«Central Asia Monitor» - belgili jurnalist Biygeldi Ghabdullinning Qazaqstannyng media aidynyna jibergen ýshinshi qaghaz «layneri». Jelkenin jelbiretken kemening shturvalynda myghym túrghan onyng qaysar kapitany Ghabdullin bes jylghy jenisteri men kýizelisteri jóninde «Ayqynmen» oy bólisken edi.

«Central Asia Monitor» - belgili jurnalist Biygeldi Ghabdullinning Qazaqstannyng media aidynyna jibergen ýshinshi qaghaz «layneri». Jelkenin jelbiretken kemening shturvalynda myghym túrghan onyng qaysar kapitany Ghabdullin bes jylghy jenisteri men kýizelisteri jóninde «Ayqynmen» oy bólisken edi.

JURNALISTI DE, BIYLIKTI DE AQTAP ALGhYM KELMEYDI

- Tura bes jyl búryn siz «Central Asia Monitor» elding bolashaghy, onyng damu joldary turaly pikir talastyratyn alangha, naghyz poligongha ainalady dep ediniz. Sol maqsatynyzgha jete aldynyz ba?
- IYә, bes jyl búryn men liyberaldyq baghyttaghy saliqaly saraptamalyq gazet jasaghym kelgen. Meninshe, gazet újymy maqsatyna jetti. Múnday basylym qalyptasuy ýshin uaqyt, kәsiby mamandar men aqsha kerek edi... Qazir biz ózimizding qaytalanbas bet beynemizdi jasadyq. Adal әri túraqty oqyrmanymyz ben qoghamdaghy kez kelgen oqighagha óz kózqarasymyz bar. Osy uaqyt aralyghynda gazetimiz Qazaqstan men Ortalyq Aziyadaghy ómirdi obektivti jәne bayypty týrde beru ústanymynan janylysqan joq. Gazetimizge mólsherli konservatizm, ómirdi shynayy beyneleuge tyrysu әri oqyrmangha adaldyq pen syny kózqaras tәn. Men jetekshi retinde óz júmysymdy ózim qalaghan dengeyde atqaryp jatqan tәrizdimin.
- Shynymen qazir elde oqighalardy obektivti týrde beretin shynshyl basylym bar dep esepteysiz be?
- Absolutti tәuelsiz baspasóz de, jurnalist te mýldem joq. Mening tórt jylday AQSh-ta túrghanymdy bilesiz. Tolyqtay erkin baspasózdi ol jaqtan da tappaysyz. Al adamnyng ar-úyaty degen - basqa mәsele. Eger ol týpkilikti tәuelsiz bolsa, ony eshkim búghaulap, tәueldi ete almaydy.
- Degenmen qazir bizde BAQ-qa degen senim azayghan, jurnalister oqyrmanyna emes, qojayynyna qyzmet etedi degenge qalay qaraysyz? Jurnalisterding oqyrmandar aldyndaghy jauapkershiligi qayda qaldy? Nege búlay?
- Bilesiz be, myng jyl búryn da, bes jýz jyl búryn da dәl solay degen. Biraq siz «jauapkershilik» turaly aittynyz. Qazir BAQ-pen, elmen, әlemmen bolyp jatqan jaghdaydyng tórkini jurnalisterding óz jauapkershiligin sezinbeuinde jatqan joq.
- Endi nede?
- Meninshe, oqudyng jauapkershiligi jazudan bir mysqal kem emes. Oqu - óte qiyn, raqymsyz, jauapkershiligi mol júmys. Óitkeni búl - qalamgerding jazghanyn onymen birge saraptau, oy bólisu, qosa uayymdap, jazghanyna ortaqtasu. Al qazir Qazaqstandaghy ghana emes, damyghan әlemdegi oqyrmandar da sol jauapkershilikten júrday.
- Qalaysha?
- Qazir adamdar kónilin sergitip, ómirlerin jenildetetin nәrseler ýshin ghana aqsha tólep, solardy tamashalap, oqyghylary keledi. Qazaqstandaghy baspasóz erkindigi men tәuelsizdigi turaly әngimening bәri - qúr dalbasa. Kim jaza almasa, kim oilay almasa, sol senzura turaly mifti oilap tabady. Bizde eshqanday senzura joq. Óz sózi men isi ýshin qarapayym jauapkershilik kerek. Boldy! Sondyqtan jurnalisterding jauapkershiligi turaly әngime qozghau retsiz.
