"Ótirikti keshiruge bolady, biraq aqtaugha emes". Asqar Sýleymenov

Jәnibek pen Kerey babalarymyzdyng eskertkishterine qatysty dau shyqqan kezde jastar tarapynan «Biylik nege ýnsiz otyr?», «Ýlkender nege ýn qatpaydy?» degen súraqtar qoyylyp edi. Ony da kórdik. Kórdik te jaghamyzdy ústadyq. Biyliktegilerding imany, ýlkenderding úlaghaty qalmaghangha úqsaydy.

«Sasqan ýirek artymen jýzedi» deushi edi dana halqymyz. Sasqan biylik Qoyshyghara Salghara aghamyzdyng auzymen sóiledi. Ótken aptada biylikting ghasyrlyq qayghy-múnyn arqalaghan tarihshy aghamyz aldymen «Egemen Qazaqstangha», artynan «Ana tili» gazetine «Úshqary sóz - ushyqtyrugha sebepshi» degen maqalasyn jariyalady. Aynalyp kelgende onyng mazmúny «eskertkishter zansyz jasalghan, olardyng sapasy nashar, sondyqtan olardy Astanagha ornatugha eshqanday qisyn joq» degen ýsh sóilemge sayady. Onysyn az kórgendey danagóy aghamyz «Sabyr týbi - sary altyn», «Eshten kesh jaqsy» siyaqty jattandy mәtelder men qaghidalardy tizip, «handardyng atyn jeleu etip, attangha aiqay qosyp jýrgenderge», yaghny bizderge biraz «naqyl» aityp tastapty.

"Ótirikti keshiruge bolady, biraq aqtaugha emes". Asqar Sýleymenov

Jәnibek pen Kerey babalarymyzdyng eskertkishterine qatysty dau shyqqan kezde jastar tarapynan «Biylik nege ýnsiz otyr?», «Ýlkender nege ýn qatpaydy?» degen súraqtar qoyylyp edi. Ony da kórdik. Kórdik te jaghamyzdy ústadyq. Biyliktegilerding imany, ýlkenderding úlaghaty qalmaghangha úqsaydy.

«Sasqan ýirek artymen jýzedi» deushi edi dana halqymyz. Sasqan biylik Qoyshyghara Salghara aghamyzdyng auzymen sóiledi. Ótken aptada biylikting ghasyrlyq qayghy-múnyn arqalaghan tarihshy aghamyz aldymen «Egemen Qazaqstangha», artynan «Ana tili» gazetine «Úshqary sóz - ushyqtyrugha sebepshi» degen maqalasyn jariyalady. Aynalyp kelgende onyng mazmúny «eskertkishter zansyz jasalghan, olardyng sapasy nashar, sondyqtan olardy Astanagha ornatugha eshqanday qisyn joq» degen ýsh sóilemge sayady. Onysyn az kórgendey danagóy aghamyz «Sabyr týbi - sary altyn», «Eshten kesh jaqsy» siyaqty jattandy mәtelder men qaghidalardy tizip, «handardyng atyn jeleu etip, attangha aiqay qosyp jýrgenderge», yaghny bizderge biraz «naqyl» aityp tastapty.

Qoyshyghara aghamyzdyng maqalasyn bir ret emes, birneshe ret oqyp shyqtyq. Bәlkim, biz bilmeytin gәp bar shyghar dep, qayta-qayta qaradyq. Saliqaly oi, qisyn izdedik. Taba almadyq, tappadyq. Maqalada qisynnan góri jalpylama sóz, sabyrly oidan góri qiytúrqy aila, parasattan góri nasihat basym kórindi. Áriyne, agha buyn ýshin «sabyr týbi - sary altyn» bolar, alayda «ar», «úyat», «újdan», «namys» deytin kategoriyalar da bar emes pe? Últ múraty biylghy jyldyng soghymynan da joghary úghym emes pe? Últ mýddesi Saryarqanyng sýrli etinen de qúndy dýnie emes pe?

