ايدوس سارىم. ۇلكەندەردىڭ ءۇن قاتقانى بار بولسىن!
"وتىرىكتى كەشىرۋگە بولادى، بىراق اقتاۋعا ەمەس". اسقار سۇلەيمەنوۆ
جانىبەك پەن كەرەي بابالارىمىزدىڭ ەسكەرتكىشتەرىنە قاتىستى داۋ شىققان كەزدە جاستار تاراپىنان «بيلىك نەگە ءۇنسىز وتىر؟»، «ۇلكەندەر نەگە ءۇن قاتپايدى؟» دەگەن سۇراقتار قويىلىپ ەدى. ونى دا كوردىك. كوردىك تە جاعامىزدى ۇستادىق. بيلىكتەگىلەردىڭ يمانى، ۇلكەندەردىڭ ۇلاعاتى قالماعانعا ۇقسايدى.
«ساسقان ۇيرەك ارتىمەن جۇزەدى» دەۋشى ەدى دانا حالقىمىز. ساسقان بيلىك قويشىعارا سالعارا اعامىزدىڭ اۋزىمەن سويلەدى. وتكەن اپتادا بيلىكتىڭ عاسىرلىق قايعى-مۇڭىن ارقالاعان تاريحشى اعامىز الدىمەن «ەگەمەن قازاقستانعا»، ارتىنان «انا ءتىلى» گازەتىنە «ۇشقارى ءسوز - ۋشىقتىرۋعا سەبەپشى» دەگەن ماقالاسىن جاريالادى. اينالىپ كەلگەندە ونىڭ مازمۇنى «ەسكەرتكىشتەر زاڭسىز جاسالعان، ولاردىڭ ساپاسى ناشار، سوندىقتان ولاردى استاناعا ورناتۋعا ەشقانداي قيسىن جوق» دەگەن ءۇش سويلەمگە سايادى. ونىسىن از كورگەندەي داناگوي اعامىز «سابىر ءتۇبى - سارى التىن»، «ەشتەن كەش جاقسى» سياقتى جاتتاندى ماتەلدەر مەن قاعيدالاردى ءتىزىپ، «حانداردىڭ اتىن جەلەۋ ەتىپ، اتتانعا ايقاي قوسىپ جۇرگەندەرگە»، ياعني بىزدەرگە ءبىراز «ناقىل» ايتىپ تاستاپتى.
"وتىرىكتى كەشىرۋگە بولادى، بىراق اقتاۋعا ەمەس". اسقار سۇلەيمەنوۆ
جانىبەك پەن كەرەي بابالارىمىزدىڭ ەسكەرتكىشتەرىنە قاتىستى داۋ شىققان كەزدە جاستار تاراپىنان «بيلىك نەگە ءۇنسىز وتىر؟»، «ۇلكەندەر نەگە ءۇن قاتپايدى؟» دەگەن سۇراقتار قويىلىپ ەدى. ونى دا كوردىك. كوردىك تە جاعامىزدى ۇستادىق. بيلىكتەگىلەردىڭ يمانى، ۇلكەندەردىڭ ۇلاعاتى قالماعانعا ۇقسايدى.
«ساسقان ۇيرەك ارتىمەن جۇزەدى» دەۋشى ەدى دانا حالقىمىز. ساسقان بيلىك قويشىعارا سالعارا اعامىزدىڭ اۋزىمەن سويلەدى. وتكەن اپتادا بيلىكتىڭ عاسىرلىق قايعى-مۇڭىن ارقالاعان تاريحشى اعامىز الدىمەن «ەگەمەن قازاقستانعا»، ارتىنان «انا ءتىلى» گازەتىنە «ۇشقارى ءسوز - ۋشىقتىرۋعا سەبەپشى» دەگەن ماقالاسىن جاريالادى. اينالىپ كەلگەندە ونىڭ مازمۇنى «ەسكەرتكىشتەر زاڭسىز جاسالعان، ولاردىڭ ساپاسى ناشار، سوندىقتان ولاردى استاناعا ورناتۋعا ەشقانداي قيسىن جوق» دەگەن ءۇش سويلەمگە سايادى. ونىسىن از كورگەندەي داناگوي اعامىز «سابىر ءتۇبى - سارى التىن»، «ەشتەن كەش جاقسى» سياقتى جاتتاندى ماتەلدەر مەن قاعيدالاردى ءتىزىپ، «حانداردىڭ اتىن جەلەۋ ەتىپ، اتتانعا ايقاي قوسىپ جۇرگەندەرگە»، ياعني بىزدەرگە ءبىراز «ناقىل» ايتىپ تاستاپتى.
