23 ماۋسىم 2009 جىل

ءتاتتى ۇيقىدا جاتىر ەكەنبىز، ەرەكەڭ سيراعىمىزدان سۋىرىپ الدى. ساعات تۇڭگى 3.00. ءبىر بايقاعانىم، پارتيا حاتشىسىندا ۇيقى جوق. قۇس ۇيقىلى. تۇرسىن جۇرتباي ايتاتىن ەر باۋىرجان مەن ەرجان كولىكتەرىن كيىز ۇيگە  تىرەپ قويىپتى. ەكەۋىنە ءتورت-تورتتەن ءبولىنىپ وتىردىق. ءبىرىنشى بالبال تاس 43 شاقىرىم جەردە تۇر. موڭعوليانىڭ باتىسىنا قاراي جول تارتتىق. بوكەن تاۋىن بوكتەرلەپ، شاتپەن ورلەپ، قوبدا وزەنىن جاعالاپ كەلەمىز. جەردە قىلتان دا جوق. «تۇندە جەگەن قويىمىز مايدان جۇرە الماعان سياقتى، نە جەپ سەمىرگەن؟!» دەپ قويامىز. قاراتۇمسىققا كەلگەندە ساقساي الاقانداعىداي كورىندى. ساقسايدى جاناي ءوتىپ، باققاراعايدىڭ اۋزىنا بارىپ ءبىر-اق توقتادىق. و قۇدىرەت، قولىندا قۇمىراسى بار بابامىز بىزگە قاراپ تۇر! بيىكتىگى 1,5 مەتر. بىرازعا دەيىن جانىنا بارا الماي توسىلىپ تۇرىپ قالدىق. ءبىر تىلسىم كۇش بارى انىق. داۋىرلەر بويى ادام بالاسى ىزدەپ تابا الماعان ءوز قالىبىن تاپقاندايمىز. كەشەلى بەرى مۇراجايلاردان كورگەن بالبال تاستار مۇنداي سەزىمگە بولەي الماپ ەدى. كەشكەن كۇيىمىزدى سوزبەن ايتىپ جەتكىزە الماسپىز. بۇل وسىدان ون بەس عاسىر بۇرىن ورىن تەپكەن ءوزىنىڭ تابيعي مەكەنىندە تۇر. سونىسىمەن قۇندى! سونىسىمەن قۇدىرەتتى! بابالارىمىز بۇل ءمۇسىندى وسى جەرگە ءوز قولىمەن ورناتقان!..

23 ماۋسىم 2009 جىل

ءتاتتى ۇيقىدا جاتىر ەكەنبىز، ەرەكەڭ سيراعىمىزدان سۋىرىپ الدى. ساعات تۇڭگى 3.00. ءبىر بايقاعانىم، پارتيا حاتشىسىندا ۇيقى جوق. قۇس ۇيقىلى. تۇرسىن جۇرتباي ايتاتىن ەر باۋىرجان مەن ەرجان كولىكتەرىن كيىز ۇيگە  تىرەپ قويىپتى. ەكەۋىنە ءتورت-تورتتەن ءبولىنىپ وتىردىق. ءبىرىنشى بالبال تاس 43 شاقىرىم جەردە تۇر. موڭعوليانىڭ باتىسىنا قاراي جول تارتتىق. بوكەن تاۋىن بوكتەرلەپ، شاتپەن ورلەپ، قوبدا وزەنىن جاعالاپ كەلەمىز. جەردە قىلتان دا جوق. «تۇندە جەگەن قويىمىز مايدان جۇرە الماعان سياقتى، نە جەپ سەمىرگەن؟!» دەپ قويامىز. قاراتۇمسىققا كەلگەندە ساقساي الاقانداعىداي كورىندى. ساقسايدى جاناي ءوتىپ، باققاراعايدىڭ اۋزىنا بارىپ ءبىر-اق توقتادىق. و قۇدىرەت، قولىندا قۇمىراسى بار بابامىز بىزگە قاراپ تۇر! بيىكتىگى 1,5 مەتر. بىرازعا دەيىن جانىنا بارا الماي توسىلىپ تۇرىپ قالدىق. ءبىر تىلسىم كۇش بارى انىق. داۋىرلەر بويى ادام بالاسى ىزدەپ تابا الماعان ءوز قالىبىن تاپقاندايمىز. كەشەلى بەرى مۇراجايلاردان كورگەن بالبال تاستار مۇنداي سەزىمگە بولەي الماپ ەدى. كەشكەن كۇيىمىزدى سوزبەن ايتىپ جەتكىزە الماسپىز. بۇل وسىدان ون بەس عاسىر بۇرىن ورىن تەپكەن ءوزىنىڭ تابيعي مەكەنىندە تۇر. سونىسىمەن قۇندى! سونىسىمەن قۇدىرەتتى! بابالارىمىز بۇل ءمۇسىندى وسى جەرگە ءوز قولىمەن ورناتقان!..

