu ataluy - suy appaq. Besboghda tauynan bastalyp Qobdagha qúyady.

Ákimning aty Mәnkey eken. Ózining aituynsha, búl atau ertedegi manjy biyligining bir sheni bolsa kerek. Ákesi úlyn shendi bolsyn dep yrymdap Mәnkey qoyypty. Kórmeysiz be, әke armany oryndalyp, onyng bildey bir auyldyng әkimi bolyp otyrghany. Ákimshilik aldynan ataqty paluan Ábdiqajynyng 1946 jyly kótergen tasyn kórdik. Astyna ýsh tas qoyyp, qazan oshaq siyaqty ornatypty. Paluan kótergen tastyng salmaghy - 306 kg.

Qobdany órley jaghalap әrmen kettik. Jylandy jaylauyna jol tarttyq. Kýnning qyzuy endi bilindi. Aspanda bir shókim búlt kórinbeydi. Kókpenbek. Mәngi kók aspan eli dese degendey. Ózen jaghasynda qanqyldaghan qaz, shanqyldaghan shaghala, qoqiqaz, saralaqaz syndy qústardyng qosylghan konserti ótip jatqanday. Ara-túra aspannan shang etip kezqúiryq ta qosylyp qoyady. Arakidik jolymyzdy taraqqúiryq kesip ótedi. Ózen jaghasy jap-jasyl qaly kilem ispetti. Kók maysan. Shalqadan týsip jatar ma edi, shirkin! Ózen taudan tasyp aghyp jatyr. Tap-taza. Jata qalyp ishuge bolady. Ong qaptaly biyik-biyik shaghyl tas. Bәlkim múnda býrkit te bar shyghar. Joldy ózenning jaghasyna salypty. Jol degen aty ghana. Basqa jer joq. Jerding bәrin tau iyemdengen. Ar jaqta saydyng auzynan Kemelek keni kórindi. Jylandygha jaqyndaghan siyaqtymyz. Baghana әkim «Kemelekten keyin kóp jýrmeysinder» degen. Búl kennen volifrom shyghady. Qobda soltýstik batystan aghyp kelip Jylandynyng auzynan ótedi eken. Al biz endi ózenmen qoshtasa túryp ontýstik batysqa betteuimiz kәdik. Aghash kópirden óte qalyp Bauyrjan kóligin toqtatty. Kýn tas tóbede túr. Ózenge kýmp-kýmp týstik. Tastay. Rahat!

Jylandynyng ishine kirdik. Kýngeyi jalanash. Teriskeyi orman. Ortasynda Jylandy ózeni aghyp jatyr. Jangha jayly, malgha qolayly ónir. Aynala toly qorghan. Búl jerdi Súrashtar beker tandamapty, alty birdey ghajayyp balbal tas túr. Árqaysysynyng arasy 2-5 shaqyrym. Olja degen osy! Bas jaghynda túrghany tipti keremet: әkesi men sheshesi eki balasyn aldyna alghan. Ghajap! Múnda biz ekindi uaghynda jetkenbiz. Kýn balbaldyng jelke túsyna baryp alghan. Fotoapparatqa shaghylysyp, beynesin dúrys týsirmeydi. Amal joq, tandy kýtuge tura keldi. Erekenning qolynda anau-mynau fotojurnalisting qolyna týse bermeytin apparat bola túra solay sheshti. Bayqaymyn, balbal tas ýshin týn úiqysyn tórt bóluge bar.  Alyp shyqqan tamaghymyzdy Sengilge jetpey jep tauysqanbyz. Súrashtyng úigharuymen Jylandynyng basyndaghy auyldargha baryp qonatyn boldyq. Kóz jeter jerde shashylghan júmyrtqaday aqshanqan ýiler agharandaydy. Qaz-qatar tizilgen. Nayman qaraghaydy jaghalap soqpaq jolmen yrghalyp-shayqalyp bir auylgha jettik. Búl jaqta eki ýidi de auyl deydi. Biz alty ýy tigilgen auylgha at basyn búrdyq. Búl Jylandynyng basy. Auyldyng kelin-kepshegi qoy sauugha kirisken. Jigitter jylqy ashylatyp әlek. Ashy jegen jylqynyng qazysy dәmdi bolady.

«On adamdy qalay qabyldar eken» dep qorghalay basyp birine bas súqtyq. Qaryn ash. Ishte it úlidy. Terlep-tepship shay jatyr edik, otaghasy ýige qoy sýirep kirdi. «Qútty qonaq bolynyzdar, bata jasanyzdar!» degende bir-birimizdi týrtisip quanysyp qaldyq. Jaz jaylau bolsa da ot jaghyp otyr júrt. Taudyng basy. Kýn suyq. Tysqa shyghyp, tónirekti sholyp qayttyq. Bir qazan qylyp maybauyr pisirip qoyypty. Al soqpaysyng ba! Etke qaray da almay qaldyq. Ashtyqta jegen qúiqanyng dәmi auyzdan ketpeydi, sol maybauyrdyng dәmi-ay!..

