Qúrmetti Ahmetjan SMAGhÚLÚLY!

Býginde kóbimiz jamandap jýrgen kenes ókimetinde kimnen bolsyn kelgen hatqa on kýnnen keshiktirmey jauap qaytaru degen tәrtip-zang bar edi. Enbekshilerding hattarymen júmys isteu talabyna oray qatty qadaghalanyp otyratyn. Qazirde ol tәrtip joq. Auyl әkiminen bastap preziydentke deyin joldanghan hattar jauapsyz qala beredi. Bir emes, birneshe ret jazsa da. «Ózining qolyna tiymedi-au...» dep tynady hat iyeleri. Solay boluy әbden mýmkin, mysaly, Siz әkimdikke tek hat oqyp otyru ýshin taghayyndalghan joqsyz, qalanyng barsha ishki-syrtqy sharuasyn jarastyrugha jiberildiniz. Al sol júmystardyng qay-qaysysy da qala túrghyndarymen baylanys tyghyz bolghanda, pikirlesip otyru jýieli jýrgizilgende ghana ong sheshimin tabady dep oilaymyn. Túrghyndardyng basshylargha talap-tilegi negizinen hat arqyly jetedi. Ol hattarda Sizding tikeley aralasuynyz qajet mәseleler bolatyny sózsiz, demek, olar Sizge mindetti týrde jetuge tiyis, kómekshilerinizding nemese әkimdikting bólim bastyqtarynyng biri oqyp, «anau ghoy, mynau ghoymen» ózinen keyingilerge syrghyta salmauy kerek.

Syrghytqyshtardyng syryna qanyq bolghan son, óz kezimizdegi «on kýnnen keshiktirmeudi» maldanyp, Sizge kópshilik qúrmetteytin «Jas qazaq ýni» gazetimiz arqyly biraz tilek aitudy jón kórdim.

Qúrmetti Ahmetjan SMAGhÚLÚLY!

Býginde kóbimiz jamandap jýrgen kenes ókimetinde kimnen bolsyn kelgen hatqa on kýnnen keshiktirmey jauap qaytaru degen tәrtip-zang bar edi. Enbekshilerding hattarymen júmys isteu talabyna oray qatty qadaghalanyp otyratyn. Qazirde ol tәrtip joq. Auyl әkiminen bastap preziydentke deyin joldanghan hattar jauapsyz qala beredi. Bir emes, birneshe ret jazsa da. «Ózining qolyna tiymedi-au...» dep tynady hat iyeleri. Solay boluy әbden mýmkin, mysaly, Siz әkimdikke tek hat oqyp otyru ýshin taghayyndalghan joqsyz, qalanyng barsha ishki-syrtqy sharuasyn jarastyrugha jiberildiniz. Al sol júmystardyng qay-qaysysy da qala túrghyndarymen baylanys tyghyz bolghanda, pikirlesip otyru jýieli jýrgizilgende ghana ong sheshimin tabady dep oilaymyn. Túrghyndardyng basshylargha talap-tilegi negizinen hat arqyly jetedi. Ol hattarda Sizding tikeley aralasuynyz qajet mәseleler bolatyny sózsiz, demek, olar Sizge mindetti týrde jetuge tiyis, kómekshilerinizding nemese әkimdikting bólim bastyqtarynyng biri oqyp, «anau ghoy, mynau ghoymen» ózinen keyingilerge syrghyta salmauy kerek.

Syrghytqyshtardyng syryna qanyq bolghan son, óz kezimizdegi «on kýnnen keshiktirmeudi» maldanyp, Sizge kópshilik qúrmetteytin «Jas qazaq ýni» gazetimiz arqyly biraz tilek aitudy jón kórdim.

1.«Shanyraq» mәselesi. «Lenin desek, partiya degenimiz...» dep jattap óskenimizdey, «Shanyraq» desek, Almatynyng ainalasyn «zansyz» qonys etken qazaq auyldary kóz aldymyzgha kele qalady. Ol auyldardyng alghashqy otauy qaladaghy júmysshy jastar jataqhanalarynan enshi alyp shyqqan edi.