جەلكەسىندە  سارقىراپ ساقساي وزەنى اعىپ جاتىر. ارقاسىندا كوگەرىپ كوكادىر تاۋى تۇر. «ساقساي» ءسوزى تۋرالى «وسى سايدا ساقتار مەكەندەگەن شىعار...» دەپ جورامالدادىم. ءمۇسىن تاس پەن ساقساي اتاۋىندا قالاي دا بايلانىس بار. بالبال تاس بىتكەننىڭ شىعىسقا قاراپ تۇراتىن زاڭى. بۇل بالبالدىڭ جوق ىزدەپ باتىستى بەتكە العان ءبىزدىڭ الدىمىزدان ۇشىراسقانىندا دا ءبىر قيسىن بار...

ساقساي وڭتۇستىككە قاراي قوزى كوش جەر اعىپ بارىپ قوبداعا قۇيادى. وزەننىڭ باسى سايعا ۇلاسىپ، جاسىرىنىپ قالعان. كۇن ءالى شىعا قويماعان. تاڭ بوزارىپ اتىپ كەلەدى. «بالبالدى فوتوعا تۇسىرەتىن ۋاقىت ەندى باستالدى» دەپ ەرەكەڭ كوكتەن ىزدەگەنىن جەردەن تاپقانداي قۋانا قيمىلداپ جاتىر.

ساقساي وزەنىن جاعالاپ بىتەۋگە قاراي بەتتەدىك. بەس شاقىرىم جەر ءجۇرىپ ەكىنشى ءمۇسىن تاسقا ۇشىراستىق. مۇحتار ماعاۋيننىڭ «اللا!» دەپ ەتبەتىنەن تۇسەتىن بالبالى وسى. بۇل جەردى جەرگىلىكتى حالىق اقتومپاق دەيدى. قىر مۇرىندى، قاباعى تۇكسيگەن، قولىندا قۇمىراسى بار الىپ ءمۇسىن ادام بالاسىنىڭ مىسىن باسادى-اق. سۇراش شابىتتانا ولەڭ وقىدى. اقتومپاق دەگەنى - ۇيىلگەن اق قۇم. مويما ياعني، ءجۇن جۋاتىن تسەحتىڭ ورنى. كەزىندە يۆان دەگەن ورىس بۇل جەردە ءجۇن قابىلداپتى. بالبال تاس اۋەلگى ءوز ورنىندا ەمەس. كوشىرىلگەن. ونىڭ تاريحىن جاناربەك بىلەدى ەكەن. «كەزىندە وسى اۋىلعا دا ورىستار كەلگەن، ولارمەن بىرگە ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتى دا قاتار ءجۇردى. سول كەزدە مىنا تاستى ولار تراكتورمەن باسىپ سىندىرماق بولعان. قانداي قۇدىرەتى بارىن كىم بىلگەن، تاس سىنباعان. سوسىن مۇنى وزەن اڭعارىنا اكەلىپ تاستاپتى. كەشىكپەي ورىستار كەتكەن سوڭ ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز، بيىكتەۋ جەر عوي دەپ، اقتومپاقتىڭ ۇستىنە تۇرعىزعان» دەدى جاكەڭ مۇڭايىپ. بالبال جەردەن 1 مەتر 20 سم. بيىكتىكتە تۇر. دەنە پوشىمىنا قاراعاندا، تاعى ءبىر مەتر جەردە جاتىر. ويتكەنى ۇستاعان قۇمىراسىنىڭ ءتۇبى جەرگە ءتيىپ تۇر. ەنى 80 سم. قالىڭدىعى 35 سم. قۇلاعىندا سىرعاسى بار. باققاراعايداعى بالبال  قىزعىلتىم ەدى، ال بۇل اقشىلتىم. اقتومپاق بالبالى تەڭىز دەڭگەيىنەن 2 473 مەتر بيىكتە تۇر. سوناۋ جەردەن ىزدەپ كەلگەنىمىز وسى عوي، جان-جاعىنان فوتواپپاراتقا، بەينەتاسپاعا ءتۇسىرىپ الدىق.

