«Central ءAsىa ءMonىtor» - بەلگىلى جۋرناليست بيگەلدى عابدۋلليننىڭ قازاقستاننىڭ مەديا ايدىنىنا جىبەرگەن ءۇشىنشى قاعاز «لاينەرى». جەلكەنىن جەلبىرەتكەن كەمەنىڭ شتۋرۆالىندا مىعىم تۇرعان ونىڭ قايسار كاپيتانى عابدۋللين بەس جىلعى جەڭىستەرى مەن كۇيزەلىستەرى جونىندە «ايقىنمەن» وي بولىسكەن ەدى.

«Central ءAsىa ءMonىtor» - بەلگىلى جۋرناليست بيگەلدى عابدۋلليننىڭ قازاقستاننىڭ مەديا ايدىنىنا جىبەرگەن ءۇشىنشى قاعاز «لاينەرى». جەلكەنىن جەلبىرەتكەن كەمەنىڭ شتۋرۆالىندا مىعىم تۇرعان ونىڭ قايسار كاپيتانى عابدۋللين بەس جىلعى جەڭىستەرى مەن كۇيزەلىستەرى جونىندە «ايقىنمەن» وي بولىسكەن ەدى.

ءجۋرناليستى دە، بيلىكتى دە اقتاپ العىم كەلمەيدى

- تۋرا بەس جىل بۇرىن ءسىز «Central ءAsىa ءMonىtor» ەلدىڭ بولاشاعى، ونىڭ دامۋ جولدارى تۋرالى پىكىر تالاستىراتىن الاڭعا، ناعىز پوليگونعا اينالادى دەپ ەدىڭىز. سول ماقساتىڭىزعا جەتە الدىڭىز با؟
- ءيا، بەس جىل بۇرىن مەن ليبەرالدىق باعىتتاعى ساليقالى ساراپتامالىق گازەت جاساعىم كەلگەن. مەنىڭشە، گازەت ۇجىمى ماقساتىنا جەتتى. مۇنداي باسىلىم قالىپتاسۋى ءۇشىن ۋاقىت، كاسىبي ماماندار مەن اقشا كەرەك ەدى... قازىر ءبىز ءوزىمىزدىڭ قايتالانباس بەت بەينەمىزدى جاسادىق. ادال ءارى تۇراقتى وقىرمانىمىز بەن قوعامداعى كەز كەلگەن وقيعاعا ءوز كوزقاراسىمىز بار. وسى ۋاقىت ارالىعىندا گازەتىمىز قازاقستان مەن ورتالىق ازياداعى ءومىردى وبەكتيۆتى جانە بايىپتى تۇردە بەرۋ ۇستانىمىنان جاڭىلىسقان جوق. گازەتىمىزگە مولشەرلى كونسەرۆاتيزم، ءومىردى شىنايى بەينەلەۋگە تىرىسۋ ءارى وقىرمانعا ادالدىق پەن سىني كوزقاراس ءتان. مەن جەتەكشى رەتىندە ءوز جۇمىسىمدى ءوزىم قالاعان دەڭگەيدە اتقارىپ جاتقان ءتارىزدىمىن.
- شىنىمەن قازىر ەلدە وقيعالاردى وبەكتيۆتى تۇردە بەرەتىن شىنشىل باسىلىم بار دەپ ەسەپتەيسىز بە؟
- ءابسوليۋتتى تاۋەلسىز ءباسپاسوز دە، جۋرناليست تە مۇلدەم جوق. مەنىڭ ءتورت جىلداي اقش-تا تۇرعانىمدى بىلەسىز. تولىقتاي ەركىن ءباسپاسوزدى ول جاقتان دا تاپپايسىز. ال ادامنىڭ ار-ۇياتى دەگەن - باسقا ماسەلە. ەگەر ول تۇپكىلىكتى تاۋەلسىز بولسا، ونى ەشكىم بۇعاۋلاپ، تاۋەلدى ەتە المايدى.
- دەگەنمەن قازىر بىزدە باق-قا دەگەن سەنىم ازايعان، جۋرناليستەر وقىرمانىنا ەمەس، قوجايىنىنا قىزمەت ەتەدى دەگەنگە قالاي قارايسىز؟ جۋرناليستەردىڭ وقىرماندار الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى قايدا قالدى؟ نەگە بۇلاي؟
- بىلەسىز بە، مىڭ جىل بۇرىن دا، بەس ءجۇز جىل بۇرىن دا ءدال سولاي دەگەن. بىراق ءسىز «جاۋاپكەرشىلىك» تۋرالى ايتتىڭىز. قازىر باق-پەن، ەلمەن، الەممەن بولىپ جاتقان جاعدايدىڭ توركىنى جۋرناليستەردىڭ ءوز جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنبەۋىندە جاتقان جوق.