Shynyn aitayyq, eskertkishterge qatysty aksiyany bastar aldynda bizder qatty oilandyq. «Bizding qolymyzdan ne keledi, ne istey alamyz?» degen súraqtardy ózimizge ózimiz qoya berdik. Qarap otyrsaq, qolymyz qysqalau eken. Sózimizding adaldyghy men isimizding dúrystyghynan basqa eshqanday argumentimiz joq eken. Qúdaygha myng shýkir, bizderding memlekettik pәterlerden, ataqtardan, qyzmetterden, ordenderden, premiyalardan, jer uchaskelerinen ýmitimiz joq. Bireuge únaugha, úpay jinaugha tyrysqan joqpyz. Aytarymyzdy aittyq, jazarymyzdy jazdyq. Abyroy bolghanda jastar jaghy qoryqpay ýn qosty, talabymyzdy qostap qol qoydy. «Jas buynnyng narazylyghyn kórip otyrghan biylik ne isteydi, ne deydi?» dep taghy oilandyq. Múnaydyng buyna basy ainalghan biylikten parasat kýtpesek te, «ondaghylar da qazaq emes pe, qazaqtyghyn jasaytyn bolar» degen kókeyimizdegi ýmit otyn óshirmedik.

Mine, jauap ta keldi. Ánsheyinde aldyna adam shygharmaytyn biyligimiz búl joly Qoyshyghara aghamyz ben bir top sәuletshilerdi dabyrlatyp, solardyng artyna tyghylyp qaldy. Qazaq jastaryn eleng etkizgen oqighagha qatysty biylikting bar aitary Qoyshekenning maqalasy bolsa, onda biylikting aitar sózi de, uәji de qalmapty. Jastardyng barlyghy tarihshy aghamyz ben astanalyq sәuletshilerding sózine ilanady, rayynan qaytady dep oilasa, biylikting esebi týgel emes eken.

Qoyshyghara aghamyz myqty tarihshy, jazushy shyghar. Sóz joq, elge enbegi sindi. Osyghan deyin de, osydan keyin de últymyzgha paydasyn tiygizer. Alayda, últtyq mýddege aghayynshylyq jýrmeydi! «Aytylmasa sózding atasy óledi» degen qaghidany negiz etip, ghalym aghamyzgha jәne aghamyzdyng «istep jatqan júmysyn tastatyp», «halqymyzdyng ótken tarihyna ýnilip, onyng tól bolmysyn tanyp-týsinu jolynan»  taydyryp, kýndelikti kýibeng tirshilikke nazar audarugha bel bughyzghan «kýshterge» tómendegidey jauap bergendi jón kórip otyrmyz.

Birinshiden. Eskertkishterding dauy - tek qana tas pen temirding ghana әngimesi emes. Ol últtyq tarihymyz ben zerdemizge qatysty prinsiptik mәni bar mәsele. Biz belgili bir adamdargha, sheneunikterge, toptargha qarsy shyghyp otyrghan joqpyz. Biz tarihymyzdy, últtyq memlekettigimizdi songhy jiyrma jylmen shekteuding qate ekendigin aityp otyrmyz. Biz memleketimiz ben últymyzdyng tereng tarihy dәstýr men qúndylyqtargha negizdelgenin qalaymyz. Ózining tarihynan beyhabar, úrpaqtardyng tarihy sabaqtastyghyn joghaltqan qogham úzaqqa barmaydy, zamannyng synaghyna shyday almaydy. Olay bolatyn bolsa, Qazaq handyghynyng negizin qalaghan Jәnibek pen Kerey handargha Astananyng tórinen eskertkish qong - bizding qoghamymyzdyn, biyligimizding ziyalylyghyn rastaytyn, dәleldeytin ýlken ruhany manyzy bar sayasy qadam.

Barlyghy biylikting qolynda. Eger biylik qoghamnyng dauysyn estip, sózin tyndasa - el tynyshtalady, aruaqtar jay tabady. Biylik ózining últtyq tarih pen zerdege degen yqylasyn tanytyp, óz últymen bir ruhany kenistikte ómir sýrip jatqanyn dәleldeydi. Al eger biylik býgingi rayynan qaytpasa, eregesip eskertkishterdi búzsa, balqytugha jiberse, onda ýlken sayasy qatelikke jol ashylady. Búl oqiygha eshqashan úmtylmaydy. Osynday tarihy vandalizmge jol bergenderdin, zansyzdyqtar men olqylyqtardy toqtatpaghandardyng aldynan ýnemi shyghady da otyrady. Onyng ýstine qazaq ýshin «aruaq», «kiye» degen úghymdardyng bos sóz emestigi de anyq. «Óli riza bolmay, tiri bayymaydy» degen naqyldy da eske salghan artyq bolmas.