وڭتۇستىك باتىسقا قاراي جول تارتتىق. قاراعاندى تاۋىنىڭ ەتەگىمەن ورلەپ كەلەمىز. سەڭگىلگە دەيىن 45 شاقىرىم جەر بار. جول ناشار، ءالى ەكى ساعات جۇرەتىن سياقتىمىز. ۇشقارا مويناعىنان اسىپ تۇسكەن سوڭ-اق جاقىنداعانىمىزدى سەزدىك. تاۋ قويناۋى تولى مال. ءتۇپ-ءتۇپ قاراعانى ءۇشىن قاراعاندى اتالعان-اۋ. سەڭگىل قوبدا وزەنىنىڭ ءبىز جاعىندا ورنالاسىپتى. اۋىل اكىمىنىڭ ۇيىنە تۇستىك. ءمان-جايدان كەيىن وتاعاسى «پارتياعا تاس نە كەرەك، ادام كەرەك ەمەس پە؟» دەپ ءبىر مىسقىلداپ الدى. «قازىر پارتياعا ادام كەرەك بولماي قالعان» دەگەن ءسوزىمدى ىشكە بۇگىپ قالدىم. تىسقا شىققاندا «مىنا كىسى مەنى قاتىردى، ا!» دەپ ەرەكەڭ اكىمنىڭ يۋمورىنا ءتانتى بولعانىن جاسىرمادى. جالپى قاعىتپا قالجىڭ، ادەمى ءازىل بايان ولگەي قازاقتارىنا ءتان قاسيەت. ولە جاتقانى مىسقىل ايتادى. جانە سوعان اشۋلانىپ ەرىن باۋرىنا الا تۋلاپ جاتقان ەشكىمدى كورمەيسىز. تاعى ءبىر قاسيەتى - كەزدەسە قالساڭ، شۇيىركەلەسە كەتەدى. ءبىر-بىرىمەن، كەم دەگەندە، ءبىر ساعات امانداسادى عوي. اكە-شەشە، بالا-شاعا، اۋىل-ايماق تۇگەل قامتىلادى...

اكىم وزەننىڭ ارجاعىندا ەكى بالبال تاستىڭ بارىن ايتىپ قۋانتىپ تاستادى. «سۋدان سىزدەردىڭ كولىكتەرىڭىز وتە المايدى، قازىر مەن شاقىرتايىن» دەپ تەلەفونىنا قول سالدى. «جالپى بالبال تاستى تاڭەرتەڭگى ساعات ونعا دەيىن ءتۇسىرىپ الۋ كەرەك، ايتپەسە كۇن تاس توبەدەن ءتۇسىپ، بەينەسى انىق كورىنبەي قالادى» دەگەن ەرلان تىنىمبايۇلىنىڭ ۋايىمىنا وراي كولىك تە تەز كەلە قالدى. ونعا دەيىن ءالى ءبىر جارىم ساعات ۋاقىت بار. 66 كولىگى ىشقىنىپ قوبدا وزەنىن جارىپ كەلەدى. وزەننەن وتە وڭتۇستىككە قاراي 4 شاقىرىم جەردە ەكى تاس تۇر. ءبىرى جىڭىشكە، ءبىرى جالپاق. بيىكتىگى 2 مەتر 50 سم. توڭىرەگى تولا قورعان. جىڭىشكەسى سۇرى، جالپاعى كوكشىل. كوك تاستىڭ ەنى 50 سم. سۇرىسى 30 سم. سۇرى تاستىڭ باسىندا ادام باسى بەينەلەنگەن. تومەن جاعىنا ويۋ سالىنعان. ال كوك تاستا تەك دوڭگەلەك بەلگى قاشالعان. ءبىر قىزىعى، بۇل ەكەۋى وڭتۇستىككە قاراپ تۇر. عاجاپ! تۇرعان جەرىن شامامەن اقسۋ وزەنىنىڭ قوبداعا قۇيار تۇسى دەپ مولشەرلەدىك. وزەننىڭ اقسۋ اتالۋى - سۋى اپپاق. بەسبوعدا تاۋىنان باستالىپ قوبداعا قۇيادى.

