Keshe ghana Astanada ótken «bir qazaqty madaqtap, bar qazaqty mazaqtaytyn» Qazaqstan halqy assambleyasynyng otyrysyna qarap, ondaghy aitylghan sózderdi tyndap otyryp men «osy jiyrma jylda bizding biylik týk te týsinbepti ghoy» degen oigha keldim.

Ómirde keybir adamdar kenistikti týsine bermeydi, barghan jerin, basqan tauyn úmytyp qalady. Ony ghalymdar «geografiyalyq kretinizm» yaghny «geografiyalyq esuastyq» dep ataydy. Bizding biylik te osyghan shaldyqqan siyaqty: biyliktegiler ózi ómir keship otyrghan kenistikti, onyng ruhyn, tarihy zandylyqtaryn, mifologiyasyn, poetikasyn, dýniyetanymyn týisinbeydi eken. Al eger oghan keshe ghana barlyghymyz kuә bolghan «handardy qorlap, olardy qoqysqa tastaghan» biylikting soraqy әreketin eske alsaq, onda taghy bir diagnoz ózimen ózi shygha qalady. Ol  «tarihy kretinizm», yaghny «tarihy esuastyq» hәm mәngýrttik!

Keshe ghana Astanada ótken «bir qazaqty madaqtap, bar qazaqty mazaqtaytyn» Qazaqstan halqy assambleyasynyng otyrysyna qarap, ondaghy aitylghan sózderdi tyndap otyryp men «osy jiyrma jylda bizding biylik týk te týsinbepti ghoy» degen oigha keldim.

Ómirde keybir adamdar kenistikti týsine bermeydi, barghan jerin, basqan tauyn úmytyp qalady. Ony ghalymdar «geografiyalyq kretinizm» yaghny «geografiyalyq esuastyq» dep ataydy. Bizding biylik te osyghan shaldyqqan siyaqty: biyliktegiler ózi ómir keship otyrghan kenistikti, onyng ruhyn, tarihy zandylyqtaryn, mifologiyasyn, poetikasyn, dýniyetanymyn týisinbeydi eken. Al eger oghan keshe ghana barlyghymyz kuә bolghan «handardy qorlap, olardy qoqysqa tastaghan» biylikting soraqy әreketin eske alsaq, onda taghy bir diagnoz ózimen ózi shygha qalady. Ol  «tarihy kretinizm», yaghny «tarihy esuastyq» hәm mәngýrttik!

Taghy bir oy keldi: biyliktegiler qiyn kategoriyalar týgili, qarapayym ghana aqiqattardy tanugha, bylaysha aitqanda  kәduilgi arifmetikagha da joq eken. Mysaly, elimizdegi júrtshylyqtyng barlyghyn jýz payyz dep úghynsaq, ondaghy qazaqtardyng sanynyng 67 payyzgha jetkenin biylik әli tolyq  týsinbepti. Eger týsingen bolsa, 100-den 67-ni alyp tastasa, qalghany 33 bolatynyn biler edi ghoy! Al osy eki sannyng qaysysy artyq, qaysysy kem ekenin kez kelgen birinshi synyp oqushysy da aityp bere alady emes pe? Olay bolatyn bolsa, bizding biylikting «arifmetikalyq esuastyq» degen qaterli dertke shaldyqqanyn da kózimiz jetti.

Keshegi jiyn «Qazaqstannyng Últ birligi doktrinasyn» talqylaugha arnaldy. Hosh. Ol da kerek shyghar. Qansha degenmen mulitietnikalyk qoghamda ómir súrip jatyrmyz. Alayda ony dayyndaghandar kim? Onyng basty sharttary qanday? Nege onyng mәtinining jobasy, mysaly, talay kópirme men ezbeni basatyn «Egemen Qazaqstan» gazetinde jariya etilmeydi? Nege onyng jobasy qazaqtildi baspasózde, qazaq últshyldary arasynda talqylanbaydy? Nege últtyq jәne memlekettik qúrylystan, últqa qatysty mәselelerdi talqylaudan qazaq sosiumi ýnemi ysyrylyp tastalady? San qyrghynnan ótip, tarihtyng adamzatqa bergen barlyq qiyndyghyn kórip, yzgharyna tózip, endi ghana el bolyp, endi ghana 1926 jylghy sanymyzgha jetip otyrghan kezde, taghy da «últtyq azshylyqqa» ainalghanymyz ba?

Biylik aitady: bizderge úrysugha bolmaydy, bizderding memlekettik tildi damytpay jatqanymyzdy synamanyzdar deydi. Aynalayyndar, sonda biz tilsiz, essiz, oisyz jayylyp jýre beretin kýisegenine yrza malmyz ba? Bizding de ruhani, mәdeni, sayasy talaptarymyz joq pa? Álde adamynyng sany on mynnan aspaytyn azghantay úlystardyng súranysy on millionnan asatyn últtyng súranysynan biyik pe? Joghary ma? Pәrmendi me? On millionnyng aty on million emes pe? Álde biylik «qazaqtar qayda ketedi deysin, shulaydy da qoyady» dey me? Qatelesedi. «Kóp týkirse kól», «Halyq -  Qúdaydyng ekinshi atyi» degen kiyeli sóz bar. Kóp kóterilse, kópshilik qozghalysqa týsse ne bolady? Sonda býgingi kýni qabyldanghan «doktrinalar» men «tújyrymdar» kimge qorghan, kimge dәru?