Sol enshini birinshi bolyp bergen adamnyng - qalalyq kenesting atqaru komiytetining tóra¬ghasy Zamanbek Qalabayúly Núrqadilevtin: «Men kelgende, 1985-jyly, Almatyda tirkelgen túrghyndardyng 12 payyzy ghana qazaq eken» degeni esimde. Oidan shygharghan joq, resmy aqparatqa sýienip aitty. Qalaysha? 12 sifry bir millionnan astam halqy bar qaladaghy qazaqtardyng jalpy sanyn kórsetken payyz emes, zandy tirkeuden ótkizilip, túraqty almatylyq boluy zandastyrylghan qazaqtardyng sandyq payyzy edi. Basqa qazaqtar «uaqytsha túrugha tiyis» boldy. «Mólsherli uaqytyng bitken son, qayda ketseng - onda ket!». Ózi tuyp-ósken jerde, óz respublikasynyng astanasy Almatyda «uaqytsha» ghana túrugha tiyis ol basqa qazaqtar kimder edi? Olar joghary oqu oryndarymyzgha auyldarymyzdan jyl sayyn jýzdep, myndap keletin, biraq kóbi orys tilining teperishine tap bolyp, ysyrylyp qala beretin qarakózderimiz edi. Bilimge qúshtarlyghy kýshtiler kelesi jyly baghyn taghy synaugha bel baylap, auylgha qaytpay, astananyng zauyt-fabrikterine, kombinattaryna uaqytsha júmysqa ornalasyp, jataqhanasyna uaqytsha tirkelip, keshki bos uaqyttarynda dayyndyq kurstarynda oqydy. Tóragha tizginin qolyna alghan Zamanbek búl tirlikti zerttetken de, jastardyng júmysty alansyz isteulerine, ómir zandylyghyna oray túrmys qúrularyna jaghday jasau ýshin jataqhanalardaghy «uaqytsha tirkeu» zansyzdyq dep, «túraqta tirkeu» turaly qauly qabyldaghan jәne ol ózgerisining dúrystyghyn tabandap dәleldegen. Sol әreketin әngimelegende: «Sóitip, zansyzdyqty zansyzdyqpen zan¬dylyqqa ainaldyrdym» dep jy¬miyatyn. Zamanbekting sol «zansyzdyghy» nәtiyjesinde ainalasy ýsh-tórt jylda Almatyny túraqty meken etuge qúqy bar qazaq sany 40 payyz boldy! Halyqqa, ertengi úrpaqqa qamqorlyq osynday bolsa kerek-ti!

Jataqhanada túryp ýilenip, basyna bas qosyla bastaghan jastardyng da jaghdayy Zamanbekti qatty oilantqan. Ýy bolghan jastargha әke-shesheleri, tuystary keledi, al barar, jatar jeri joq, jataqhanada úilyghady. Ony da retteu kerektigin oilastyrghan tóragha qalanyng kýnbatys shetinen biraz jer bólip, otbasyly jas júmysshylardyng jekemenshik ýy salyp alularyn zandastyra sheshim shygharghan. Sol ondy bastama Almatynyng keyingi tóragha-әkimderi, әsirese V. Hrapunovtyng kezinde kókpargha ainaldy. «Shanyraq», «Áygerim», «Baqay» auyldary túrghyndaryn ashyntqan dau-damaygha baylanysty tekserulerde qonystanushylargha «uchastok bólu» jóninde jalghan qújattar berilgeni ashyldy (qalay «berilgenin» kim bilsin!). Biraq tiyisti zang oryndary ol pysyqaylardy izdegen joq, aldanghan júrtty bassaldy. Aqyry nemen tynghanyn, Ahmetjan Smaghúlúly, óziniz jaqsy bilesiz: ket-ketting astynda qalghan auylgha poliyseyler kýndiz de, týnde de shabuyl jasap, sap-sau ýiler bulidozermen búzylyp, enkeygen kәri men enbektegen sәby dalada qaldy. Kisi ólimi boldy. Ol ólimge sebepshi bolghan aitaqshyl sheneunikter jazalanbady, auylyn, otbasyn qorghaugha mәjbýr bolghan júrt aiyptalyp, búryn da biylikting «ishine jaqpay» jýrgen azuly aqyn Aron Atabek bastaghan Azamattar, kinәlary dәleldenbese de, úzaq merzimge sottalyp, týrmege qamaldy.