اكىمنىڭ اتى ماڭكەي ەكەن. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل اتاۋ ەرتەدەگى مانجى بيلىگىنىڭ ءبىر شەنى بولسا كەرەك. اكەسى ۇلىن شەندى بولسىن دەپ ىرىمداپ ماڭكەي قويىپتى. كورمەيسىز بە، اكە ارمانى ورىندالىپ، ونىڭ بىلدەي ءبىر اۋىلدىڭ اكىمى بولىپ وتىرعانى. اكىمشىلىك الدىنان اتاقتى پالۋان ابدىقاجىنىڭ 1946 جىلى كوتەرگەن تاسىن كوردىك. استىنا ءۇش تاس قويىپ، قازان وشاق سياقتى ورناتىپتى. پالۋان كوتەرگەن تاستىڭ سالماعى - 306 كگ.

قوبدانى ورلەي جاعالاپ ارمەن كەتتىك. جىلاندى جايلاۋىنا جول تارتتىق. كۇننىڭ قىزۋى ەندى ءبىلىندى. اسپاندا ءبىر شوكىم بۇلت كورىنبەيدى. كوكپەڭبەك. ماڭگى كوك اسپان ەلى دەسە دەگەندەي. وزەن جاعاسىندا قاڭقىلداعان قاز، شاڭقىلداعان شاعالا، قوقيقاز، سارالاقاز سىندى قۇستاردىڭ قوسىلعان كونتسەرتى ءوتىپ جاتقانداي. ارا-تۇرا اسپاننان شاڭ ەتىپ كەزقۇيرىق تا قوسىلىپ قويادى. اراكىدىك جولىمىزدى تاراققۇيرىق كەسىپ وتەدى. وزەن جاعاسى جاپ-جاسىل قالى كىلەم ىسپەتتى. كوك مايساڭ. شالقادان ءتۇسىپ جاتار ما ەدى، شىركىن! وزەن تاۋدان تاسىپ اعىپ جاتىر. تاپ-تازا. جاتا قالىپ ىشۋگە بولادى. وڭ قاپتالى بيىك-بيىك شاعىل تاس. بالكىم مۇندا بۇركىت تە بار شىعار. جولدى وزەننىڭ جاعاسىنا سالىپتى. جول دەگەن اتى عانا. باسقا جەر جوق. جەردىڭ ءبارىن تاۋ يەمدەنگەن. ار جاقتا سايدىڭ اۋزىنان كەمەلەك كەنى كورىندى. جىلاندىعا جاقىنداعان سياقتىمىز. باعانا اكىم «كەمەلەكتەن كەيىن كوپ جۇرمەيسىڭدەر» دەگەن. بۇل كەننەن ۆولفروم شىعادى. قوبدا سولتۇستىك باتىستان اعىپ كەلىپ جىلاندىنىڭ اۋزىنان وتەدى ەكەن. ال ءبىز ەندى وزەنمەن قوشتاسا تۇرىپ وڭتۇستىك باتىسقا بەتتەۋىمىز كادىك. اعاش كوپىردەن وتە قالىپ باۋىرجان كولىگىن توقتاتتى. كۇن تاس توبەدە تۇر. وزەنگە كۇمپ-كۇمپ تۇستىك. تاستاي. راحات!

