Myrzabek Qarghabaev - әuesqoy tarihshy. Ol bizge joldaghan enbegining astyna ózi jayynda osylay dep jazypty. Áuesqoy tarihshymyz Úly qaghan turaly alghashqy derekter nege qate oqyldy degen mәsele kóterip otyr. Búl saual bizding oqyrman auditoryasyn da qyzyqtyrsa kerek. Kóz jýgirtip shyghynyzdar.

Myrzabek Qarghabaev - әuesqoy tarihshy. Ol bizge joldaghan enbegining astyna ózi jayynda osylay dep jazypty. Áuesqoy tarihshymyz Úly qaghan turaly alghashqy derekter nege qate oqyldy degen mәsele kóterip otyr. Búl saual bizding oqyrman auditoryasyn da qyzyqtyrsa kerek. Kóz jýgirtip shyghynyzdar.

Shynghyshannyng kóshpendileri men onyng tirshilik qúrghan kezeni turaly eng basty tarihy eskertkish - «Qúpiya tariyh». Ol zandy da, óitkeni shejire Shynghys qaghan  qaytys bolghannan keyin 13 jyl ótken song baryp jazylyp otyr. Búl kitap Qytaydan tabylghangha deyin  kóshpendilerge qatysty eshqanday tolyqqandy mәlimetter jinaghy bolmaghan. Al әr elderde Shynghyshan men onyng ainalasy turaly arakidik  kezdesip qalatyn ýzik-ýzik mәlimetter ol dәuirding tolyq kartinasyn bere almady. Tek bir anyghy, Shynghyshan kóshpendilerin otyryqshy elder «tatar-mongholdar» dese, Rashiyd-ad-din «týrikter» dep ataghan. Shyndyghynda, Rashiyd-ad-din kóshpendilerdi býgingi bizge qaraghanda jaqsy bilgen ghoy jәne ol mongholdar turaly  jazghan jyldary kóshpendiler imperiyasynyng naghyz dýrildep túrghan shaghy bolatyn. Sondyqtan ghylymy ortada ol Shynghyshan turaly jazylghan derekkózderding ishindegi eng bir aqiqattysy dep sanalady. «Qúpiya tarihtyn» 282 tarauynyng sonynda bylay delingen: «Úly qúryltay bolghan jyldyng (1240) tamyljyghan aiynda ( 7-ay) Kerlinning Kóde aralynyng Deluin búltyghy men  Silkinsek ekeuinin  arasyna  qaghan Ordasy qonyp jatqanda jazudy tәmamdadym». Álbette, jylnama avtory Shynghyshannyng etnikalyq  tegin jazudy maqsat tútpaghan siyaqty, biraq  jylnama keyipkerlerining bәri týrki ghúryptaryn ústanghandyqtan, olardyng tegi kim ekeni ózdi-ózinen týsinikti emes pe. Osyghan qaramastan,  orys ghalymdary olardy esh dәlelsiz «mongholdar» dep atady. Sóitip, 19 ghasyrdaghy ghylymy oidyng «jemisimen» týrki dәstýrli monghol degen «dýbәra» halyq payda boldy.

1866 jyly «Qúpiya tarihty» Kafarov orys tiline alghash audarghannan keyin ol «Mongholdardyng Shynghyshan turaly jazghan kóne esteligi» degen ataumen jaryq kórdi. Sol kezennen beri әlem mongholtanushylary ýshin «Qúpiya tariyh» negizgi derekkózi bolyp sanaldy. Qazirgi kýni Shynghyshan turaly jazylghan kitaptardyn, ghylymy maqalalardyng sany myndaghan sangha jetken bolar. Biraq, osy enbekterding barlyghy derlik 19 ghasyrda negizi qalanghan orys ghalymdarynyn  «Shynghyshan - monghol» degen ústanymyna sýienip jazylghan. Bizge, orys tilin mengergen oqyrmandargha Shynghyshan men onyng dәuiri turaly maghlúmattar, kóbine orys ghalymdary arqyly jetti. Múnda әdildik de bar shyghar, óitkeni olar kórshiles kóshpendilerdi basqa europalyqtardan  artyq bilmese, kem bilmeydi.