قويشىعارا اعامىزدىڭ ماقالاسىن ءبىر رەت ەمەس، بىرنەشە رەت وقىپ شىقتىق. بالكىم، ءبىز بىلمەيتىن گاپ بار شىعار دەپ، قايتا-قايتا قارادىق. ساليقالى وي، قيسىن ىزدەدىك. تابا المادىق، تاپپادىق. ماقالادا قيسىننان گورى جالپىلاما ءسوز، سابىرلى ويدان گورى قيتۇرقى ايلا، پاراساتتان گورى ناسيحات باسىم كورىندى. ارينە، اعا بۋىن ءۇشىن «سابىر ءتۇبى - سارى التىن» بولار، الايدا «ار»، «ۇيات»، «ۇجدان»، «نامىس» دەيتىن كاتەگوريالار دا بار ەمەس پە؟ ۇلت مۇراتى بيىلعى جىلدىڭ سوعىمىنان دا جوعارى ۇعىم ەمەس پە؟ ۇلت مۇددەسى سارىارقانىڭ ءسۇرلى ەتىنەن دە قۇندى دۇنيە ەمەس پە؟
شىنىن ايتايىق، ەسكەرتكىشتەرگە قاتىستى اكتسيانى باستار الدىندا بىزدەر قاتتى ويلاندىق. «ءبىزدىڭ قولىمىزدان نە كەلەدى، نە ىستەي الامىز؟» دەگەن سۇراقتاردى وزىمىزگە ءوزىمىز قويا بەردىك. قاراپ وتىرساق، قولىمىز قىسقالاۋ ەكەن. ءسوزىمىزدىڭ ادالدىعى مەن ءىسىمىزدىڭ دۇرىستىعىنان باسقا ەشقانداي ارگۋمەنتىمىز جوق ەكەن. قۇدايعا مىڭ شۇكىر، بىزدەردىڭ مەملەكەتتىك پاتەرلەردەن، اتاقتاردان، قىزمەتتەردەن، وردەندەردەن، پرەميالاردان، جەر ۋچاسكەلەرىنەن ءۇمىتىمىز جوق. بىرەۋگە ۇناۋعا، ۇپاي جيناۋعا تىرىسقان جوقپىز. ايتارىمىزدى ايتتىق، جازارىمىزدى جازدىق. ابىروي بولعاندا جاستار جاعى قورىقپاي ءۇن قوستى، تالابىمىزدى قوستاپ قول قويدى. «جاس بۋىننىڭ نارازىلىعىن كورىپ وتىرعان بيلىك نە ىستەيدى، نە دەيدى؟» دەپ تاعى ويلاندىق. مۇنايدىڭ بۋىنا باسى اينالعان بيلىكتەن پاراسات كۇتپەسەك تە، «ونداعىلار دا قازاق ەمەس پە، قازاقتىعىن جاسايتىن بولار» دەگەن كوكەيىمىزدەگى ءۇمىت وتىن وشىرمەدىك.
مىنە، جاۋاپ تا كەلدى. انشەيىندە الدىنا ادام شىعارمايتىن بيلىگىمىز بۇل جولى قويشىعارا اعامىز بەن ءبىر توپ ساۋلەتشىلەردى دابىرلاتىپ، سولاردىڭ ارتىنا تىعىلىپ قالدى. قازاق جاستارىن ەلەڭ ەتكىزگەن وقيعاعا قاتىستى بيلىكتىڭ بار ايتارى قويشەكەڭنىڭ ماقالاسى بولسا، وندا بيلىكتىڭ ايتار ءسوزى دە، ءۋاجى دە قالماپتى. جاستاردىڭ بارلىعى تاريحشى اعامىز بەن استانالىق ساۋلەتشىلەردىڭ سوزىنە يلانادى، رايىنان قايتادى دەپ ويلاسا، بيلىكتىڭ ەسەبى تۇگەل ەمەس ەكەن.