جىلاندىنىڭ ىشىنە كىردىك. كۇنگەيى جالاڭاش. تەرىسكەيى ورمان. ورتاسىندا جىلاندى وزەنى اعىپ جاتىر. جانعا جايلى، مالعا قولايلى ءوڭىر. اينالا تولى قورعان. بۇل جەردى سۇراشتار بەكەر تاڭداماپتى، التى بىردەي عاجايىپ بالبال تاس تۇر. ارقايسىسىنىڭ اراسى 2-5 شاقىرىم. ولجا دەگەن وسى! باس جاعىندا تۇرعانى ءتىپتى كەرەمەت: اكەسى مەن شەشەسى ەكى بالاسىن الدىنا العان. عاجاپ! مۇندا ءبىز ەكىندى ۋاعىندا جەتكەنبىز. كۇن بالبالدىڭ جەلكە تۇسىنا بارىپ العان. فوتواپپاراتقا شاعىلىسىپ، بەينەسىن دۇرىس تۇسىرمەيدى. امال جوق، تاڭدى كۇتۋگە تۋرا كەلدى. ەرەكەڭنىڭ قولىندا اناۋ-مىناۋ ءفوتوجۋرناليستىڭ قولىنا تۇسە بەرمەيتىن اپپارات بولا تۇرا سولاي شەشتى. بايقايمىن، بالبال تاس ءۇشىن ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولۋگە بار.  الىپ شىققان تاماعىمىزدى سەڭگىلگە جەتپەي جەپ تاۋىسقانبىز. سۇراشتىڭ ۇيعارۋىمەن جىلاندىنىڭ باسىنداعى اۋىلدارعا بارىپ قوناتىن بولدىق. كوز جەتەر جەردە شاشىلعان جۇمىرتقاداي اقشاڭقان ۇيلەر اعاراڭدايدى. قاز-قاتار تىزىلگەن. نايمان قاراعايدى جاعالاپ سوقپاق جولمەن ىرعالىپ-شايقالىپ ءبىر اۋىلعا جەتتىك. بۇل جاقتا ەكى ءۇيدى دە اۋىل دەيدى. ءبىز التى ءۇي تىگىلگەن اۋىلعا ات باسىن بۇردىق. بۇل جىلاندىنىڭ باسى. اۋىلدىڭ كەلىن-كەپشەگى قوي ساۋعا كىرىسكەن. جىگىتتەر جىلقى اششىلاتىپ الەك. اششى جەگەن جىلقىنىڭ قازىسى ءدامدى بولادى.

«ون ادامدى قالاي قابىلدار ەكەن» دەپ قورعالاي باسىپ بىرىنە باس سۇقتىق. قارىن اش. ىشتە يت ۇليدى. تەرلەپ-تەپشىپ شاي جاتىر ەدىك، وتاعاسى ۇيگە قوي سۇيرەپ كىردى. «قۇتتى قوناق بولىڭىزدار، باتا جاساڭىزدار!» دەگەندە ءبىر-ءبىرىمىزدى ءتۇرتىسىپ قۋانىسىپ قالدىق. جاز جايلاۋ بولسا دا وت جاعىپ وتىر جۇرت. تاۋدىڭ باسى. كۇن سۋىق. تىسقا شىعىپ، توڭىرەكتى شولىپ قايتتىق. ءبىر قازان قىلىپ مايباۋىر ءپىسىرىپ قويىپتى. ال سوقپايسىڭ با! ەتكە قاراي دا الماي قالدىق. اشتىقتا جەگەن قۇيقانىڭ ءدامى اۋىزدان كەتپەيدى، سول مايباۋىردىڭ ءدامى-اي!..

ەرەكەڭ تاڭعى تورتتە تۇراتىنىمىزدى «ەستىرتتى». «ونسىز دا ۇيقىمىز شالا، التىدا تۇرساق تا ۇلگەرەمىز» دەگەنگە قاراتپادى. بىراق قۇداي تىلەۋىمىزدى بەرىپ، تۇندە باستالعان جاڭبىر التىعا دەيىن جاۋماسى بار ما؟!. التىدا تۇرىپ اتتانىپ كەتتىك. قارا قوشقىل  بۇلتتار جوڭكىلەپ جونىنە كەتتى. اسپان شايداي اشىلدى. قۇدايدىڭ ءوزى بىزگە قولعابىس جاساعانداي. قۇستار انگە باستى. كوكەكتىڭ ءۇنى ەرەكشە شىعادى. كەشەگى ولجانى ەرەكەڭ سۋىر اڭدىعىن اڭشىداي جاتا قالىپ ءتۇسىرسىن. اكە-شەشەسىنەن گورى ەكى بالاسىنىڭ بەت-بەينەسى انىق. ودان تومەن 200 مەتر جەردە باسى جۇلىنعان بالبال تۇر. مال سۇيكەنىپ سىندىرعان ءتارىزدى. ال مىنا بالبال وزىنشە ەرەكشە. ءوزى جىڭىشكە. ساقال-مۇرتى انادايدان كورىنەدى. بويى 1,6 مەتر. ارتىندا 4ح4 كولەمىندە قورعان بار. ال الدىندا 60 مەترلىك ءدالىز جاسالعان. 5 مەتر سايىن تاس قاعىلعان. شاماسى، وتىرعان ساربازدار ىسپەتتى. بالبالدار تۇرعان جەردىڭ تەرىسكەي بەتى ورماندى تاۋ. جال-جال بولىپ وسكەن قاراعاي. ال كۇنگەي بەتى جالاڭاش تاۋ. قورجىن تولى. كوڭىل توق. تالدىدا جاتقان اتاقتى ۇلتاراق بايدىڭ باسىنا بارىپ قۇران وقىدىق. اعاشتان سالعان التى قىرلى قورعان الىستان كورىنەدى. تاقتايدى ەشكىنىڭ مايىنا قايناتىپ، جىلقىنىڭ قىلىن شىلاپ جاساعان بەيىتكە 100 جىلداي ۋاقىت بولعان. سو كۇيى تۇر. «ۇلتاراق بايدىڭ جىلقىسى جىلاندىدان سۋ ىشكەندە وزەن قۇرىپ قالادى» دەگەن اڭگىمەنى جۇرت اڭىز قىلىپ ايتادى.