- Sonda siz barlyghyna kinәli kórermender men oqyrmandar deginiz kele me?
- Qazirgi jaghdayda eshqanday jurnalisting de, biylikting de kinәsi joq. Men tek qana kónil kóterudi oilap, jazylghan mәtindi oqudaghy jauapkershilikti aludan boyyn aulaq salatyn adamdar kinәli dep esepteymin. Qoldaryna gazet pen jurnal tiyetinder jauapkershilikti kem sezinbeui tiyis.
- Dayyn ónimdi aludan basqa amaldary qalmaytyn tútynushylardy (oqyrmandardy, kórermenderdi) kinәli sanau arqyly siz biylikti, oghan qyzmet etetin jurnalisterdi, onyng ishinde ózinizdi de aqtap alghynyz keletin siyaqty. Olay emes pe?
- Eshqanday da jurnalisti, әsirese biylikti aqtap alghym kelmeydi. Men oqyrman men kórermennin, onyng ishinde oilay alatyndardyng jauapkershiligi turaly aityp otyrmyn. Biz gazetimizding úrany retinde: «Ózing oqyp, oilan!» degen naqyldy tegin alghan joqpyz. BAQ - qoghamnan oqshaulanghan aqparat shygharatyn orasan zor fabrika emes qoy, ol - jýiening ózin-ózi baqylau qúraly. Qogham men túlgha aqparattyq tandau qúqyghyna ie boluy tiyis. Men aqparattyq jaghynan qamtamasyz etildi deuge bolatynday, gazetten qogham men jeke adamnyng tújyrymgha kelip, tandau jasauyna mýmkindik beretin tolyqtay aqparat, saraptama nópiri aghylghanyn qalaymyn. Enbegimiz qúmgha sinip, oqyrmannyng qoly eshqanday oy da, sezim de qospaytyn «sary» basylymdardy izdey bastaghanda barmaghymyzdy tisteytinimiz ras.

BIZDE SAYaSAT TA JOQ!
- Qalay bolghanda da, elimiz egemendik alghan kezde eng alghashqy әigili tәuelsiz basylymdardyng birin siz basqaryp ediniz ghoy?
- Siz adamy jaghynan da, kәsiby jaghynan da janyma batatyn súraq qoyyp otyrsyz. «Novoe pokoleniye» gazetine ómirimning eng bir jalyndaghan, qyzyghy mol kezeni arnaldy. Ári dostarym men әriptesterim de san jyldaryn osy gazetke sarp etti. Biz osy gazetpen kóp nәrseni bastan ótkerdik: ataq-abyroydyng tәtti, kýizelisting kýiik dәmin de tattyq. Biraq biz uaqyt óte «NP» degen kememizdi bireulerding tartyp alyp, onyng mýldem keri jaqqa qaray jýzip ketetinin eng bir ýreyli týsimizde de elestetken joqpyz. Qazir gazet ómir sýrip jatyr, ómir sýre bersin dep tileymin.
- Jaqyn kýnderi jurnalistik ghúmyrynyzdaghy ýshinshi qaghaz kemenizge bes jyl tolmaq. Onyng bolashaghy qanday bolar eken? Sebebi keybir sarapshylar birneshe on jyldyqtan keyin gazetter mýldem qalmaydy dep boljaydy...
- Bolashaghymyzdyng bar-joghyn uaqyt anyqtaydy. Degenmen qarap qalmay, gazetimizding internet-núsqasyn jasap, ony belsendi týrde damytyp jatyrmyz. Kýnine bizding saytymyzdy 5-6 myng adam qaraydy. Búl degeniniz - keremet! Sonda da kez kelgen betbúrysqa dayyn boluymyz kerek. Meninshe, oqyrman ýshin eng qolayly nәrse jeniske jetedi.