قويشىعارا اعامىز مىقتى تاريحشى، جازۋشى شىعار. ءسوز جوق، ەلگە ەڭبەگى ءسىڭدى. وسىعان دەيىن دە، وسىدان كەيىن دە ۇلتىمىزعا پايداسىن تيگىزەر. الايدا، ۇلتتىق مۇددەگە اعايىنشىلىق جۇرمەيدى! «ايتىلماسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى» دەگەن قاعيدانى نەگىز ەتىپ، عالىم اعامىزعا جانە اعامىزدىڭ «ىستەپ جاتقان جۇمىسىن تاستاتىپ»، «حالقىمىزدىڭ وتكەن تاريحىنا ءۇڭىلىپ، ونىڭ ءتول بولمىسىن تانىپ-ءتۇسىنۋ جولىنان» تايدىرىپ، كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىككە نازار اۋدارۋعا بەل بۋعىزعان «كۇشتەرگە» تومەندەگىدەي جاۋاپ بەرگەندى ءجون كورىپ وتىرمىز.
بىرىنشىدەن. ەسكەرتكىشتەردىڭ داۋى - تەك قانا تاس پەن تەمىردىڭ عانا اڭگىمەسى ەمەس. ول ۇلتتىق تاريحىمىز بەن زەردەمىزگە قاتىستى پرينتسيپتىك ءمانى بار ماسەلە. ءبىز بەلگىلى ءبىر ادامدارعا، شەنەۋنىكتەرگە، توپتارعا قارسى شىعىپ وتىرعان جوقپىز. ءبىز تاريحىمىزدى، ۇلتتىق مەملەكەتتىگىمىزدى سوڭعى جيىرما جىلمەن شەكتەۋدىڭ قاتە ەكەندىگىن ايتىپ وتىرمىز. ءبىز مەملەكەتىمىز بەن ۇلتىمىزدىڭ تەرەڭ تاريحي ءداستۇر مەن قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەنىن قالايمىز. ءوزىنىڭ تاريحىنان بەيحابار، ۇرپاقتاردىڭ تاريحي ساباقتاستىعىن جوعالتقان قوعام ۇزاققا بارمايدى، زاماننىڭ سىناعىنا شىداي المايدى. ولاي بولاتىن بولسا، قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان جانىبەك پەن كەرەي حاندارعا استانانىڭ تورىنەن ەسكەرتكىش قويۋ - ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ، بيلىگىمىزدىڭ زيالىلىعىن راستايتىن، دالەلدەيتىن ۇلكەن رۋحاني ماڭىزى بار ساياسي قادام.
بارلىعى بيلىكتىڭ قولىندا. ەگەر بيلىك قوعامنىڭ داۋىسىن ەستىپ، ءسوزىن تىڭداسا - ەل تىنىشتالادى، ارۋاقتار جاي تابادى. بيلىك ءوزىنىڭ ۇلتتىق تاريح پەن زەردەگە دەگەن ىقىلاسىن تانىتىپ، ءوز ۇلتىمەن ءبىر رۋحاني كەڭىستىكتە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن دالەلدەيدى. ال ەگەر بيلىك بۇگىنگى رايىنان قايتپاسا، ەرەگەسىپ ەسكەرتكىشتەردى بۇزسا، بالقىتۋعا جىبەرسە، وندا ۇلكەن ساياسي قاتەلىككە جول اشىلادى. بۇل وقيىعا ەشقاشان ۇمتىلمايدى. وسىنداي تاريحي ۆانداليزمگە جول بەرگەندەردىڭ، زاڭسىزدىقتار مەن ولقىلىقتاردى توقتاتپاعانداردىڭ الدىنان ۇنەمى شىعادى دا وتىرادى. ونىڭ ۇستىنە قازاق ءۇشىن «ارۋاق»، «كيە» دەگەن ۇعىمداردىڭ بوس ءسوز ەمەستىگى دە انىق. «ءولى ريزا بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن ناقىلدى دا ەسكە سالعان ارتىق بولماس.
ەكىنشىدەن. ءبىز قويشىعارا اعامىز بەن استانالىق ساۋلەتشىلەردىڭ باتىر بابالارىمىزدىڭ ەسكەرتكىشىنە قاتىستى ايتقان «ەستەتيكالىق سىنىنا» قارسىمىز. «ءبىزدىڭ حاندارىمىز بەن باتىرلارىمىزدىڭ بەت-الپەتى، دەنە-تۇرقى ءبىراز «قىتايلانىپ» كەتتى»، «كەرەي مەن جانىبەكتىڭ جاڭا ۇلىستى قۇرىپ جاتقان، تاۋەكەلگە بەل بايلاعان، بەرىك شەشىمگە بەكىنگەن ادامدارداي ەمەس، ويداعىسىن ورىنداپ، ەلدىڭ كوسەگەسى كوگەرگەنىن كورىپ ۇلگەرگەندەي قالىپتا بەينەلەنگەنى ويلاندىرادى» دەگەن تەزيستەردى قابىلداۋ قيىن. تازا قازاقي انتروپولوگيالىق بەت-الپەت تابۋ مۇمكىن ەمەس. اينالىپ كەلگەندە، بىزدەردى دە، قويشىعارا اعامىزدى دا «قىتايعا» ۇقساتۋعا بولادى. حاندارىمىزدىڭ «يمپەرلىك» مىنەز تانىتىپ، بولاشاققا سەنىممەن قاراۋى دا زاڭدى. الدە اعامىز ولاردىڭ «ەندىگى كۇنىمىز نە بولادى، ەندى قايتتىك» دەپ، قايعىلانىپ، قاپالانىپ، تۇقيىپ، تۇنجىراپ تۇرعانىن قالاي ما؟ ياعني ەسكەرتكىشتەرگە قارسى ايتىلىپ وتىرعان سىندى سىن ەمەس، ولاردى قۇرتۋ ءۇشىن ايتىلعان سىلتاۋ دەپ قابىلداعان دۇرىس بولار.