Siz kelgen bette «zansyz» ornaghan auyldardyng aqtalatyny, olar jana Alatau audanyna qaratylyp, baspanalary zandastyrylatyny turaly jyly lebiz estidik. Álbette, quandyq. Qazaqty óz jerine syighyzbay jelkelep quu siyaqty súmdyq tyiylatyn kýnge jettik destik. Alayda, songhy kezde dau-damay qayta shygha bastady. Bayaghy «ket te ket!». Jýikesi tozyp tityqtaghan jandar: «Ýiimdi búzghannyng qolynda ólemin!» dep otyr. Búl ne? Qazaqtyng baspanasy taghy da búzyluy, taghy da ólim, taghy da týrme kerek pe? Kimge? Kimderge?

Keybir sheneunikter aitady: - Ol auyldar gaz qúbyrlary tóselgen jerlerge ornady, olardy kóshirmey bolmaydy! - deydi. Tipti solay bolghan kýnning ózinde gaz qúbyrlaryn nege kóshirmeske? Óituge júmsalatyn shyghyn nendey qúbyr baryn bilmey baspana salghan ondaghan myng qazaqtyng kóz jasynan qymbat pa? Zannyng jiligin shaghyp, mayyn iship jýrgen basshylar Almatynyng ishi-syrtyndaghy alma baqtaryn qúrtyp, ornynan oiyna kelgen qúrylysty salyp, Medeu men Shymbúlaqtyng tabighatyn toz-toz etip jýrgenderge nege nazar audarmaydy, ol ozbyrlyqtar qashangha deyin «aytasyng da qoyasyn» bolady?

2. Qala kóshelerine erterekte kimderding aty qoyylghanyn qarap otyrsaq, ne qazaqqa, ne Qazaqstangha eshbir qatysy bolmaghan kenestik ýlken sheneunikterdin, tipti beymaghlúm әldekimderding familiyalaryn kóremiz. Ákim V. Hrapunovtyng túsynda shygharylghan «Almaty kósheleri» delingen suretti kitapqa kóz jýgirtken shygharsyz, yaghny mysal keltiruim qajet bolmas.

Almatynyn, Astananyng da kelisti bir kóshesine aty qoyyluy kerek bir túlgha bar. Ol - jazushy Aleksandr Aleksandrovich Fadeev. Reseyding shovinist Soljenisyndy tu etushi keybir «bilgishteri» marqúm Fadeevti (ony ghana ma?!) «jazushy emes, stalinshil belsendi!» dep betaldy ghaybattap jýr, al anyghynda ol repressiya kezinde qalamgerlerdi shamasy kelgeninshe qorghap otyrghan. Odaqtas respublikalardaghy últ jazushylaryna jasaghan jan-jaqty qamqorlyghy óz aldyna. Bizge qatystysy - әdebiyetimizding eki alyby Múhtar Áuezov pen Ghabit Mýsirepovti «halyq jaularyn» izdep alasúrghan albastylardan qorghap qalghan¬dyghy. Múhang student-shәkirti Ánuar Álimjanovting úiymdastyruymen 1953-jyly kóktemde Mәskeuge jasyryn attandyryp jiberildi. Ol oqigha jayynda Múhannyn: - Men ýshin basyn baltanyng astyna tosqan Ánuarding azamattyghyna ólsem topyraghym razy! Eger ol qashyp ketuding aluan týrli ailasyn tappasa, men qazir Mәskeuding mynanday tórinde emes, Almatydaghy týrmelerding bireuining týbinde otyratyn edim, - degeni bar. Aqiqat sóz. A.Fadeevting odaqtyq, respublikalyq partiya basshylaryna Múhandy jazyqsyz qudalaudy toqtatu turaly hat jazyp, qimas dosyn qashan jaghday týzelgenshe bir jyldan asa Mәskeude ústap, Memlekettik uniyversiytetke júmysqa ornalastyryp, aman saqtap qalghany haqynda men naqty aqparly hikaya jazdym. Al A. Fadeevting Ghabene qanday jaqsylyq jasaghany qalamger-ghalym Toqtar Beyisqúlovtyng «Ghabit Mýsirepov qalay aman qaldy?» dep atalghan әdebiy-tarihy zertteu enbeginde («Jantalas ómir» jinaghy) tiyanaqty jazylghan.