ساعات ونعا دەيىن قۋۇيدەگى اتاقتى بالبالدى ءتۇسىرىپ ۇلگەرۋىمىز كەرەك. ول موڭعوليا مەن قىتايدىڭ شەكاراسى تۇيىسكەن جەردە. ياعني، موڭعوليانىڭ باتىس نۇكتەسى. باۋىرجان كولىگىنە قامشى باسسىن-اي كەلىپ! كەشە وتكەن جىلاندىنىڭ اۋىزىنداعى كوپىردەن وتە قالىپ وڭعا بۇرىلدىق. سامىرسىن شاتقالىن جاعالاپ ورلەپ كەلەمىز. قارسى بەتتەن قوبدا وزەن اعىسى قول بۇلعايدى. باۋكەڭ توتە تارتىپ قۇلىن وزەنىنىڭ قوبداعا قۇياتىن تۇسىنان وتە شىقتى. سۋ بەلۋاردان كەلدى. بەسقاراعايدىڭ استىمەن ءوتىپ، شۇمەكتىڭ كوپىرىنە كەلگەندە «جاقىن قالدىق» دەپ ءبىزدى سابىرعا ءبىر شاقىرىپ الدى. قولاعاش وزەنى بويىمەن جۇيتكىپ كەلەمىز. وڭ قاپتالىمىزدا دايان (دايىن) كولى. وزەن جاعاسىنداعى كولشىكتەردە قوس-قوستان اققۋلار ءجۇزىپ ءجۇر. ۋايىمسىز. سارىالاقاز بەن قوقيقازدىڭ وتانى وسى جەر سياقتى. بىزگە تىرنالار دا ماڭعازدانا قارايدى. ارقالىق اسۋىنا جاقىنداعاندا، سىزگە وتىرىك، بىزگە شىن، بەس قادىم جەردەن بۇركىت ۇشتى. توياتتاپ العان، ارەڭ كوتەرىلدى. اسۋدان اسىپ تۇسكەندە تاياق تاستام جەردە قۋۇي تۇر. ورىس عالىمدارىنىڭ «بۇل حريستيان دىنىندەگى ادام، موينىنداعى كرەست» دەگەن بايلامىنا، تۇركىتىلدەس عالىمداردىڭ «ونىڭ موينىنداعى كرەست ەمەس، تۇمار» دەپ ناقتى ءۋاج ايتقان اتاقتى بالبالدىڭ جانىندا تۇرمىز. عاجاپتىڭ عاجابى! قياق مۇرتتى. بىلاي قاراساڭ، ماعاۋينگە ۇقسايدى. بەت-ءپىشىنى ايقىن. ەرەكشە ءمۇسىن! ءتۇسى قارا كوك.

ارقاسىندا 200 مەتر جەردە اسىلبەك باتىردىڭ بەيىتى جاتىر. كوبەش باتىرعا قىتاي بيلەۋشىلەرى يەلىگىڭدەگى ەل-جۇرتتان مال جيناپ بەر دەگەن ءامىر تۇسەدى. كەپىلدىككە 18 جاستاعى بالاسىن الىپ كەتەدى. سوندا 18-دەگى اسىلبەك «اكەم مەن ءۇشىن ەلدى جىلاتىپ، جانىن باعىپ وتىرعان مالىن قىتايلارعا الىپ بەرمەسىن. ەل ءۇشىن مەنىڭ جانىم پيدا» دەپ دۇعاي سالەم جولداپ جىبەرەدى. كوبەش باتىر بالاسىنىڭ دەگەنىنە كونىپ، قىتاي بيلەۋشىلەرىنىڭ زاڭسىز سالىعىن بەرۋدەن باس تارتقان. مەجەلەنگەن مەرزىم بىتكەن سوڭ قىتايلار اسىلبەكتىڭ باسىن الىپ اكەسىنە جىبەرەدى. دەنەسىنەن اجىراتىلعان باستى ارۋلاپ كومەدى. كەيىننەن دەنەسىن اكەلىپ باستىڭ باسىنا بولەك جەرلەيدى...