Kitap - aqparat jetkizuding eng kóne qúraly. Ol formaty jaghynan da, oqu tәsili jaghynan da ynghayly. Mysaly, plastinka vinilding asqan qúmarpazdarynyng kolleksiyasynda ghana qalghan. Kýnderding kýninde lazer diskisi de qúrdymgha ketui mýmkin. Al kitap tiri jәne ómir sýre beredi. Kim biledi, bәlkim, gazetpen de solay bolatyn shyghar?
- Degenmen kenetten gazetter joyylyp ketse, siz nemen ainalysar ediniz? Taghy qanday keme jasaysyz?
- Men keyde ózime de osy súraqty qoyamyn. Mýmkin, auylgha baryp, shóp shabatyn shygharmyn! (kýledi) Ázil ghoy. Men lobbilaushy kompaniya qúrar edim. Bizde lobbilau turaly zang bolmaghanymen, búl sala jaman damyp otyrghan joq. Sayasatkerlerding imidjin jasaumen ainalysatyn agenttik qúrugha bolatyn shyghar...Qalay bolsa da, bir ýzim nan taba alamyn.
- Qazirgidey daghdarys kezinde kóptegen basylymdar, tipti «The New York Times", «Los Angeles Times» tәrizdi azuly amerikalyq gazetterding de tirajy kemy týsude. Sizderde qalay? Daghdarystyng yzgharynan qorghanyp, oqyrmandardy saqtap qalu ýshin qaytip kýresip jatyrsyzdar?
- O, oqyrman ýshin qalay kýresu kerektigin bilsem ghoy! Eger qaljynsyz aitsaq, oqyrmandardy saqtap qalu ýshin, birinshiden, olardy zertteuge tyrysamyz. Ekinshiden, oqyrmandar turaly týsingenimizden qorytyndy shygharyp, sony esepke alamyz. Olardyng kónilin qaldyrmau jaghyn oilastyramyz. Biz әrdayym sýrensiz әri maghynasyz maqalalarmen kýresemiz. Kóbine sonday maqalalar bizdi jenedi, óitkeni búl jurnalister ýshin ýirenshikti iske ainalghan. Keyde biz olardy jenip ketemiz. Sol kezde bәri ghajap shyghady: biz sonsha dittep, kýresken oqyrmandarymyzdyng tolassyz pikirin estip, iltipatyna bólenemiz.
Sovet odaghy kezindegidey gazetterding ýlken tirajy endi eshqashan bolmaydy. Qazaqstannyng «sarghysh» emes, bayypty aptalyq basylymy ýshin 17-20 myng danamen shyghu jaman kórsetkish emes. Mysaly, eng ýzdik reseylik aptalyqtardyng ózderi 100 myng tirajgha iye. Endi ony ongha bólseniz, bәri týsinikti bolady.
- Jogharyda «oqyrmangha adaldyq» degendi aityp qaldynyz. Sonda siz neni menzep ediniz?
- Mening jurnalistikada jýrgenime 30 jylday boldy. Búryn gazetterde 60/40 degen «altyn» qaghida bar edi. Sony aitqym kelgen.
- Búl qanday qaghida?
- Múnyng mәnisi mynada: gazet alanynyng 60 payyzy avtorlargha berilip, tek qalghany - jurnalisterge tiyetin. Ol kezde hattarmen múqiyat júmys isteytinbiz. Oqyrmandarmen ashyq baylanys ornatylghan. Olar gazet kómegimen jaghdayyn týzep jatsa, búl jurnalister ýshin ýlken mәrtebe sanalatyn. Qazir she? Oqyrmanda eshkimning sharuasy joq. Hattar jauapsyz qalady. Tek ileude bireui jariyalansa, shýkir. Sondyqtan biz gazet arqyly oqyrmandarymyzgha kómek kóresetuge tyrysamyz. Búl eskining elesi siyaqty kórinui mýmkin. Biraq óz oqyrmanyna qamqor basylym basqasha, erekshe mәnge ie bolady. Biz bayyrghy dәstýrdi ústanamyz. Áytse de, keyde avtorlar da ynghaysyz jaghdaygha qaldyratyny ras.
- Qaytip?