«Qazaqtar tolerantty halyq», «qazaqtar tabighatynan qonaqjay halyq», «meyirban halyq», «qoy minezdi juas halyq», «barlyghyn qonaghynyng aldyna jaya salatyn halyq» degen jartylay shyn, jartylay ótirik úghymdar bar. Alayda әrbir nәrsenin, úghymnyng tabighy shegi, mejesi, shekarasy bolady. Úlan-baytaq, Altaydan Atyraugha deyin sozylyp jatqan qazaq saharasynyng basy da, ayaghy da bar. Sondyqtan da býgingi kýni qazaqtyng meyirbandyghyna, kendigine, tózimdigine aramtamaqtanudyng («parazitirovaniye») ornyna jana úrandar, jana sayasat kelui kerek. «Qazaqtardyng toleranttyghy», «qazaqtardyng tózimpazdyghy» degen týsiniktermen qatar «basqalar tarapynan qazaqtargha degen toleranttyq kózqaras», «qazaqtardyng ruhany súranysyna, sayasy talaptaryna degen tózimpazdyq» degen sayasat jýrgizilui tiyis.

Taghy bir anyq: óz elinde kópshilikke ainalghan qazaqtar eshqashanda ózining ómirlik kenistigin taryltatyn, onyng joyyluyna alyp keletin «qazaqstandyq últ», «ýshtúghyrly til» degen siyaqty jalghan, palliativtik tújyrymdamalarmen kelispeydi. Uaqytsha ýndemes, biraz shydar, biraq kónbeydi. Aynalyp kelgende kópshilik óz degenin jasaydy. Biylik on myng doktrina men on million tújyrymdama qabyldasa da osy bir dialektikalyq aqiqattan attap kete almaydy.

Biylik aitady: «oshaqbasy últshyldyqpen» kýresu kerek, eshkimdi qorlatugha jol bermeymiz dep. Ol ýshin zannamany kýsheytemiz, basqa últ-úlys ókilderine til tiygizgen adamdardy sottaymyz deydi. Jaqsy. Solay-aq bolsyn. Sonda sottalatyn kimder bolady? Ózimizding qazekender bolyp shyqpay ma? Elestetip kóreyikshi. Mysaly, bir aqsaqalymyz alqaly jiynda ózge últ ókili týgil, óz aghayynymyzgha «ey ainalayyn, qazaqsha nege sóilemeysin?» dese sottalady. Sebebi, búl sóz әlgining «últtyq namysy men abyroyyna» til tiygizu bolyp sanaluy ghajap emes. Nemese, soltýstiktegi kóshelerding atyn ózgertu kerek dep shulap jýrgen aghayyndardy alayyq. Olardyng tirshiligi sózsiz beligili bir toptardyng «namysy men abyroyyna zalalyn» tiygizedi. Nemese, saylau kezinde qazaqy aimaqta jýrip, «qazaqtyng kýni barlyghynan qaran» dep úrandaghan aghayyndardy alayyq. Naghyz «soraqylyq» bolyp shyqpay ma?

Sayasy tapsyrys bar. Yaghny erteng ministrlikter tiyisti zang jobasyn jasaydy. Ony deputattar birauyzdan qoldaydy, preziydent oghan qol qoyady. Hosh. Alayda zannyng oryndaluyn kim qadaghalaydy? Búl zang últtyng sózin aityp, últ ýshin kýresip jýrgenderdi jappay qudalaugha alyp kelmey me? Mysaly, qazaq dese, memlekettik til dese siresip qalatyn prokurorlar, sheneunikter, jatsa túrsa elimizding Reseymen qosyluyn kýtip jýrgender osyny jeleu etip últ baspasózine, últ ziyalylaryna qarsy shappay ma? Jauaby joq súraqtar kóp.

Bayaghyda Stalin zamanynda «Jas Alash» basylymynda istep jýrgender ózderin últshylsyndar dep aiyptaudan qorqyp, Nauryz meyramy kezinde birin-biri bayqatpay shymshyp qúttyqtaydy eken. Sol zamandar qaytyp kele jatyr ma? Ne bolyp barady osy? Týsinbeymin. Týsingim kelmeydi. Qarsymyn.

Patshalyq otarlau, totalitarlyq taptau, Jeltoqsannyng yzghary últymyzdyng ruhyn syndyra almaghan. Býgingi zamannyng kosmopolittik, jalghan internasionaldy yzyny da  syndyra almas.

Abayshyl bolayyq, alashshyl bolayyq, abay bolayyq!