Jyl sonynda kenetten belsendilik tanyta bastaghan biylik «Assambleya» degen zaty beymәlim úiym arqyly Núrsúltan Nazarbaevtyng «Últtyq birlik» degen doktrinasyn jariya etti. Taghy bir sayasy nauqannyng tyqyry tayady ma, әlde jeltoqsan aiyndaghy tarihy datalar aldynda júrt nazaryn basqa jaqqa audaru kerek boldy ma, әiteuir degeni dýdәmal iydeya el talqysyna týsti. Ádette, «últtyq» degen úghymgha biylik te, demokratiyalyq oppozisiya da asa saqtyqpen qaraytyn. Degenmen búl joly «alabóten» oilaytyn oppozisiyalyq kýshter búl doktrina eldi ala tayday býldiruge bastaytyn qújat ekenin mәlimdep, oi‑pikirlerin ashyq jariyalady.

Mine, osy jәne qoghamdaghy basqa da qordaly súraqtar tónireginde oy bólisu maqsatymen «Azat» Jalpyúlttyq sosial‑demokratiyalyq partiyasynyng teng tóraghasy Jarmahan TÚYaQBAY myrzany әngimege tarttyq.

- Jarmahan Aytbayúly, bizding iydeyashyl preziydentimiz sheteldik investorlar kenesining kezekti otyrysynda taghy bir «janalyq» úsyndy ghoy. Qytaylar auylsharuashylyq ónimderin óndiru ýshin bizden bir million gektar jerdi jalgha súrap otyrghan kórinedi. Osy mәsele sizding kónilinizge qanshalyqty qonymdy oy tudyrdy?

Jyl sonynda kenetten belsendilik tanyta bastaghan biylik «Assambleya» degen zaty beymәlim úiym arqyly Núrsúltan Nazarbaevtyng «Últtyq birlik» degen doktrinasyn jariya etti. Taghy bir sayasy nauqannyng tyqyry tayady ma, әlde jeltoqsan aiyndaghy tarihy datalar aldynda júrt nazaryn basqa jaqqa audaru kerek boldy ma, әiteuir degeni dýdәmal iydeya el talqysyna týsti. Ádette, «últtyq» degen úghymgha biylik te, demokratiyalyq oppozisiya da asa saqtyqpen qaraytyn. Degenmen búl joly «alabóten» oilaytyn oppozisiyalyq kýshter búl doktrina eldi ala tayday býldiruge bastaytyn qújat ekenin mәlimdep, oi‑pikirlerin ashyq jariyalady.

Mine, osy jәne qoghamdaghy basqa da qordaly súraqtar tónireginde oy bólisu maqsatymen «Azat» Jalpyúlttyq sosial‑demokratiyalyq partiyasynyng teng tóraghasy Jarmahan TÚYaQBAY myrzany әngimege tarttyq.

- Jarmahan Aytbayúly, bizding iydeyashyl preziydentimiz sheteldik investorlar kenesining kezekti otyrysynda taghy bir «janalyq» úsyndy ghoy. Qytaylar auylsharuashylyq ónimderin óndiru ýshin bizden bir million gektar jerdi jalgha súrap otyrghan kórinedi. Osy mәsele sizding kónilinizge qanshalyqty qonymdy oy tudyrdy?