ءوڭىردىڭ ورمان ينسپەكتورى احمەت شاپەيۇلى «الىستان كەلگەن ەكەنسىزدەر، سىزدەرگە كورسەتەتىن تاعى ءبىر نارسە بار» دەپ توشالا ءۇيدىڭ ىعىنا ەرتىپ باردى. جەردە سۇلق ءتۇسىپ بالبال تاس جاتىر. «انەۋ كۇنى شەكارادان قىتايلاردىڭ كولىگىن تىنتىسەم، مىنانى الىپ كەتىپ بارا جاتىر ەكەن، دەرەۋ ءتۇسىرىپ الىپ قالدىم» دەپ ىرجيىپ تۇر. «مىنە، ازامات» دەپ ەرەكەڭ ونىڭ قولىن الدى. راس، الگى حالىقارالىق «تۇركى دۇنيەسىنە قوسقان ۇلەسى» سىيلىعىنا احمەت نەگە لايىقتى ەمەس؟! ول ءۇشىن مىندەتتى تۇردە كىرپىشتەي كىتاپ جازۋ كەرەك ەمەس بولار.

كۇن توبەگە جاقىن قالدى. قاراتاستان تۇستەنىپ الدىق. جاماعايىندار قوي سويامىز دەگەن. وعان قارامادىق. مەيىزدەي كەپتىرىلگەن ءسۇر ەتتىڭ قويدان نەسى كەم؟! اششىبۇلاق مويناعىنان اسىپ ءتۇسىپ، قاراكولدى جاعالاپ كەلەمىز. تولقىنى جاعانى ۇرىپ بۋىرقانىپ جاتىر. كول دەگەن كوكشىل بولۋشى ەدى، ال بۇل اششىبۇلاقتان قاپ-قارا بولىپ كورىندى. جەرگىلىكتى جۇرت تەرەڭدىگىن اسىرەلەپ ءتۇپسىز كول دەپ تە ايتادى. جاعاسىندا جايلاپ ەل وتىر. جولدا قورعان قازىپ جاتقان ارحەولوگتارعا دامىلدادىق. «ءاي، مىنالار ءبىزدىڭ اتا بابامىزدىڭ كورىن قازىپ جاتىر عوي» دەپ جاناربەك پەن ەرجاندى ايداپ سالدىم انالارعا. ءسوزىم ەكەۋىنە دە وڭاي تيگەن جوق بىلەم. جاناربەك ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ الىپ كوردەگى ەكەۋىنە كىجىنىپ تۇر. ولار ءۇش مەتر تومەندە. قاتارىنان جاتقان ءۇش ادامنىڭ سۇيەگىن ارشىپ بولىپ قالىپتى. «دەرەۋ انداعىنى قايتا كومىڭدەر، ايتپەسە وزدەرىڭدى وسى جەرگە كومىپ كەتەمىن» دەپ جاكەڭ جۋان بىلەگىن كورسەتىپ ۇلگەردى. وعان ەرجان قوسىلسىن. «قازىر جىگىتتەردى جيناپ اتپەن كەلەمىن دە بىتىرلاتامىن» دەپ اشۋلانىپ تۇر. ارحەولوگتار ايماق اكىمىنىڭ رۇقسات قاعازىن مەن ۇلانباتىرداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ قۇجاتىن كورسەتىپ ارەڭ قۇتىلدى. ايتپەسە مىنا ەكەۋى ەزۋىن تىلگەلى تۇر. جولاي قاراڭعىتىدا وتىرعان تۋۆالار ۇيىنە باس سۇعا كەتۋدى ءجون كوردىك. جۇپىنى اياداي عانا كيىز ۇيدە وتىر. كوشىپ-قونۋعا ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن شاعىن جاسايتىن سياقتى. «شاڭىراعى الاسا، ءۇيى تارى ەكەن» دەپ اڭگىمە باستاي بەرگەنبىز، موڭعولشا سويلەپ وتىرعان سۇراش بىردەڭەنى سەزگەن بولار، ءۇي يەسىنەن «قازاقشا بىلەسىڭ بە؟» دەدى قازاق تىلىندە. «مەن قازاقشانى قازاقتان ارتىق بىلمەسەم كەم بىلمەيمىن» دەپ ءبىزدى ۇيالتىپ تاستادى ءۇي يەسى. ەندى بولماعاندا ءبىز بىردەڭەنى بۇلدىرەتىن ەدىك.  جالپى بايان ولگەيدەگى تۋۆا، ۋرانحاي سىندى از ۇلتتار قازاقشا سويلەيدى...