Demek, Ahmetjan Smaghúlúly, qalanyng kórnekti jana kóshelerining birine A. A.Fadeevting atyn qoyyp, ontayly túsyna ne ýshin qoyylghany aitylghan eskertkish taqta ornatu jón bolady emes pe?

3. «Limity», zaproshennye rukovodiytelyamy regionalinyh partorganizasiy y utverjdennye PB (politburo, - Gh. Q.). Region - Kazahskaya SSR. Rasstrel - 2346. Vysylka - 4403... Ejov (ily ego pomoshiki) svel voedino dannye o namechaemyh massovyh repressiyah, poluchennye uje praktichesky iz vseh regionov strany. I, neskoliko skorrektirovav, sdelal ih rukovodstvom k deystvii mestnyh upravleniy vverennogo emu NKVD... Kazahskaya SSR. Rasstrel - 2500. Vysylka - 5000.

Búl - tarihshy Yu. N. Jukovtyng «Inoy Staliyn» degen kitabynan alyndy (Mәskeu, «Vagrius» baspasy, 2007 g.).

L. Mirzoyan qol qoyghan súrauda jazalanuy kerek «halyq jauynyn» sany 6749 bolsa, ol 7500 bolyp ýstep bekitip berilgen.

Kitapta odan keyin mynaday derek bar:

«13 iilya (1937-jylghy, - Gh. Q.) pervyy sekretari SK KP(b) Kazahstana L. I. Mirzoyan napravil v Moskvu na imya Stalina shifrotelegrammu sleduishego soderjaniya: «Vo vremya siezda kompartiy Kazahstana kandidatura predsedatelya Kazahskogo SIK tov. Kulumbetova posle dliytelinogo obsujdeniya na plenume siezda taynym golosovaniyem byla provalena. Osnovnym motivom otvoda y provala byl fakt perehoda v 1919 g. tov. Kulumbetova s orujiyem v rukah na storonu vraga. Za poslednie dva mesyasa posle siezda ryad arestovannyh uchastnikov kontrrevolusionnoy ryskulovskoy y nurmakovskoy organizasiy pokazyvayt na Kulumbetova kak na odnogo iz aktivnyh uchastnikov etoy nasional-fashistskoy organizasiiy...»

Múnday «týsinikten» song «últshyl-fashisterge» aman qalu qayda...

1937-1938 jyldardaghy zobalanda bizding ziyalylar qauymyndaghy biraz aghalarymyz ekilenip shyghyp, ejelden jaqsy tanys-bilis joldastaryna shoqpar ala úmtylyp, «halyq jaularyn әshkereleu» nauqanyn qyzdyryp, auyzdaryna kelgen kesapat sózdi aitty, qolynan kelgen jamandyqty jasady. Keshegi dos-joldasyn jau, fashist etip qaralady. Sonday soyqan kezinde Sәbit Múqanov Mirzoyangha eki ret hat jazyp, ushyghyp bara jatqan súmdyqty toqtatugha kýsh saludy súrapty, biraq ne auyzsha, ne jazbasha jauap ala almapty.