- Býgingi Qytay tek qana halqynyng sanymen ghana emes, әlemdik ekonomikadaghy ýles salmaghynyng basymdylyghymen dýnie jýzindegi alpauyt memleketke ainalyp barady. Sondyqtan milliardtan astam halyqty asyrau jәne ekonomikasynyng toqtausyz ósuin qamtamasyz etu ýshin qosymsha shiykizat kózin izdeuge mәjbýr boluda. Auyl sharuashylyghy óndirisin úlghaytu ýshin jerding tapshylyghynan kórshi elderge kóz tigui - Qytaydyng astarly syrtqy sayasatynyng bir baghyty. Arysy Amerika men Afrika desek, berisi Shyghys Aziya men Batys Europada arzanqol ta­uary jetpegen el qalmady. Basqa elding shiykizat baylyghyn iyemdenu ýshin, ony súraghan baghasyna satyp alugha dayyn. Qytaydyng osy sayasatymen oilanbay kelise salu, qaysy elding bolsa da, keleshekte ekonomikalyq tәuelsizdigine qauip tóndiretini - sózsiz. Al bizding Qazaqstan siyaqty búghanasy qatpaghan jas memleketter ýshin múnday «kózsiz batyrlyq» olardyng ekonomikalyq qana emes, sonymen qatar sayasy tәuelsiz­diginen de aiyrylyp qalu qaupin úlghaytady. Búl aidan anyq.

Solay bola túrsa da, býgingi qazaqstandyq biylikting jýrgizip jatqan syrtqy sayasatyna kóz jýgirtsek, dәl osy mәseledegi is-әreketin týsinu qiyn. Áytpese ózining memlekettiligin, el-júrtynyng keleshegin oilaytyn biylik eng basty baylyqtardyng biri - últtyq múnay  qorynyng ýshten bir bóligin ózge memleketke - Qytaygha bere sala ma? Búl sayasat bizding elge tek investisiya alyp kelgen joq, qytaylyq júmysshylardyng aghylyp keluine jol ashty. «Qytaylyqtar qay jerge ornyqsa, sol jer - Qytay» degen sóz beker aitylmaghan shyghar. Sondyqtan auylsharuashylyq ónimderin óndiremiz degen syltaumen bir million gektar jerdi bere salatyn bolsaq, ony «iygeru» ýshin úly kórshimizden qansha kólemde júmys kýshi keledi? Bizge ol jaghy beymәlim. Biraq bir million gektar jerdi iygeruge keletin qytaylar at tóbelindey qazaqty Qazaqstanda kishi últtar ókiline ainaldyryp jibermesine kim kepil? «Jer» degen kiyeli úghymgha qatysty kez kelgen sayasat asa ýlken saqtyqty qajet etedi.

- Dәl osy pikirdi jer ýlesinen qaghylghan myndaghan qazaq qoldaydy dep oilaysyz ba?

- Áriyne, qoldamaytyny anyq. Biraq sol qazaqpen eseptesip, ýnin, múnyn tyndap otyrghan biylik bar bolsa, dәl osynday oghash mәseleni kótermes edi. Býgingi kýni halyqtan rúqsat súrap jatqan kim bar?

- Preziydentting búl pikiri halyqaralyq jer qatynasy sayasatynda tәjiriybede bolghan jaghday ma, joq әlde kezekti voluntarizmning kórinisi me?

- Jer kodeksin 2003 jyly qabyldaghan kezden bastap, jer resursyna qatysty voluntaristik kózqarastyng ýstemdik qúrghan zamanyna tap keldik. Jerdi tauargha ainaldyrghannan, naryqtyq qatynastargha engizuden bastap, onyng talan-tarajgha týsuining kuәsi bolyp kelemiz. Sondyqtan shetelge jer beru iydeyasy da - sol kózqarastyng «jemisi».

- Jer mәselesining oiynshyq emes ekenine «Jer kodeksi» qabyldanghan kezde, óziniz tikeley kuә boldynyz. Preziydent el arasynda sol qahar qaytadan oyanady dep qaymyqpay ma eken?