- ەندى نەدە؟
- مەنىڭشە، وقۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگى جازۋدان ءبىر مىسقال كەم ەمەس. وقۋ - وتە قيىن، راقىمسىز، جاۋاپكەرشىلىگى مول جۇمىس. ويتكەنى بۇل - قالامگەردىڭ جازعانىن ونىمەن بىرگە ساراپتاۋ، وي ءبولىسۋ، قوسا ۋايىمداپ، جازعانىنا ورتاقتاسۋ. ال قازىر قازاقستانداعى عانا ەمەس، دامىعان الەمدەگى وقىرماندار دا سول جاۋاپكەرشىلىكتەن جۇرداي.
- قالايشا؟
- قازىر ادامدار كوڭىلىن سەرگىتىپ، ومىرلەرىن جەڭىلدەتەتىن نارسەلەر ءۇشىن عانا اقشا تولەپ، سولاردى تاماشالاپ، وقىعىلارى كەلەدى. قازاقستانداعى ءباسپاسوز ەركىندىگى مەن تاۋەلسىزدىگى تۋرالى اڭگىمەنىڭ ءبارى - قۇر دالباسا. كىم جازا الماسا، كىم ويلاي الماسا، سول تسەنزۋرا تۋرالى ءميفتى ويلاپ تابادى. بىزدە ەشقانداي تسەنزۋرا جوق. ءوز ءسوزى مەن ءىسى ءۇشىن قاراپايىم جاۋاپكەرشىلىك كەرەك. بولدى! سوندىقتان جۋرناليستەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى تۋرالى اڭگىمە قوزعاۋ رەتسىز.
- سوندا ءسىز بارلىعىنا كىنالى كورەرمەندەر مەن وقىرماندار دەگىڭىز كەلە مە؟
- قازىرگى جاعدايدا ەشقانداي ءجۋرناليستىڭ دە، بيلىكتىڭ دە كىناسى جوق. مەن تەك قانا كوڭىل كوتەرۋدى ويلاپ، جازىلعان ءماتىندى وقۋداعى جاۋاپكەرشىلىكتى الۋدان بويىن اۋلاق سالاتىن ادامدار كىنالى دەپ ەسەپتەيمىن. قولدارىنا گازەت پەن جۋرنال تيەتىندەر جاۋاپكەرشىلىكتى كەم سەزىنبەۋى ءتيىس.
- دايىن ءونىمدى الۋدان باسقا امالدارى قالمايتىن تۇتىنۋشىلاردى (وقىرمانداردى، كورەرمەندەردى) كىنالى ساناۋ ارقىلى ءسىز بيلىكتى، وعان قىزمەت ەتەتىن جۋرناليستەردى، ونىڭ ىشىندە ءوزىڭىزدى دە اقتاپ العىڭىز كەلەتىن سياقتى. ولاي ەمەس پە؟
- ەشقانداي دا ءجۋرناليستى، اسىرەسە بيلىكتى اقتاپ العىم كەلمەيدى. مەن وقىرمان مەن كورەرمەننىڭ، ونىڭ ىشىندە ويلاي الاتىنداردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى تۋرالى ايتىپ وتىرمىن. ءبىز گازەتىمىزدىڭ ۇرانى رەتىندە: «ءوزىڭ وقىپ، ويلان!» دەگەن ناقىلدى تەگىن العان جوقپىز. باق - قوعامنان وقشاۋلانعان اقپارات شىعاراتىن وراسان زور فابريكا ەمەس قوي، ول - جۇيەنىڭ ءوزىن-ءوزى باقىلاۋ قۇرالى. قوعام مەن تۇلعا اقپاراتتىق تاڭداۋ قۇقىعىنا يە بولۋى ءتيىس. مەن اقپاراتتىق جاعىنان قامتاماسىز ەتىلدى دەۋگە بولاتىنداي، گازەتتەن قوعام مەن جەكە ادامنىڭ تۇجىرىمعا كەلىپ، تاڭداۋ جاساۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن تولىقتاي اقپارات، ساراپتاما ءنوپىرى اعىلعانىن قالايمىن. ەڭبەگىمىز قۇمعا ءسىڭىپ، وقىرماننىڭ قولى ەشقانداي وي دا، سەزىم دە قوسپايتىن «سارى» باسىلىمداردى ىزدەي باستاعاندا بارماعىمىزدى تىستەيتىنىمىز راس.