Erekeng tanghy tórtte túratynymyzdy «estirtti». «Onsyz da úiqymyz shala, altyda túrsaq ta ýlgeremiz» degenge qaratpady. Biraq qúday tileuimizdi berip, týnde bastalghan janbyr altygha deyin jaumasy bar ma?!. Altyda túryp attanyp kettik. Qara qoshqyl  búlttar jónkilep jónine ketti. Aspan shayday ashyldy. Qúdaydyng ózi bizge qolghabys jasaghanday. Qústar әnge basty. Kókekting ýni erekshe shyghady. Keshegi oljany Erekeng suyr andyghyn anshyday jata qalyp týsirsin. Áke-sheshesinen góri eki balasynyng bet-beynesi anyq. Odan tómen 200 metr jerde basy júlynghan balbal túr. Mal sýikenip syndyrghan tәrizdi. Al myna balbal ózinshe erekshe. Ózi jinishke. Saqal-múrty anadaydan kórinedi. Boyy 1,6 metr. Artynda 4h4 kóleminde qorghan bar. Al aldynda 60 metrlik dәliz jasalghan. 5 metr sayyn tas qaghylghan. Shamasy, otyrghan sarbazdar ispetti. Balbaldar túrghan jerding teriskey beti ormandy tau. Jal-jal bolyp ósken qaraghay. Al kýngey beti jalanash tau. Qorjyn toly. Kónil toq. Taldyda jatqan ataqty Últaraq baydyng basyna baryp qúran oqydyq. Aghashtan salghan alty qyrly qorghan alystan kórinedi. Taqtaydy eshkining mayyna qaynatyp, jylqynyng qylyn shylap jasaghan beyitke 100 jylday uaqyt bolghan. So kýii túr. «Últaraq baydyng jylqysy Jylandydan su ishkende ózen qúryp qalady» degen әngimeni júrt anyz qylyp aitady.

Saghat ongha deyin Quýidegi ataqty balbaldy týsirip ýlgeruimiz kerek. Ol Mongholiya men Qytaydyng shekarasy týiisken jerde. Yaghni, Mongholiyanyng batys nýktesi. Bauyrjan kóligine qamshy bassyn-ay kelip! Keshe ótken Jylandynyng auyzyndaghy kópirden óte qalyp ongha búryldyq. Samyrsyn shatqalyn jaghalap órlep kelemiz. Qarsy betten Qobda ózen aghysy qol búlghaydy. Baukeng tóte tartyp Qúlyn ózenining Qobdagha qúyatyn túsynan óte shyqty. Su beluardan keldi. Besqaraghaydyng astymen ótip, Shýmekting kópirine kelgende «jaqyn qaldyq» dep bizdi sabyrgha bir shaqyryp aldy. Qolaghash ózeni boyymen jýitkip kelemiz. Ong qaptalymyzda Dayan (Dayyn) kóli. Ózen jaghasyndaghy kólshikterde qos-qostan aqqular jýzip jýr. Uayymsyz. Saryalaqaz ben qoqiqazdyng otany osy jer siyaqty. Bizge tyrnalar da manghazdana qaraydy. Arqalyq asuyna jaqyndaghanda, sizge ótirik, bizge shyn, bes qadym jerden býrkit úshty. Toyattap alghan, әreng kóterildi. Asudan asyp týskende tayaq tastam jerde Quýy túr. Orys ghalymdarynyng «búl hristian dinindegi adam, moynyndaghy krest» degen baylamyna, týrkitildes ghalymdardyng «onyng moynyndaghy krest emes, túmar» dep naqty uәj aitqan ataqty balbaldyng janynda túrmyz. Ghajaptyng ghajaby! Qiyaq múrtty. Bylay qarasan, Maghauinge úqsaydy. Bet-pishini aiqyn. Erekshe mýsin! Týsi qara kók.

Arqasynda 200 metr jerde Asylbek batyrdyng beyiti jatyr. Kóbesh batyrgha qytay biyleushileri iyeligindegi el-júrttan mal jinap ber degen әmir týsedi. Kepildikke 18 jastaghy balasyn alyp ketedi. Sonda 18-degi Asylbek «Ákem men ýshin eldi jylatyp, janyn baghyp otyrghan malyn qytaylargha alyp bermesin. El ýshin mening janym pida» dep dúghay sәlem joldap jiberedi. Kóbesh batyr balasynyng degenine kónip, qytay biyleushilerining zansyz salyghyn beruden bas tartqan. Mejelengen merzim bitken song qytaylar Asylbekting basyn alyp әkesine jiberedi. Denesinen ajyratylghan basty arulap kómedi. Keyinnen denesin әkelip bastyng basyna bólek jerleydi...

Ónirding orman inspektory Ahmet Shәpeyúly «alystan kelgen ekensizder, sizderge kórsetetin taghy bir nәrse bar» dep toshala ýiding yghyna ertip bardy. Jerde súlq týsip balbal tas jatyr. «Áneu kýni shekaradan qytaylardyng kóligin tintisem, mynany alyp ketip bara jatyr eken, dereu týsirip alyp qaldym» dep yrjiyp túr. «Mine, azamat» dep Erekeng onyng qolyn aldy. Ras, әlgi halyqaralyq «Týrki dýniyesine qosqan ýlesi» syilyghyna Ahmet nege layyqty emes?! Ol ýshin mindetti týrde kirpishtey kitap jazu kerek emes bolar.