- Bir joly Zeynullin Jeksenbay degen «ghylym doktory, YuNESKO sarapshysynan» redaksiyagha hat keldi. Onyng maqalasy kәsiby dengeyde jazylghandyqtan, men oghan senip, ony sәl óndep, jariyalap jiberdim. Biraq nәtiyjesinde onday adamnyng mýldem joq ekendigi jәne onyng aitqandarynyng bәri birdey shyndyqqa janaspaytyndyghy anyqtaldy. Osydan keyin Shyghys Qazaqstan oblystyq әkimshiligimen arada ynghaysyz әngime boldy. Biraq olar týsinistikpen qarap, gazetke qarsy talap-aryz bergen joq.
- Sizding media salasyndaghy basqa top-menedjerlerden aiyrmashylyghynyz - ómirbayanynyzda, onyng sayasy qyrlarynda jatqan siyaqty. Býgin qayta sayasatqa belsendirek aralasqynyz kelmey me?
- Men ótkenimnen bas tartpaymyn. Biraq mynany aitqym keledi: men basymnan ótkergenimning eshqaysysyna da, tipti qysyltayang shaqtarymnyng bolghanyna da ókinbeymin. Óitkeni dәl sonyng barlyghy mening qazirgi jaghdayyma әkeldi. Mening qatelikterim, ómirde alghan jaralarymnyng berishteri men tyrtyqtary - bәri mening tolyqqandy ómir sýrgenimnin, jýregimning әmirimen oilap, algha úmtylghanymnyng aighaghy. Seniniz, búl qúr keudemsoqtyq emes. Ótirik sypayylyq tanytpay-aq, Qazaqstanda birde-bir jurnalisting meniki siyaqty taghdyry bolmaghanyn aita alamyn.
Sayasatqa kelsek, Qazaqstanda sayasatty bar-joghy birneshe adam jasaydy. Yaghny búl kóptegen elder týsinigindegi, solar ainalysatyn maghynadaghy sayasattyng bizde joq ekendigin bildiredi. Búl uaqytsha dep oilaymyn. Sayasat - qoghamdy basqaru modelining qyzmet etu ortasy. Kez kelgen basqaru modelining ózindik tabighy shekteushileri bolady. Modeli sol shekteushilerding qabyrghasyna kelip tirelgen kezde sayasat bizding ómirimizge qayta oralady.
- Siz aityp otyrghan sayasatty qalay qaytaramyz?
- Ony әdettegidey ózining kózqarasyn qorghau ýshin óz mýmkindikterin keneytu ayasynda sayasy elitanyng eng jogharghy dengeyindegi adamdar qaytarady.
- Sonda qazir bizdegi sayasatty almastyryp túrghan qúbylysqa qanday anyqtama berer ediniz?
- «Sayasatkerding jýregi joq, basy bar» degen danalyqty eske týsirgim keledi. Oghan qosa, biylik qúmarlyq - qúmarlyq ataulynyng ishindegi eng senimdiregi. Sayasatker óz lauazymynda eng bir joghary, izgi niyetten de qalghysy kelip jatady! Yaghny bizding sayasatqa da tek qana aqyldy, biylikqúmarlar ghana emes, parasatty jandar da yqpal etedi. T.Djefferson: «Adam ómiri men baqytyn qiratu emes, oghan qamqor bolu - jaqsy ýkimetting birinshi jәne jalghyz mindeti», - dep tegin aitqan joq.
- Al ózinizding eng sýiikti naqylynyz qanday?
- Árkimning óz isi bar, al kýshtilerge - jurnalistika.

MENI ELGE ÁKELGEN - SAGhYNYSh
- Aytpaqshy, jaqynda Qazaqstan Preziydenti tikeley jelide sizding esiminizdi atap, elge oraluynyzgha mýmkindik jasap, keshirgenin eske týsirip edi. Bes jyl ótkennen keyin sol sheshiminizge óziniz qanday bagha beresiz? Búl qanshalyqty dәl әri dúrys qadam boldy?
- IYә, elimizding Preziydenti Núrsúltan Nazarbaevqa ótinishimnen bas tartpay, adamsha meni týsingenine rizamyn! Ol mening qatelikterimdi keshiruge ózinen kýsh tauyp, Otanyma shaqyryp, múnda ornalasyp, ómirdi qayta bastauyma jol ashty. Sol kezde jalghyz jәne eng dúrys joldy tandaghanym sózsiz.