بىزدە ساياسات تا جوق!
- قالاي بولعاندا دا، ەلىمىز ەگەمەندىك العان كەزدە ەڭ العاشقى ايگىلى تاۋەلسىز باسىلىمداردىڭ ءبىرىن ءسىز باسقارىپ ەدىڭىز عوي؟
- ءسىز ادامي جاعىنان دا، كاسىبي جاعىنان دا جانىما باتاتىن سۇراق قويىپ وتىرسىز. «نوۆوە پوكولەنيە» گازەتىنە ءومىرىمنىڭ ەڭ ءبىر جالىنداعان، قىزىعى مول كەزەڭى ارنالدى. ءارى دوستارىم مەن ارىپتەستەرىم دە سان جىلدارىن وسى گازەتكە سارپ ەتتى. ءبىز وسى گازەتپەن كوپ نارسەنى باستان وتكەردىك: اتاق-ابىرويدىڭ ءتاتتى، كۇيزەلىستىڭ كۇيىك ءدامىن دە تاتتىق. بىراق ءبىز ۋاقىت وتە «نپ» دەگەن كەمەمىزدى بىرەۋلەردىڭ تارتىپ الىپ، ونىڭ مۇلدەم كەرى جاققا قاراي ءجۇزىپ كەتەتىنىن ەڭ ءبىر ۇرەيلى تۇسىمىزدە دە ەلەستەتكەن جوقپىز. قازىر گازەت ءومىر ءسۇرىپ جاتىر، ءومىر سۇرە بەرسىن دەپ تىلەيمىن.
- جاقىن كۇندەرى جۋرناليستىك عۇمىرىڭىزداعى ءۇشىنشى قاعاز كەمەڭىزگە بەس جىل تولماق. ونىڭ بولاشاعى قانداي بولار ەكەن؟ سەبەبى كەيبىر ساراپشىلار بىرنەشە ون جىلدىقتان كەيىن گازەتتەر مۇلدەم قالمايدى دەپ بولجايدى...
- بولاشاعىمىزدىڭ بار-جوعىن ۋاقىت انىقتايدى. دەگەنمەن قاراپ قالماي، گازەتىمىزدىڭ ينتەرنەت-نۇسقاسىن جاساپ، ونى بەلسەندى تۇردە دامىتىپ جاتىرمىز. كۇنىنە ءبىزدىڭ سايتىمىزدى 5-6 مىڭ ادام قارايدى. بۇل دەگەنىڭىز - كەرەمەت! سوندا دا كەز كەلگەن بەتبۇرىسقا دايىن بولۋىمىز كەرەك. مەنىڭشە، وقىرمان ءۇشىن ەڭ قولايلى نارسە جەڭىسكە جەتەدى.
كىتاپ - اقپارات جەتكىزۋدىڭ ەڭ كونە قۇرالى. ول فورماتى جاعىنان دا، وقۋ ءتاسىلى جاعىنان دا ىڭعايلى. مىسالى، پلاستينكا ءۆينيلدىڭ اسقان قۇمارپازدارىنىڭ كوللەكتسياسىندا عانا قالعان. كۇندەردىڭ كۇنىندە لازەر ديسكىسى دە قۇردىمعا كەتۋى مۇمكىن. ال كىتاپ ءتىرى جانە ءومىر سۇرە بەرەدى. كىم بىلەدى، بالكىم، گازەتپەن دە سولاي بولاتىن شىعار؟
- دەگەنمەن كەنەتتەن گازەتتەر جويىلىپ كەتسە، ءسىز نەمەن اينالىسار ەدىڭىز؟ تاعى قانداي كەمە جاسايسىز؟
- مەن كەيدە وزىمە دە وسى سۇراقتى قويامىن. مۇمكىن، اۋىلعا بارىپ، ءشوپ شاباتىن شىعارمىن! (كۇلەدى) ءازىل عوي. مەن لوببيلاۋشى كومپانيا قۇرار ەدىم. بىزدە لوببيلاۋ تۋرالى زاڭ بولماعانىمەن، بۇل سالا جامان دامىپ وتىرعان جوق. ساياساتكەرلەردىڭ ءيميدجىن جاساۋمەن اينالىساتىن اگەنتتىك قۇرۋعا بولاتىن شىعار...قالاي بولسا دا، ءبىر ءۇزىم نان تابا الامىن.