- Qahardan seskener bolsa, sodan beri jerge degen kózqarasy ózgerer edi ghoy... Jerdi naryqtyq qarym‑qatynastyng nysany retinde saudagha salu - elding narazylyghyn tudyratyny aldyn ala barshagha belgili bolghaly qashan. Biraq biylik ony eledi me? Pys­qyryp ta qaraghan joq. Osy kýnge deyin el ishin aralap jýrgenimizde, «jer nege satylyp jatyr», «jerdi saudalaugha nege jol beresinder» degen, biz jauabyn bere almaytyn sústy saualdar aldymyzdan shyghady. Auyldaghy qazaq halqyn osynday keng dalada menshik malyn jayatyn óriske zәru ettik. Jer emgen diqandy dәn egip, ónimin terip jeytin nesibesinen qaqtyq. Eriksiz auyldan qalagha aghylghan qazaq kýnkóris kózinen bir aiyrylsa, endi kelip baspana túrghyzar alaqanday jerge zar bolyp otyr. Osy narazylyq birtindep biteu jaragha ainalyp, halyqtyng ashu‑yzasyn tughyzyp jatqany aidan anyq. Qorqynyshtysy sol - biteu jara bir kýni jarylady. Al ol jarylystyng dýmpuin kóz aldygha elestetuding ózi qorqynyshty. Biylik osy jaghdaydy nege týsinbeydi?

Osynday kezde halyqtyng «Óletin bala molagha qaray jýgiredi» degen sózi eriksiz eske týsedi. Sondyqtan million gektar jerdi qytaylyqtar­gha jalgha bere me, joq astyrtyn jolmen sata ma, onyng sony ýlken tol­qugha әkeletini qaq.

- Qytaylardyng dәl osy úsynysy jýzege asyp jatar bolsa, preziydentting ózi úsynyp otyrghan «Últtyq birlik» doktrinasy tumay jatyp tua shógetinine kәmilsiz be?

- Áriyne, kәmilmin! Eger Qytay alam degenin alyp, ýn‑týnsiz kelip, jerge iyelik etuge shyndap kirisse, ol doktrinany jasaudyng qajeti de bolmaydy. Kerisinshe, úly Qytaydyng doktrinasyn basshylyqqa aludyng qaupi tayady dey beriniz. Taghy bir qauip - Qytaygha moyynsúnyp, arzan júmys kýshine qol jetkizdik dep masattansaq, kórshi otyrghan ormanday orys qarap otyrady deysiz be? Resey esh uaqytta ózining geo-sayasy yqpal etu aimaghynda (al Qazaqstannyng ol aimaqqa kiretini - dausyz) bóten elderding tayrandauyna jol bermeytini anyq. Qarsy әreket etedi. Ol degening - aimaqtyq qaqtyghystardyng basy.

- Aytpaqshy, osy doktrina dәl daghdarys jaghdayynda bizding elge qanshalyqty qajet bola qaldy? Bizding eldegi «túraqtylyq pen yntymaq» degen maqtan sózden qazaqtyng dalasy onsyz da túnyp túrghan joq pa?

- Sol túnyp túrghan túraqtylyqty biylik ózining ghana jetistigine telip, әure bolyp jatqan joq pa? Áriyne, memleketting últtyq birlik pen halyqtyq yntymaqqa qatysty doktrinasy boluy kerek te shyghar, patriottyq sezimdi shyndau, qazaqstandyq birlik iydeyasyn úsynyp, iske asyru, - shynynda da, elge qajet mәsele. Biraq dәl býgingidey eldegi әldeqayda әleumettik manyzy joghary problemany sheshpey túryp, últtyq birlik iydeyasyn mújyp ketsek, bar kesapat ketedi deu - dalbasa týsinik. Sebebi, «Últtyq doktrina» jasaugha alghyshart bolatyn basty mәseleler sheshimin tapqan joq. Memleketti qúrushy halyqtyn, osy jerding iyesi - qazaqtyng tili kýni býginge deyin memlekettik dәrejede qoldanysqa ie bolghan joq. Konstitusiyada memlekettik til retinde belgilengenimen, qazaq tili tәumendi kýy keshude. Búl mәselege ózge últtardyng synarjaq mensinbeushilik kózqarasy ózgermese, «Últtyq birlik» iydeyasy iske aspaydy. Eng aldymen oghan qazaq últy qanaghattanbaydy.