- Eger keshirim jasalmaghan jaghdaydaghy taghdyrynyzdy elestete alasyz ba?
- Preziydent ótinishten bas tartqanda ómirimning qalay órbiytinin bilmeymin. Biraq ómirding shynyrauyna qúlamaytynym anyq. Óitkeni mening temirdey erik-jigerim bar, ýirene alamyn әri әrdayym basqagha jan dýniyem ashyq. Oghan qosa, men optimispin. Janymnyng nәziktiginen shyghar, bolmystyng mәnisin izdeuge qúshtarmyn. Bәlkim, ol jaqta ómirding biyik shyndaryn baghyndyrmasam da, qyzymnyng bolashaghyn bәribir qamtamasyz ete alar edim.
- Degenmen sizding elge oralu turaly sheshim qabyldauynyzgha ýlken әser etip, shydamynyzdy tauysqan, songhy nýkteni qoyghan qanday oqigha?
- Eng aldymen, eshqanday dәrimen emdeuge kelmeytin saghynysh. Búl - sýiegine deyin syrqyratatyn jazylmaytyn auyr dert. Men Almatyny, Medeudi, Almatynyng syrasyn, shang basqan kóshelerin ghana emes, Kókshetauda qalghan 85 jastaghy anamdy da qatty saghyndym. Jylyna bir ret amerikalyq qújatpen Mәskeuge qaray qústay úshyp, sol jaqtan qazaqstandyq kuәlikpen Ombygha biylet alyp, ýsh-tórt kýn tuystarymdy kórip, mauqymdy әreng basatynmyn. Otanymnyng tabighatynyng (sol jerler men tughan soltýstik qazaqstandyq ormandy dalamdy eske salatyn) ghana emes, qazaqtyng mәzirinen de «dәm tatyp», shirkin, raqatqa bir batatynmyn. Ata júrtyma ayaq basugha qúqym bolmaghandyqtan, sheshemmen, tughan-tuystarymmen tek Reseyde kezdesuge mәjbýr bolghanymdy bilesiz.
Qoshtasar auyr sәtte sheshemnen taghy da úzaghyraq ómir sýruin jalyna súraytynmyn: «Sheshe, әli kóp ómir sýrinizshi, men elge qaytpay, ólmeniz. Ákemning qasyna ózim jerleymin. Kýtiniz meni, qalayda bolsa, elge qaytam, jaqsy kýnder әli - alda» deytinmin. Men sózimde túrdym! Byltyr 88 jasta anam dýniyeden ozyp, ony óz qolymmen tughan jerimde jerledim. Onyng Preziydentke riza bolghany sonshalyq, kóz júmar aldynda: «Balam, eshqashan Núrsúltan aghannyn jaqsylyghyn úmytpa! Nazarbaev dese, eki qolyndy, eki ayaghyndy kóter!» - dep ósiyet etken. Anama berilgen sóz - men ýshin qasiyetti!
Ekinshi sebep - ruhany jalghyzdyq. Ghalamdaghy eng alys júldyz ózining bar ekendigin ózin qorshaghandar arqyly anyqtaydy deydi ghoy. Ol jaqta syrlasatyn da eshkim joq. Jerlesterdi kezdestire qalsang da, negizinen olar - qaryn toqtyqty, aqsha men amerikalyq kýieu tabudy armannyng shyny sanaytyn adamdar edi. Amerika - basqa qúrlyq qana emes, mýldem basqa planeta. Amerikalyqtar siz qonaq bolyp túrghan kezde sizge jyly jymiyp, kýle qaraydy. Al siz júmysqa ornalasqan sәtte-aq olardyng jymysqy jymiysy joyylyp, «qúldyq» bastalady. Men jalghyzdyghymnyng meni paydalanghanyn qalaghan joqpyn.
- Jat jerde tórt jyl jýrgen kezde óziniz ýshin ashqan janalyghynyz qanday? Ol jaqta nege ýirendiniz? Neni baghalay bastadynyz?