- قازىرگىدەي داعدارىس كەزىندە كوپتەگەن باسىلىمدار، ءتىپتى «The New York ءTىmes", «Los Angeles ءTىmes» ءتارىزدى ازۋلى امەريكالىق گازەتتەردىڭ دە تيراجى كەمي تۇسۋدە. سىزدەردە قالاي؟ داعدارىستىڭ ىزعارىنان قورعانىپ، وقىرمانداردى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قايتىپ كۇرەسىپ جاتىرسىزدار؟
- و، وقىرمان ءۇشىن قالاي كۇرەسۋ كەرەكتىگىن بىلسەم عوي! ەگەر قالجىڭسىز ايتساق، وقىرمانداردى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، بىرىنشىدەن، ولاردى زەرتتەۋگە تىرىسامىز. ەكىنشىدەن، وقىرماندار تۋرالى تۇسىنگەنىمىزدەن قورىتىندى شىعارىپ، سونى ەسەپكە الامىز. ولاردىڭ كوڭىلىن قالدىرماۋ جاعىن ويلاستىرامىز. ءبىز ءاردايىم سۇرەڭسىز ءارى ماعىناسىز ماقالالارمەن كۇرەسەمىز. كوبىنە سونداي ماقالالار ءبىزدى جەڭەدى، ويتكەنى بۇل جۋرناليستەر ءۇشىن ۇيرەنشىكتى ىسكە اينالعان. كەيدە ءبىز ولاردى جەڭىپ كەتەمىز. سول كەزدە ءبارى عاجاپ شىعادى: ءبىز سونشا دىتتەپ، كۇرەسكەن وقىرماندارىمىزدىڭ تولاسسىز پىكىرىن ەستىپ، ءىلتيپاتىنا بولەنەمىز.
سوۆەت وداعى كەزىندەگىدەي گازەتتەردىڭ ۇلكەن تيراجى ەندى ەشقاشان بولمايدى. قازاقستاننىڭ «سارعىش» ەمەس، بايىپتى اپتالىق باسىلىمى ءۇشىن 17-20 مىڭ دانامەن شىعۋ جامان كورسەتكىش ەمەس. مىسالى، ەڭ ۇزدىك رەسەيلىك اپتالىقتاردىڭ وزدەرى 100 مىڭ تيراجعا يە. ەندى ونى ونعا بولسەڭىز، ءبارى تۇسىنىكتى بولادى.
- جوعارىدا «وقىرمانعا ادالدىق» دەگەندى ايتىپ قالدىڭىز. سوندا ءسىز نەنى مەڭزەپ ەدىڭىز؟
- مەنىڭ جۋرناليستيكادا جۇرگەنىمە 30 جىلداي بولدى. بۇرىن گازەتتەردە 60/40 دەگەن «التىن» قاعيدا بار ەدى. سونى ايتقىم كەلگەن.
- بۇل قانداي قاعيدا؟
- مۇنىڭ ءمانىسى مىنادا: گازەت الاڭىنىڭ 60 پايىزى اۆتورلارعا بەرىلىپ، تەك قالعانى - جۋرناليستەرگە تيەتىن. ول كەزدە حاتتارمەن مۇقيات جۇمىس ىستەيتىنبىز. وقىرماندارمەن اشىق بايلانىس ورناتىلعان. ولار گازەت كومەگىمەن جاعدايىن تۇزەپ جاتسا، بۇل جۋرناليستەر ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە سانالاتىن. قازىر شە؟ وقىرماندا ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق. حاتتار جاۋاپسىز قالادى. تەك ىلەۋدە بىرەۋى جاريالانسا، شۇكىر. سوندىقتان ءبىز گازەت ارقىلى وقىرماندارىمىزعا كومەك كورەسەتۋگە تىرىسامىز. بۇل ەسكىنىڭ ەلەسى سياقتى كورىنۋى مۇمكىن. بىراق ءوز وقىرمانىنا قامقور باسىلىم باسقاشا، ەرەكشە مانگە يە بولادى. ءبىز بايىرعى ءداستۇردى ۇستانامىز. ايتسە دە، كەيدە اۆتورلار دا ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىراتىنى راس.