Mirzoyan Qazaqstandy 1933-1938 jyldary basqardy. «Myrzajan» atanypty. Ne ýshin? Kelgen bette halyqqa, qazaqtyng últtyq mәdeniyetine biraz jaqsylyq jasaghany ýshin shyghar. Al sol halyqtyng asyl perzentteri, sol últtyq mәdeniyetting tarlandary naq Mirzoyannyng túsynda qyryp-joyyldy emes pe?! Ol, mysaly, tek qalamgerlerimizdi aitqanda: Sәken, Iliyas, Beyimbet, Múhtar, Sәbit aghalarymyzben qarym-qatynasta boldy, kimning kim ekenin jaqsy bildi. Olardyng halyq aldyndaghy qadir-qasiyetterin kórip jýrdi. Endeshe, aldynghy ýsh arysymyzdy nege attyryp jiberdi? Mәskeuden olardy da atap-týstep kórsetken tizim týsken joq edi ghoy?!. Meninshe, Mirzoyan da «biring ólip, biring qal!» sayasatty ústandy. Onyng «Myrzajan» dep ataluy da sol sayasatqa jetik bolghandyghynan. Qayran qazekem malyn qyrghan Goloshekindi qarghap-siledi, al malyna tiyispey, tilin emizip, qayratkerlerin qyrghan Mirzoyandy әli kýnge «Myrzajan» deydi. Al týsinip kór.

Demek, Ahmetjan Smaghúlúly, Almaty kóshesinen Mirzoyannyng atyn óshiru jón bolmaq.

4. Qala sheginde әrtýrli eskertkish ornatylyp jatyr. Estuimizshe, qala qarjysyna emes, qaltaly aghayyndardyng esebinen kórinedi. Jauyryn, asyq, jilik deysing be, alapes jylqy men týie deysing be, eng kórnekti jerimiz Kóktóbede әldekimderdi beynelegen topmýsin deysing be... neshe týrli bar. Onyng esesine arydan: Aldar kóse men Qojanasyr, Jiyrenshe sheshen men Tazsha bala beyneleri nege joq? Beriden: Qajymúqan, Ámire, Baluan Sholaq, Qúrmanghazy, Kýlәsh, Shara, Serke... nege eskerilmeydi? Qazaqtyng últtyq nyshany - dombyra nege úmyt qaldy? Konservatoriya ghimaraty aldynda Dombyra-eskertkish nege túrmasqa? Qaltaly aghayyndar iygi is josparyn qala basshylarymen kenespes pe, kelispes pe? Sonday-aq, Jibek joly kóshesining Abylay han danghyly men Furmanov kóshesi aralyghyndaghy alanshany «Arbat» dep atau, Mәskeudegi Arbattyng kóshirmesi kimge kerek boldy. Ol aralyqty, meninshe, «Suretshiler alany» deu dúrys bolady, sebebi qala ghana emes, oblys suretshileri sol jerdi jana tuyndylaryn kórsetetin, satatyn oryngha ainaldyrdy. Óte dúrys!

5. Qúrmetti Ahmetjan Smaghúlúly, Sizge aitar jәne bir tilegim bar. Múny qala túrghyndarynyng atynan aittym desem, kinәli bola qoymaspyn, óitkeni kópten estip jýrmin. Pәteraqy tólemining esep-shotynda «Mýlik salyghy - Nalog na imushestvo» bar ekenin biletin shygharsyz. Ol ne eken desek, pәterimizding irgetasy (fundamenti) túrghan aumaq (uchastok) eken. Ol ýshin jylda pәlen myng tenge tólep jýrmiz. Búl qay qisyn? Qaydan, qashan shyqqan zan? Ýlkeymeytin de, kishireymeytin de, eshqayda kóshpeytin de aumaq ýshin jyl sayyn aqy tóleu, mysaly, sausaghymyzdaghy neke saqinamyz ýshin ony satqan dýkenge jylda qúnyn tólep túru emes pe?

Osymen tәmәm.

Sizge tek jaqsylyq tileymin jәne, әlbette, jaqsy jauabynyzdy kýtemin.

"Jas qazaq ýni" gazeti №43-44   20.11-27.11.2009 j.