تالدىبۇلققا بەسىندە كەلدىك. ىدىرىش اقساقال ءبىزدى كەشەدەن بەرى كۇتىپ وتىر ەكەن. قىزىپ العان. ەكى بەتتى نارتتاي. «بۇرىنعىداي ەمەس دەنساۋلىعىم جوق، ەكى تەگەنە قىمىز ىشسەم، ماسايىپ قالاتىن بولىپ ءجۇرمىن» دەيدى. 81-دەگى جاسىنا قاراماي ءالى بۇركىت سالادى. ءۇيىن اڭنىڭ تەرىسىنە تولتىرىپ قويعان. اقيىق بۇركىتى جىلىنا 25 تۇلكى الادى ەكەن. قولىمىزعا بيالاي كيىپ، بۇركىتتى دە قوندىرىپ كوردىك.

مودون كوچوونىڭ (مودىن كوشە) تەرىسكەي تۇسىنا كەلگەندە كۇن ەڭكەيىپ، قاراڭعىتىنىڭ باسىنا بارعان. قاراڭعىتى قارايىپ سوڭىمىزدا قالدى. قوي ساۋعان كەلىنشەك، كەستە تىككەن قىز، قوزى جايعان بالا، ۇرشىق يىرگەن اپا، بۇركىت سالعان اتا قاراڭعىتىمەن بىرگە الىستاپ بارادى... مودىن كوشەدەن اسىپ ءتۇسىپ الدىڭعى كۇنى ءوزىمىز وتكەن باققاراعايدىڭ اۋزىنداعى كوپىردەن ءوتىپ ولگەيگە ءبىر-اق تارتتىق. اس ۇستىندە سۇراش انا جىلى مۇحتار ماعاۋيننىڭ كەلگەنىن بايان قىلدى: «كۇلتەگىننىڭ باسىندا جاتقانبىز. كۇن شاتىر-كۇتىر ەتە ءتۇستى. ويانىپ كەتتىم. ساعات تاڭعى ءتورت. مۇحاڭنىڭ شاتىرىنا بارسام، ول كىسى جوق. جۇرەگىم تاس توبەمە شىقتى. نايزاعاي جارق ەتكەندە مۇحاڭنىڭ كۇلتەگىن تاسىنا جابىسىپ تۇرعانىن كوردىم. جان-دارمەنىم شىعىپ «اعا» دەسەم تىنىش دەگەندەي قولىمەن يشارا جاسادى. ورنىمدا مەلشيىپ جارتى ساعات تۇردىم. سونداي ءبىر ەرەكشە كۇيگە بولەنگەن اعام «بۇل رۋحپەن سىرلاسۋ» دەدى...» ءبىزدىڭ اۋزىمىز اشىلىپ قالدى بىلەم. مۇنداي عاجايىپ كورىنىستىڭ كوركىن «قارجىعا بايلانىستى ۇلانباتىردا وتەتىن قازاقتار قۇرىلتايىنىڭ ءبىراز شاراسى قىسقارتىلىپتى» دەگەن حابار بۇزدى. ەرتەسىندە ەرتە ەرەكەڭ مەن داۋرەندى ۇلانباتىرعا ۇشىرىپ جىبەردىك تە، ءوزىمىز ەندى قايتىپ كورمەستەي بولىپ كەتكەن تاشانتاعا قاراي بەت الدىق. قارا كۇزدە بايان-ولگەيگە تاعى بارۋعا اۋەدەلەسكەنىمىزدى ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن عوي. ەندى سول ساپاردى اڭساپ ءجۇرمىز.

سوڭى