- قايتىپ؟
- ءبىر جولى زەينۋللين جەكسەنباي دەگەن «عىلىم دوكتورى، يۋنەسكو ساراپشىسىنان» رەداكتسياعا حات كەلدى. ونىڭ ماقالاسى كاسىبي دەڭگەيدە جازىلعاندىقتان، مەن وعان سەنىپ، ونى ءسال وڭدەپ، جاريالاپ جىبەردىم. بىراق ناتيجەسىندە ونداي ادامنىڭ مۇلدەم جوق ەكەندىگى جانە ونىڭ ايتقاندارىنىڭ ءبارى بىردەي شىندىققا جاناسپايتىندىعى انىقتالدى. وسىدان كەيىن شىعىس قازاقستان وبلىستىق اكىمشىلىگىمەن ارادا ىڭعايسىز اڭگىمە بولدى. بىراق ولار تۇسىنىستىكپەن قاراپ، گازەتكە قارسى تالاپ-ارىز بەرگەن جوق.
- ءسىزدىڭ مەديا سالاسىنداعى باسقا توپ-مەنەدجەرلەردەن ايىرماشىلىعىڭىز - ءومىربايانىڭىزدا، ونىڭ ساياسي قىرلارىندا جاتقان سياقتى. بۇگىن قايتا ساياساتقا بەلسەندىرەك ارالاسقىڭىز كەلمەي مە؟
- مەن وتكەنىمنەن باس تارتپايمىن. بىراق مىنانى ايتقىم كەلەدى: مەن باسىمنان وتكەرگەنىمنىڭ ەشقايسىسىنا دا، ءتىپتى قىسىلتاياڭ شاقتارىمنىڭ بولعانىنا دا وكىنبەيمىن. ويتكەنى ءدال سونىڭ بارلىعى مەنىڭ قازىرگى جاعدايىما اكەلدى. مەنىڭ قاتەلىكتەرىم، ومىردە العان جارالارىمنىڭ بەرىشتەرى مەن تىرتىقتارى - ءبارى مەنىڭ تولىققاندى ءومىر سۇرگەنىمنىڭ، جۇرەگىمنىڭ امىرىمەن ويلاپ، العا ۇمتىلعانىمنىڭ ايعاعى. سەنىڭىز، بۇل قۇر كەۋدەمسوقتىق ەمەس. وتىرىك سىپايىلىق تانىتپاي-اق، قازاقستاندا بىردە-ءبىر ءجۋرناليستىڭ مەنىكى سياقتى تاعدىرى بولماعانىن ايتا الامىن.
ساياساتقا كەلسەك، قازاقستاندا ساياساتتى بار-جوعى بىرنەشە ادام جاسايدى. ياعني بۇل كوپتەگەن ەلدەر تۇسىنىگىندەگى، سولار اينالىساتىن ماعىناداعى ساياساتتىڭ بىزدە جوق ەكەندىگىن بىلدىرەدى. بۇل ۋاقىتشا دەپ ويلايمىن. ساياسات - قوعامدى باسقارۋ مودەلىنىڭ قىزمەت ەتۋ ورتاسى. كەز كەلگەن باسقارۋ مودەلىنىڭ وزىندىك تابيعي شەكتەۋشىلەرى بولادى. مودەل سول شەكتەۋشىلەردىڭ قابىرعاسىنا كەلىپ تىرەلگەن كەزدە ساياسات ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە قايتا ورالادى.
- ءسىز ايتىپ وتىرعان ساياساتتى قالاي قايتارامىز؟
- ونى ادەتتەگىدەي ءوزىنىڭ كوزقاراسىن قورعاۋ ءۇشىن ءوز مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋ اياسىندا ساياسي ەليتانىڭ ەڭ جوعارعى دەڭگەيىندەگى ادامدار قايتارادى.
- سوندا قازىر بىزدەگى ساياساتتى الماستىرىپ تۇرعان قۇبىلىسقا قانداي انىقتاما بەرەر ەدىڭىز؟
- «ساياساتكەردىڭ جۇرەگى جوق، باسى بار» دەگەن دانالىقتى ەسكە تۇسىرگىم كەلەدى. وعان قوسا، بيلىك قۇمارلىق - قۇمارلىق اتاۋلىنىڭ ىشىندەگى ەڭ سەنىمدىرەگى. ساياساتكەر ءوز لاۋازىمىندا ەڭ ءبىر جوعارى، ىزگى نيەتتەن دە قالعىسى كەلىپ جاتادى! ياعني ءبىزدىڭ ساياساتقا دا تەك قانا اقىلدى، بيلىكقۇمارلار عانا ەمەس، پاراساتتى جاندار دا ىقپال ەتەدى. ت.دجەففەرسون: «ادام ءومىرى مەن باقىتىن قيراتۋ ەمەس، وعان قامقور بولۋ - جاقسى ۇكىمەتتىڭ ءبىرىنشى جانە جالعىز مىندەتى»، - دەپ تەگىن ايتقان جوق.