Ekinshiden, memleketting negizin qalaushy әri túrghyndarynyng basym kópshiligi bolyp tabylatyn qazaq halqynyng әleumettik‑túrmystyq jaghdayy basqa últtardyng dengeyinen tómen kýiinde qala beretin bolsa, óz jerinde ógeyding kýnin keship, ensesi týsip, bәsekelestikke degen qabilet-qauqardan aiy­rylsa, olargha últtyq birlik degen úghymnyng ózi jat bolady. Sondyqtan degeni dýdәmәl doktrinadan búryn, qazaq últyn janghyrtu baghytyndaghy keshendi sharany qolgha alu kerek. Tek qana nyq ornyqqan qazaq últtyq memlekettigining negizinde tolyqqandy bayandy azamattyq qogham qúru mýmkin bolady. Basqa jolmen bizding elde ómirsheng túraqtylyq ornatu - ekitalay.

- Aytpaqshy, sosial‑demokratiyalyq partiya alghash qúrylghan kezde «Qazaq últyn janghyrtu» baghdarlamasyn úsynghan edinizder, onyng sony ne boldy?

- Ol baghdarlama jalghasyn tauyp, birikken partiyanyng da júmys josparyna engiziledi. Janghyrtu degen iydeyany ózgege basymdyq kórsetip, astamshylyq tanytu iydeyasy dep týsinbeu kerek. Býgingi qazaq ózgege basymdyq kórsetpek týgili, basqa últtarmen terezesi tenesetin dәrejege de jete almay otyr. Sondyqtan qazaq últynyng kýpti bol­ghan, alandaghan kóniline búl doktrina mayday jaghady degenge senbeymin. Ózin ózgeden kem sanaytyndar kimmen kenesip, kimmen birigip doktrina jasay alady? Qazaq múndayda: «Ash bala toq balamen oinamaydy», - deydi.

- Bir sayasatkerlerding aituyna qaraghanda, búl doktrina Nazarbaevtyng kelesi saylaugha arnaghan baghdarlamasynyng bir ýlgisi degen joramal bar. Siz qalay oilaysyz?

- Onday joramaldy joqqa shyghara almaymyn - bәri mýmkin. Alda kele jatqan saylau nauqany da alys emes. Ótkennen tәjiriybe týisek, bir adamnyng yrqyndaghy biylik saylau­dyng (parlament, preziydent) merzimin kez kelgen uaqytta jariyalauy mýmkin. Sol sayasy nauqannyng aldyn ala osynday pispegen, shala úsynystar jariyalanyp jatatynyn bilemiz. Elde qalyptasqan últaralyq kelisimdi, túraqtylyqty doktrinalyq qújattyng jemisi dep, ony ózining sayasy nauqanyna paydalanyp qalu niyetin de joqqa shygharugha bolmaydy.

- Taghy bir sarapshylardyng baghamdauynsha, búl doktrina halyqty búdan da manyzdy mәselelerden aldarqatugha, elding nazaryn basqa jaqqa búrugha arnal­ghan sayasy amal degen pikir bar ghoy...

- El nazaryn osy doktrina arqyly aldarqatu - naghyz sauatsyzdyq bolar edi. Últtyq mәseleni san-saqqa qúbyltu - janyp jatqan otqa may qúighanmen birdey, biylikting ózining arandap qalu qaupi bar.

- Jarmahan Aytbayúly, «Azat» Jalpyúlttyq sosial-demokratiya­lyq partiyasynyng basshylyghy búl kýnderi el ishin aralap jýr ghoy, qanday kónilge týigen jaghdaylarynyz bar? Daghdarystyng auyl jaqtaghy salmaghy qanday eken?