ۇشىنشىدەن. ەسكەرتكىشتەردىڭ سىنشىلارى ولاردى جاساۋ كەزىندەگى زاڭناما مەن ءتارتىپتىڭ بۇزىلعانىن تىلگە تيەك ەتەدى. قويشىعارا اعامىزدىڭ ءوزى: «ەلىمىزدە ورناتىلعان باستى ەسكەرتكىشتىڭ جاسالۋىنا مەمكوميسسيانىڭ بەيتاراپ قاراۋىنىڭ، جۇمىسقا تاپسىرىس بەرۋشىلەردىڭ بەيقامدىعىنىڭ، مەملەكەت قارجىسىنىڭ قالاي، قايتىپ جۇمسالعانىنىڭ سەبەپ-سالدارىنا توقتالىپ، كىنالىلەردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەۋدى ءجون كورمەدىك. ول ءوز الدىنا جەكە ماسەلە دەپ بىلدىك»، - دەيدى. وسىنىڭ ءوزى بارىپ تۇرعان تسينيزم ەمەس پە؟ ەگەر جانىبەك پەن كەرەيدىڭ ەسكەرتكىشى بۇزىلىپ، بالقىتۋعا جىبەرىلسە وندا بۇل ماسەلە مەملەكەت قارجىسىن تالان-تاراجعا سالۋ بولىپ شىقپاي ما؟ ونداي بولاتىن بولسا، امالسىز «كىنالىلەردى» ىزدەپ، ولارعا قارسى قىلمىستىق ءىس قوزعاۋعا تۋرا كەلەدى. سوندا بۇل ىسپەن تاريحشىلار مەن ساۋلەتشىلەر ەمەس، پروكۋراتۋرا مەن قارجى پوليتسياسى اينالىسۋى كەرەك. كوكسەگەنىمىز سول ما؟
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قالىپتاسقان جاعدايدا بيلىك ۆوليۋنتاريستىك، مەنمەندىك، وزىمشىلدىك پوزيتسيادان كەتىپ، قوعاممەن، زيالى قاۋىممەن ءتىل تابىسۋ جايىن ويلاعانى ابزال. ەگەر استانا قالاسىنىڭ باسشىلىعى جانىبەك پەن كەرەيدىڭ ەسكەرتكىشىن «قازاق ەلى» مونۋمەنتىنە قويۋعا بولمايدى دەگەن ءۇزىلدى-كەسىلدى پىكىردە تۇرسا، وندا ولاردىڭ تاريحي ءرولى مەن مارتەبەسىنە ساي باسقا ورىندى انىقتاسىن. قۇدايعا شۇكىر، ونداي ورىندار استانادا بارشىلىق. قالعانىن قوعامنىڭ ءوزى دە اتقارا الاتىنى تۋرالى بىزدەر مالىمدەگەن بولاتىنبىز. ەڭ دۇرىسى استانا قالاسىنىڭ اكىمدىگى تاريحشىلاردى، مامانداردى جيناپ، ارنايى دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزۋى كەرەك. وعان بۇگىنگى كۇنى وسى ماسەلە بويىنشا بيلىكپەن ايتىسىپ جۇرگەن ازاماتتار دا قاتىسۋى مىندەت. وسى القالى جيىندا كومپروميستى شەشىم قابىلدانۋى ءتيىس! قالعان جولداردىڭ بارلىعى تىعىرىققا تىرەپ، قايشىلىقتىڭ ودان ءارى تەرەڭدەۋىنە اپارادى.
«اباي-اقپارات»