- ال ءوزىڭىزدىڭ ەڭ سۇيىكتى ناقىلىڭىز قانداي؟
- اركىمنىڭ ءوز ءىسى بار، ال كۇشتىلەرگە - جۋرناليستيكا.

مەنى ەلگە اكەلگەن - ساعىنىش
- ايتپاقشى، جاقىندا قازاقستان پرەزيدەنتى تىكەلەي جەلىدە ءسىزدىڭ ەسىمىڭىزدى اتاپ، ەلگە ورالۋىڭىزعا مۇمكىندىك جاساپ، كەشىرگەنىن ەسكە ءتۇسىرىپ ەدى. بەس جىل وتكەننەن كەيىن سول شەشىمىڭىزگە ءوزىڭىز قانداي باعا بەرەسىز؟ بۇل قانشالىقتى ءدال ءارى دۇرىس قادام بولدى؟
- ءيا، ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا وتىنىشىمنەن باس تارتپاي، ادامشا مەنى تۇسىنگەنىنە ريزامىن! ول مەنىڭ قاتەلىكتەرىمدى كەشىرۋگە وزىنەن كۇش تاۋىپ، وتانىما شاقىرىپ، مۇندا ورنالاسىپ، ءومىردى قايتا باستاۋىما جول اشتى. سول كەزدە جالعىز جانە ەڭ دۇرىس جولدى تاڭداعانىم ءسوزسىز.
- ەگەر كەشىرىم جاسالماعان جاعدايداعى تاعدىرىڭىزدى ەلەستەتە الاسىز با؟
- پرەزيدەنت وتىنىشتەن باس تارتقاندا ءومىرىمنىڭ قالاي ءوربيتىنىن بىلمەيمىن. بىراق ءومىردىڭ شىڭىراۋىنا قۇلامايتىنىم انىق. ويتكەنى مەنىڭ تەمىردەي ەرىك-جىگەرىم بار، ۇيرەنە الامىن ءارى ءاردايىم باسقاعا جان دۇنيەم اشىق. وعان قوسا، مەن ءوپتيميسپىن. جانىمنىڭ نازىكتىگىنەن شىعار، بولمىستىڭ ءمانىسىن ىزدەۋگە قۇشتارمىن. بالكىم، ول جاقتا ءومىردىڭ بيىك شىڭدارىن باعىندىرماسام دا، قىزىمنىڭ بولاشاعىن ءبارىبىر قامتاماسىز ەتە الار ەدىم.
- دەگەنمەن ءسىزدىڭ ەلگە ورالۋ تۋرالى شەشىم قابىلداۋىڭىزعا ۇلكەن اسەر ەتىپ، شىدامىڭىزدى تاۋىسقان، سوڭعى نۇكتەنى قويعان قانداي وقيعا؟
- ەڭ الدىمەن، ەشقانداي دارىمەن ەمدەۋگە كەلمەيتىن ساعىنىش. بۇل - سۇيەگىڭە دەيىن سىرقىراتاتىن جازىلمايتىن اۋىر دەرت. مەن الماتىنى، مەدەۋدى، الماتىنىڭ سىراسىن، شاڭ باسقان كوشەلەرىن عانا ەمەس، كوكشەتاۋدا قالعان 85 جاستاعى انامدى دا قاتتى ساعىندىم. جىلىنا ءبىر رەت امەريكالىق قۇجاتپەن ماسكەۋگە قاراي قۇستاي ۇشىپ، سول جاقتان قازاقستاندىق كۋالىكپەن ومبىعا بيلەت الىپ، ءۇش-ءتورت كۇن تۋىستارىمدى كورىپ، ماۋقىمدى ارەڭ باساتىنمىن. وتانىمنىڭ تابيعاتىنىڭ (سول جەرلەر مەن تۋعان سولتۇستىك قازاقستاندىق ورماندى دالامدى ەسكە سالاتىن) عانا ەمەس، قازاقتىڭ مازىرىنەن دە «ءدام تاتىپ»، شىركىن، راقاتقا ءبىر باتاتىنمىن. اتا جۇرتىما اياق باسۋعا قۇقىم بولماعاندىقتان، شەشەممەن، تۋعان-تۋىستارىممەن تەك رەسەيدە كەزدەسۋگە ءماجبۇر بولعانىمدى بىلەسىز.