Fransuz Miysheli Hoang ózining «Shynghyshan» atty kitabynda qonyrat, merkit, nayman siyaqty birqatar rulardy esh shimirkenbey  monghol taypalarynyng qataryna qosa salghan.  Ony týsinuge bolady. Jalghyz ol ghana emes, basqa da týriktanushylar «Monghol kezenin» qiystyru ýshin týrik taypalaryn mongholdargha qosa saludy әdetke ainaldyrghan. Sodan bolar bizding ózimiz de soghan ýirenip alyp «týrikter bir kezde monghol bolyp jýrgenge» sene bastadyq. Basqalardan góri týrikterding syryn orys ghalymdary terenirek úqqan jәne enbekterinde týrik taypalarynyng atauyn paydalanbay ainalyp ótu mýmkin emestigin de jaqsy bilgen. Biraq, týrikterding kimder ekenin ashyp aitpay, janamalap ótudi әdetke ainaldyrghan. Mysaly E.Kychanov siyaqty: «...Ol (Rashiyd-ad-diyn)qazirgi kýni monghol atanyp jýrgen  barlyq  monghol-tatar taypalaryn «týrik taypalary» dep ataghan» dep syrghytpa jauap bere salady.  Kychanov Rashiyd-ad-dinmen kelispegenin bylay bildiredi:

«...Kópshilik  taypalar men rular ózderin olargha (mongholdargha) tenegendi ataq pen mәrtebe kórdi. Shynghyshan ata-tegining shapaghatyna bólenu ýshin әrtýrli týrik taypalary (jalayyr, tatar, onghyt, kereyit, nayman, tanghút, t.b) ózderin maqtan ýshin mongholdar dep atay salghan».

Kóshpendiler turaly jazghan ghalymdar aldaryna ne maqsat qoyatyndary bizge belgisiz, biraq   týrikter  «maqtan ýshin» monghol boldy dey salu, kóshpendi elding myndaghan jyldyq ata dәstýrin ayaqqa salyp taptaghanmen birdey. Tipti, bir halyqtyng óz atauyn «maqtan ýshin» ekinshi halyqtyng atauyna ainaldyra salady degen tújyrymnyng ózi «qyzyq», múnda kóshpendiler tarihyna astamshylyqpen qarau pighyly jatyr.

Aqyr sonynda, naq osy reseylik ghalymdar tyqpalaghan tújyrymdar arqyly býgingi kýni bizding sanamyzgha sinisti bolghan kóshpendilerding tarihy bolmysy qalyptastyryldy. Tipti olar tek mongholdardyng beynesin ghana jasap qoymay, sonymen birge sonyng negizinde ejelgi kóshpeli  mәdeniyetting sýiegin týzedi. Reseylik tarihshylargha qaraghanda, monghol dәuirin zertteushi sheteldik ghalymdardyng kópshiligi quatty monghol imperiyasynyng ayaq astynan qaydan payda bola ketkenin týsinbeytindikterin ashyq aitqan. Búl jerde aitpaghymyz, Shynghyshan tarih sahnasyna shyqqangha deyin eshqay jerde, eshbir derekte «monghol» degen halyqtyng aty atalmaghany.

Shynghyshan zamanynda kóshpendiler qazirgi Qazaqstan, Mongholiya, Qytay jәne Resey memleketterining jer aumaghynda emin-erkin kóship-qonyp jýrdi. Osy kýni shekara atalyp jýrgen jaghrapiyalyq kartadaghy syzyqtar 1864 jyly Qytay men Resey shekara bóliskende týzilip, bayyrghy kóshpendi qazaqtyng atamekeni ýsh bólikke bólinip ketti. Ol tarihtan belgili. Shynghyshannyng ainalasynda jýrgen kóshpendiler, «Qúpiya tariyhqa» engen týrki taypalary odan beride 800 jyl ótken song da býgingi kýni Qazaqstanda ómir sýrip jatyr. Mәselen: jalayyrlar, naymandar, qonyrattar, kereyler, abaq-kereyler (merkit), ýisinder, arghyndar, alshyndar jәne taghy basqalar qazaq halqynyng sýiegin qúrap otyr. Qysqasy, Úly dala tarihynda azdy-kópti belgili bolghan taypalardyn  barlyghy da qazir ózin qazaqpyn deydi. Shynghyshannyng túsynda 12-13 gh.gh. búl taypalardyng biraz bóligi Altaydyng arghy betindegi Mongholiya jerinde, birazy Resey Federasiyasy men qazir Qytay memleketine qaraytyn jer aumaqtarynda ómir sýrdi. Sonymen birge búl ónirlerde atalghan taypalardan basqa da týrik taypalary túryp jatty: tatarlar, onghyttar, úranqaylar, dórbetter, t.b. Búl taypalar Qytay qorghanynan bastap Venger jazyghyna deyingi  úlan-ghayyr baytaq dalagha iyelik etti.