- Partiya basshylyghy Qazaqstannyng barlyq oblystaryn aralap qaytty. El ishinde tek partiya jaqtastarymen ghana emes, aimaq túrghyndarymen kezdestik. Býgingi biylik jol berip otyrghan jemqorlyq, jappay júmyssyzdyq, jergilikti atqarushy biylik tarapynan jasalghan әdiletsizdikterimen birge, ekonomikalyq daghdarystyng nәtiyjesinde halyqtyng әleumettik túrmys‑tirligi de nasharlap ketken. Biz aralaghan barlyq jerde de kýnkóristing tómendegenin óz kózimizben kórdik. Býgingi biylikting búl mәseleni sheshe almaytynyna elding kózi әbden jetken. Tipti sybaylas jemqorlyqpen kýres eshqanday nәtiyje bermeytinin de bilip otyr. Sondyqtan býgingi biylikke degen halyqtyng ashu‑yzasy, nazasy qatty. Elding osy jaghdayyn aitu arqyly biylikti býgin‑erteng audaryp tastaghaly jatyr eken degen dabyra pikir tumauy kerek. Alayda biylikting әli de bolsa el jaghdayyn sheshuge mýmkindigi bar dep bilem. Shyndyqqa jýginsek, el arasy býlinip, qantógiske aparmasyn dese,  biylik oppozisiyalyq demokratiyanyng úsynghan daghdarystan shyghu joldaryna arnalghan is­әreket baghdaryn iske asyrugha tiyis.

- Osy uaqytqa deyin eshkimning de pikirine qúlaq asyp kórmegen, onyng ýstine oppozisiyany jau sanaytyn, «ózi bilmeytin, bilgenning tilin almaytyn» biylik ol úsynystarynyzgha den qoyady degen ýmitiniz әli de ýzilgen joq pa?

- Áriyne, joq. Biraq biylikke taghy da qaytalap eskertemiz: eger osy birbetkey betinen qaytpasa, ertengi kýni jaghday onalmastay ushyghady. Ashugha bulyqqan elding tolqyp, kóterilip ketu qaupi de joq emes. Bizding úsynysymyz biylikke únasyn, yaky únamasyn, biraq ózderi ýshin, qolyndaghy biylikti saqtap qaluy ýshin demokratiyalyq oppozisiyamen sanasuyna tura keledi.

- Aytpaqshy, el ishinde eki partiya­nyng birikkeni jónindegi lebiz qanday?

- Bir‑aq auyz sózben aitar bolsam, barlyq jerde búl qadamdy qos qoldaryn kóterip qoldauda, halyq izgi tilekterin aituda. Ol az deseniz, basqa da oppozisiyalyq kýshter qatarymyzgha qosylsa eken degen ótinishterin de jasyrghan joq.

- Aldaghy sharuanyng betalysy qanday bolmaq?

- Aldymyzda qyruar sharua kýtip túr. Oblystyq bólimshelerdegi konferensiyalardy ótkizip, eki partiyanyng birikken jarghysyn qayta tirkeuden ótkizu jónindegi kezekti úiymdastyru sharalaryn jýrgizip jatyrmyz. Sodan keyin «Azat JSDP» atauyn resmy týrde jariyalaymyz. Qúryltay sezin ótkizemiz.

El‑júrttyng aldynda partiyanyng maqsat-mýddesin, qúndylyqtaryn jariya etip, onyng bedelin ósiru ýshin, ýgit-nasihat júmystaryn kýsheytemiz. Býgingi kýnge deyin ortalyqta otyryp, jogharghy biylikke yqpal etu ýshin teketirespen jýrgende, túrghyndardyng kýndelikti hal-ahualyna nazarymyzdy az audarghan edik. Endi elding ishine shyghyp, alys auyldaghy azamattarmen júmys isteymiz. Halyqtyng kýndelikti basyna týsken qiyndyqtaryn sheshuge zandy‑qúqyqtyq kenes berip, olardyng әleumettik-túrmystyq talaptaryn qoldaugha partiya tikeley aralasatyn bolady.

- Endeshe, iske sәt, Jarmahan agha!

Baqytgýl MÁKIMBAY,

«D»

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 10 (35) ot 9 dekabrya 2009 g.