قوشتاسار اۋىر ساتتە شەشەمنەن تاعى دا ۇزاعىراق ءومىر ءسۇرۋىن جالىنا سۇرايتىنمىن: «شەشە، ءالى كوپ ءومىر ءسۇرىڭىزشى، مەن ەلگە قايتپاي، ولمەڭىز. اكەمنىڭ قاسىنا ءوزىم جەرلەيمىن. كۇتىڭىز مەنى، قالايدا بولسا، ەلگە قايتام، جاقسى كۇندەر ءالى - الدا» دەيتىنمىن. مەن سوزىمدە تۇردىم! بىلتىر 88 جاستا انام دۇنيەدەن وزىپ، ونى ءوز قولىممەن تۋعان جەرىمدە جەرلەدىم. ونىڭ پرەزيدەنتكە ريزا بولعانى سونشالىق، كوز جۇمار الدىندا: «بالام، ەشقاشان نۇرسۇلتان اعاڭنىن جاقسىلىعىن ۇمىتپا! نازارباەۆ دەسە، ەكى قولىندى، ەكى اياعىڭدى كوتەر!» - دەپ وسيەت ەتكەن. اناما بەرىلگەن ءسوز - مەن ءۇشىن قاسيەتتى!
ەكىنشى سەبەپ - رۋحاني جالعىزدىق. عالامداعى ەڭ الىس جۇلدىز ءوزىنىڭ بار ەكەندىگىن ءوزىن قورشاعاندار ارقىلى انىقتايدى دەيدى عوي. ول جاقتا سىرلاساتىن دا ەشكىم جوق. جەرلەستەردى كەزدەستىرە قالساڭ دا، نەگىزىنەن ولار - قارىن توقتىقتى، اقشا مەن امەريكالىق كۇيەۋ تابۋدى ارماننىڭ شىڭى سانايتىن ادامدار ەدى. امەريكا - باسقا قۇرلىق قانا ەمەس، مۇلدەم باسقا پلانەتا. امەريكالىقتار ءسىز قوناق بولىپ تۇرعان كەزدە سىزگە جىلى جىميىپ، كۇلە قارايدى. ال ءسىز جۇمىسقا ورنالاسقان ساتتە-اق ولاردىڭ جىمىسقى جىميىسى جويىلىپ، «قۇلدىق» باستالادى. مەن جالعىزدىعىمنىڭ مەنى پايدالانعانىن قالاعان جوقپىن.
- جات جەردە ءتورت جىل جۇرگەن كەزدە ءوزىڭىز ءۇشىن اشقان جاڭالىعىڭىز قانداي؟ ول جاقتا نەگە ۇيرەندىڭىز؟ نەنى باعالاي باستادىڭىز؟
- ەڭ الدىمەن اركىمنىڭ ءوزى تارتار ازابى بار ەكەنىن ءتۇسىندىم. ەگەر جەڭىلسەڭ، بۇل - سەنىڭ جەڭىلىسىڭ، ونى جەڭىس رەتىندە كورسەتۋگە تىراشتانباي، جەڭىلىس رەتىندە قابىلداۋ كەرەك. قازىر ءبىزدىڭ وپپوزيتسيادا بارلىعى دەرلىك جەڭىلىس تاپقان. ويتكەنى ولاردىڭ لايىقتى ليدەرى، انىق، جارقىن يدەيالارى جوق. ولاردىڭ بارلىق ۇراندارى - بۇگىنگى قازاقستاندىق شىنايىلىقتان ادا، كەشەگى كۇننىڭ ۇراندارى. ەڭ باستىسى - ولار ءوز قاتەلىكتەرىن مويىنداماي، اينالماعا شالدىققان قويداي شەڭبەرىنەن شىعا المايدى.
مەن ول جاقتا ءجۇرىپ، كوپ نارسەگە ۇيرەندىم. مىسالى، ءوز كاسىبىمە باسقاشا قاراپ، توزىمدىرەك بولا ءتۇستىم، اعىلشىن ءتىلىن جەتىلدىردىم. ءسوزدىڭ قانشالىقتى جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيتىنىن ءتۇسىندىم. ويعا ۇيرەنۋ كەرەكتىگىن، سانانى ۇيرەتۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندىم. «ەل» دەگەن قاسيەتتى ۇعىمدى شىنايى باعالاۋدى ۇيرەندىم.