Kýn tóbege jaqyn qaldy. Qaratastan týstenip aldyq. Jamaghayyndar qoy soyamyz degen. Oghan qaramadyq. Meyizdey keptirilgen sýr etting qoydan nesi kem?! Ashybúlaq moynaghynan asyp týsip, Qarakóldi jaghalap kelemiz. Tolqyny jaghany úryp buyrqanyp jatyr. Kól degen kókshil bolushy edi, al búl Ashybúlaqtan qap-qara bolyp kórindi. Jergilikti júrt terendigin әsirelep týpsiz kól dep te aitady. Jaghasynda jaylap el otyr. Jolda qorghan qazyp jatqan arheologtargha damyldadyq. «Áy, mynalar bizding ata babamyzdyng kórin qazyp jatyr ghoy» dep Janarbek pen Erjandy aidap saldym analargha. Sózim ekeuine de onay tiygen joq bilem. Janarbek eki býiirin tayanyp alyp kórdegi ekeuine kijinip túr. Olar ýsh metr tómende. Qatarynan jatqan ýsh adamnyng sýiegin arshyp bolyp qalypty. «Dereu andaghyny qayta kóminder, әitpese ózderindi osy jerge kómip ketemin» dep Jakeng juan bilegin kórsetip ýlgerdi. Oghan Erjan qosylsyn. «Qazir jigitterdi jinap atpen kelemin de bytyrlatamyn» dep ashulanyp túr. Arheologtar aimaq әkimining rúqsat qaghazyn men Úlanbatyrdaghy arheologiya institutynyng qújatyn kórsetip әreng qútyldy. Áytpese myna ekeui ezuin tilgeli túr. Jolay Qaranghytyda otyrghan tuvalar ýiine bas súgha ketudi jón kórdik. Júpyny ayaday ghana kiyiz ýide otyr. Kóship-qonugha ynghayly bolu ýshin shaghyn jasaytyn siyaqty. «Shanyraghy alasa, ýii tary eken» dep әngime bastay bergenbiz, mongholsha sóilep otyrghan Súrash birdeneni sezgen bolar, ýy iyesinen «qazaqsha bilesing be?» dedi qazaq tilinde. «Men qazaqshany qazaqtan artyq bilmesem kem bilmeymin» dep bizdi úyaltyp tastady ýy iyesi. Endi bolmaghanda biz birdeneni býldiretin edik.  Jalpy Bayan Ólgeydegi tuva, uranhay syndy az últtar qazaqsha sóileydi...

Taldybúlqqa besinde keldik. Ydyrysh aqsaqal bizdi kesheden beri kýtip otyr eken. Qyzyp alghan. Eki betti narttay. «Búrynghyday emes densaulyghym joq, eki tegene qymyz ishsem, masayyp qalatyn bolyp jýrmin» deydi. 81-degi jasyna qaramay әli býrkit salady. Ýiin annyng terisine toltyryp qoyghan. Aqiyq býrkiti jylyna 25 týlki alady eken. Qolymyzgha biyalay kiyip, býrkitti de qondyryp kórdik.

Modon kóchóóning (Modyn kóshe) teriskey túsyna kelgende kýn enkeyip, Qaranghytynyng basyna barghan. Qaranghyty qarayyp sonymyzda qaldy. Qoy saughan kelinshek, keste tikken qyz, qozy jayghan bala, úrshyq iyirgen apa, býrkit salghan ata Qaranghytymen birge alystap barady... Modyn kósheden asyp týsip aldynghy kýni ózimiz ótken Baqqaraghaydyng auzyndaghy kópirden ótip Ólgeyge bir-aq tarttyq. As ýstinde Súrash ana jyly Múhtar Maghauinning kelgenin bayan qyldy: «Kýlteginning basynda jatqanbyz. Kýn shatyr-kýtir ete týsti. Oyanyp kettim. Saghat tanghy tórt. Múhannyng shatyryna barsam, ol kisi joq. Jýregim tas tóbeme shyqty. Nayzaghay jarq etkende Múhannyng Kýltegin tasyna jabysyp túrghanyn kórdim. Jan-dәrmenim shyghyp «agha» desem tynysh degendey qolymen ishara jasady. Ornymda melshiyip jarty saghat túrdym. Sonday bir erekshe kýige bólengen agham «búl ruhpen syrlasu» dedi...» Bizding auzymyz ashylyp qaldy bilem. Múnday ghajayyp kórinisting kórkin «qarjygha baylanysty Úlanbatyrda ótetin qazaqtar qúryltayynyng biraz sharasy qysqartylypty» degen habar búzdy. Ertesinde erte Erekeng men Dәurendi Úlanbatyrgha úshyryp jiberdik te, ózimiz endi qaytyp kórmestey bolyp ketken Tashantagha qaray bet aldyq. Qara kýzde Bayan-Ólgeyge taghy barugha әuedeleskenimizdi úmytyp barady ekenmin ghoy. Endi sol sapardy ansap jýrmiz.

Sony