Ekinshiden. Biz Qoyshyghara aghamyz ben astanalyq sәuletshilerding batyr babalarymyzdyng eskertkishine qatysty aitqan «estetikalyq synyna» qarsymyz. «Bizding handarymyz ben batyrlarymyzdyng bet-әlpeti, dene-túrqy biraz «qytaylanyp» ketti», «Kerey men Jәnibekting jana úlysty qúryp jatqan, tәuekelge bel baylaghan, berik sheshimge bekingen adamdarday emes, oidaghysyn oryndap, elding kósegesi kógergenin kórip ýlgergendey qalypta beynelengeni oilandyrady» degen tezisterdi qabyldau qiyn. Taza qazaqy antropologiyalyq bet-әlpet tabu mýmkin emes. Aynalyp kelgende, bizderdi de, Qoyshyghara aghamyzdy da «qytaygha» úqsatugha bolady. Handarymyzdyng «imperlik» minez tanytyp, bolashaqqa senimmen qarauy da zandy. Álde aghamyz olardyng «endigi kýnimiz ne bolady, endi qayttik» dep, qayghylanyp, qapalanyp, túqiyp, túnjyrap túrghanyn qalay ma? Yaghny eskertkishterge qarsy aitylyp otyrghan syndy syn emes, olardy qúrtu ýshin aitylghan syltau dep qabyldaghan dúrys bolar.

Ýshinshiden. Eskertkishterding synshylary olardy jasau kezindegi zannama men tәrtipting búzylghanyn tilge tiyek etedi. Qoyshyghara aghamyzding ózi: «elimizde ornatylghan basty eskertkishting jasaluyna Memkomissiyanyng beytarap qarauynyn, júmysqa tapsyrys berushilerding beyqamdyghynyn, memleket qarjysynyng qalay, qaytip júmsalghanynyng sebep-saldaryna toqtalyp, kinәlilerding atyn atap, týsin týsteudi jón kórmedik. Ol óz aldyna jeke mәsele dep bildik», - deydi. Osynyng ózi baryp túrghan sinizm emes pe? Eger Jәnibek pen Kereyding eskertkishi búzylyp, balqytugha jiberilse onda búl mәsele memleket qarjysyn talan-tarajgha salu bolyp shyqpay ma? Onday bolatyn bolsa, amalsyz «kinәlilerdi» izdep, olargha qarsy qylmystyq is qozghaugha tura keledi. Sonda búl ispen tarihshylar men sәuletshiler emes, prokuratura men qarjy polisiyasy ainalysuy kerek. Kóksegenimiz sol ma?

Bizding oiymyzsha, qalyptasqan jaghdayda biylik voluntaristik, menmendik, ózimshildik pozisiyadan ketip, qoghammen, ziyaly qauymmen til tabysu jayyn oilaghany abzal. Eger Astana qalasynyng basshylyghy Jәnibek pen Kereyding eskertkishin «Qazaq eli» monumentine qonggha bolmaydy degen ýzildi-kesildi pikirde túrsa, onda olardyng tarihy róli men mәrtebesine say basqa oryndy anyqtasyn. Qúdaygha shýkir, onday oryndar Astanada barshylyq. Qalghanyn qoghamnyng ózi de atqara alatyny turaly bizder mәlimdegen bolatynbyz. Eng dúrysy Astana qalasynyng әkimdigi tarihshylardy, mamandardy jinap, arnayy dóngelek ýstel ótkizui kerek. Oghan býgingi kýni osy mәsele boyynsha biylikpen aitysyp jýrgen azamattar da qatysuy mindet. Osy alqaly jiynda kompromisti sheshim qabyldanuy tiyis! Qalghan joldardyng barlyghy tyghyryqqa tirep, qayshylyqtyng odan әri terendeuine aparady.

«Abay-aqparat»