- نەدەن جيرەندىڭىز؟
- شاعىن ۇلتتارعا دەگەن وكتەمدىكتەن ارىلدىم. تاعى ءبىر نارسە بار. مەنىڭ لەكسيكونىمدا ەندى «نەگر» دەگەن ءسوز مۇلدەم جوق. مەن از نارسەگە قاناعات ەتىپ، ءار كۇنىمە قۋانۋعا، ۋاقىتتى باعالاۋعا ۇيرەندىم.
- ءسىز ءبىر سۇحباتىڭىزدا «اقش-تا قازاق ءتىلىنىڭ پايداسىن كوردىم» دەپ ايتىپ ەدىڭىز. انا ءتىلىڭىز مۇحيتتىڭ ار جاعىندا قالاي كادەگە جارادى؟
- ءيا، بۇل تۋرالى ايتۋدان جالىقپايمىن. مەن ول جاقتا اعىلشىن ءتىلىن عانا ەمەس، انا ءتىلىم - قازاق ءتىلىن دە جەتىلدىردىم. شەت ءتىلىن وقي وتىرىپ، ۇمىت قالعان انا ءتىلىم ويانا باستادى. ءتىل مەنى اسىرادى. ايەلىم ەكەۋىمىز كۇن سايىن «دات» پەن «ازاتتىق» راديوسى ءۇشىن 30 مينوتتىك قازاقشا حابار جاسايتىنبىز. ول ازداي، قازاق، ورىس تىلدەرىنەن پەنتاگوننىڭ ديپلوماتتارى مەن وفيتسەرلەرىنە ءدارىس بەردىم.
- قازاقستانداعى بەس جىلعى قىزمەتىڭىزدەگى باستى جەتىستىگىڭىز بەن «اتتەگەن-ايىڭىز» قانداي؟
- ەڭ باستى جەتىستىگىم - مەن ءۇشىن جاڭا شىنايى ءومىردىڭ كەتىگىنە قالانىپ، سۇيىكتى ىسىممەن اينالىسا الدىم. قوعام ءۇشىن پايدالى ەكەندىگىمدى ماقتان تۇتامىن. ارينە، ەگەر ادامدار اراسىندا تولىققاندى ءومىر سۇرسەڭ - كۇيزەلىسسىز كۇن كەشۋ مۇمكىن ەمەس. ەڭ باستىسى - ازىراق اداسىپ، ولاردان دۇرىس قورىتىندى جاساي ءبىلۋ.

قىسقا-نۇسقا:
- ءحوببيىڭىز...
- مەن تەرىمشى ەمەس، جيناۋشىمىن. كىتاپتارعا ۇڭىلگەندى جاقسى كورەمىن. فيتنەس، تەننيسپەن اينالىسامىن.
- ءسىزدىڭ سۇيىكتى جازۋشىڭىز؟
- بارلىعى جان دۇنيەمنىڭ جاي-كۇيىنە بايلانىستى. دەگەنمەن بىرنەشەۋىن اتايىن: شەكسپير، پۋشكين، باراتىنسكي، لەرمونتوۆ، اباي، شاكارىم، پاستەرناك، نەرۋدا، ميلوش، ۋولكوت. پروزادا: سەرۆانتەس، 19 عاسىرداعى ورىس پوەزياسى، ۋيليامس، كەمال، ماركەس، بورحەس، بەككەر، نۇرپەيىسوۆ، ءجۇنىسوۆ.
- قازىرگى مۋزىكا مەن ءانشىڭىز...
- پۋگاچەۆا، «نوگۋ سۆەلو»، اگۋزاروۆا، «ۇلىتاۋ».
- سۇيىكتى سۋسىنىڭىز...
- قىمىز، وڭتۇستىك-افريكالىق شاراپ، اراق.
- اقشا ءسىز ءۇشىن...
- ازاتتىق پەن كوزگە كورىنبەيتىن بيلىك.
- كولىگىڭىز...
- ىڭعايلى ءارى كۇشتى.
- جاقسى كورەتىن ەلءىڭىز...
- گەرمانيا، چەحيا.

اڭگىمەلەسكەن
ايجان كوشكەنوۆا

«ايقىن» گازەتى، 04.12.09.

(ەسكەرتۋ: سۇحبات «ايقىن» گازەتىندە «بىزدە ەشقانداي تسەنزۋرا جوق.ءوز ءسوزى مەن ءىسى ءۇشىن قاراپايىم جاۋاپكەرشىلىك كەرەك. بولدى!» دەگەن تاقىرىپپەن بەرىلگەن)