- Eng aldymen әrkimning ózi tartar azaby bar ekenin týsindim. Eger jenilsen, búl - sening jenilisin, ony jenis retinde kórsetuge tyrashtanbay, jenilis retinde qabyldau kerek. Qazir bizding oppozisiyada barlyghy derlik jenilis tapqan. Óitkeni olardyng layyqty liyderi, anyq, jarqyn iydeyalary joq. Olardyng barlyq úrandary - býgingi qazaqstandyq shynayylyqtan ada, keshegi kýnning úrandary. Eng bastysy - olar óz qatelikterin moyyndamay, ainalmagha shaldyqqan qoyday shenberinen shygha almaydy.
Men ol jaqta jýrip, kóp nәrsege ýirendim. Mysaly, óz kәsibime basqasha qarap, tózimdirek bola týstim, aghylshyn tilin jetildirdim. Sózding qanshalyqty jauapkershilik jýkteytinin týsindim. Oigha ýirenu kerektigin, sanany ýiretu kerektigin týsindim. «El» degen qasiyetti úghymdy shynayy baghalaudy ýirendim.
- Neden jiyrendiniz?
- Shaghyn últtargha degen óktemdikten aryldym. Taghy bir nәrse bar. Mening leksikonymda endi «negr» degen sóz mýldem joq. Men az nәrsege qanaghat etip, әr kýnime quanugha, uaqytty baghalaugha ýirendim.
- Siz bir súhbatynyzda «AQSh-ta qazaq tilining paydasyn kórdim» dep aityp ediniz. Ana tiliniz múhittyng ar jaghynda qalay kәdege jarady?
- IYә, búl turaly aitudan jalyqpaymyn. Men ol jaqta aghylshyn tilin ghana emes, ana tilim - qazaq tilin de jetildirdim. Shet tilin oqy otyryp, úmyt qalghan ana tilim oyana bastady. Til meni asyrady. Áyelim ekeuimiz kýn sayyn «Dat» pen «Azattyq» radiosy ýshin 30 miynóttik qazaqsha habar jasaytynbyz. Ol azday, qazaq, orys tilderinen Pentagonnyng diplomattary men ofiyserlerine dәris berdim.
- Qazaqstandaghy bes jylghy qyzmetinizdegi basty jetistiginiz ben «әttegen-ayynyz» qanday?
- Eng basty jetistigim - men ýshin jana shynayy ómirding ketigine qalanyp, sýiikti isimmen ainalysa aldym. Qogham ýshin paydaly ekendigimdi maqtan tútamyn. Áriyne, eger adamdar arasynda tolyqqandy ómir sýrseng - kýizelissiz kýn keshu mýmkin emes. Eng bastysy - azyraq adasyp, olardan dúrys qorytyndy jasay bilu.

QYSQA-NÚSQA:
- Hobbiyiniz...
- Men terimshi emes, jinaushymyn. Kitaptargha ýnilgendi jaqsy kóremin. Fitnes, tennispen ainalysamyn.
- Sizding sýiikti jazushynyz?
- Barlyghy jan dýniyemning jay-kýiine baylanysty. Degenmen birnesheuin atayyn: Shekspiyr, Pushkiyn, Baratynskiy, Lermontov, Abay, Shәkәrim, Pasternak, Neruda, Milosh, Uolkot. Prozada: Servantes, 19 ghasyrdaghy orys poeziyasy, Uiliyams, Kemal, Markes, Borhes, Bekker, Núrpeyisov, Jýnisov.
- Qazirgi muzyka men әnshiniz...
- Pugacheva, «Nogu svelo», Aguzarova, «Úlytau».
- Sýiikti susynynyz...
- Qymyz, ontýstik-afrikalyq sharap, araq.
- Aqsha siz ýshin...
- Azattyq pen kózge kórinbeytin biylik.
- Kóliginiz...
- Ynghayly әri kýshti.
- Jaqsy kóretin eliniz...
- Germaniya, Chehiya.

Ángimelesken
Ayjan KÓShKENOVA

«Ayqyn» gazeti, 04.12.09.

(Eskertu: Súhbat «Ayqyn» gazetinde «Bizde eshqanday senzura joq.Óz sózi men isi ýshin qarapayym jauapkershilik kerek. Boldy!» degen taqyryppen berilgen)