Bir týsiniksizdigi, «Qúpiya tarihta» attary atalaghan, keyinnen orys ghalymdarynyng aralasuymen, Shynghyshannyng mongholdary qataryna engen kópshilik taypalardyng ataulary býginde el arasynda saqtalmaghan. Sol sebepti tarihshylar buyrqanghan oqighalardyng bel ortasynda jýrgen kóshpendilerdi «taza» jәne «taza emes» mongholdar dep ekige bólgen. Ataulary saqtalyp týrikterding arasynda aman-esen jýrgen taypalardyng bәri «taza emester» qataryna qosylyp, al ataulary da ózderi de is-týssiz joghalghan taypalar «taza» mongholdar sanaghyna engen. Áriyne olar «taza» monghol taypalary dep attary óshken: tayjut, barlas, besut, jurka, arulat, iykeris, bariyn, jatjirat, onghyt t.b eseptep, al «taza emesterge», yaghny kezinde monghol bolyp keyin týrikke ainalghan, aramyzda jýrgen jalayyr, nayman, qonyrat jәne kereylerdi jatqyzyp jýr.

Qoldan tarih jasaushylardyng kesirinen osy júldyzday samsaghan qalyng týrik júrtynyng ishinde «týrik emesterdin», yaghny mongholdardyng shaghyn etnikalyq toby ómir sýrdi degen jansaq pikir boy bermey ketti. Jәne monghol dәuirin jasaghan ghalymdargha sensek, «tili men dini bólek mongholdar» qalyng týrikting ortasynda ózderin esh bóten sezinbegen. Qarap otyrsanyz, qayta olardyng qarym-qatynasy ózara tuys taypalardyng әreketine úqsap túr. «Qúpiya tarihtyhtyn» maghynasyna ýnilseniz, osy mongholdar men týrikterding birtútas kóshpeli mәdeniyetting ókili ekenine kóz jetkize týsesiz. Sonday-aq, olar ózara qúdandalasyp, qandas aghayyndyq rәsimderin jasap túrghan. Mәselen, Shynghyshannyng әkesi Esugey men kerey hany Toghyrúl qandas aghayyn (anda) bolghan. Jәne, eng keremeti, Shynghyshannan bastap búl mongholdardyng bәri birdey týrikterding Kók tәnirine tabynghan.

Kóshpendiler Shynghyshandy eki ret han saylady. Alghash ret  ol 1189-1190 jyldary han atandy, bir taypanyng kóleminde ghana biylik jýrgizdi. Ekinshi ret 1206 jyly qúryltay shaqyrylyp, shyghys aimaqta túratyn taypalar ony 45 jasynda qaghan saylap «Shyghys qaghany» degen ataq berdi. Barlyq derekkózderde de, onyng ishinde osy «Qúpiya tarihta»  da ony qaghan dep jazady. Audarushylardyng múny kórmey qaluy mýmkin emes. Biraq  audarmashy-tarihshylardyng aralasuymen ol dala ómirinde jii kezdesetin handardyng biri bolyp shygha kelgen. Nege? Bizding oiymyzsha, qaghan tituly Úly Týrik qaghanatynyng biylik dәrejesi bolghandyqtan audarmashylar ony Shynghyshangha qimaghan. Eger ol qaghan bolsa, onda ol týrik bolghany. Tarihy jylnamany kóshirip jazushylar Shynghyshandy Úly (Shyghys) Týrik qaghanaty qúlaghannan keyingi baytaq dalada kaptap jýrgen «kóp» handardyng biri qylyp kórsetudi qolayly tapqan. Búl búrmalau ýshin ynghayly. Al, «Qúpiya tarihtyn» avtory Temirdi (Shynghyshannyng shyn esimi. Ol turaly taghy bir kólemdi maqala jazylghan-avt.) alghashqy biylik qúrghan kezinen bastap qaghan dep atay beredi. Shejire Shyghyshan  qaytys bolghannan keyin 13 jyldan keyin jazylghanyn eskersek, búl uaqytta әmirshi kópshilikting kókeyinde qaghan retinde jattalyp qalghany týsinikti.

Orys tarihshylarynyng úsynuymen bizge jetken kóshpendiler tarihynda osyghan úqsas basqatyrghysh shatpaqtar jetkilikti. Eger E.Kychanov Rashiyd-ad-dinmen kelissken kýni, onda ol mongholdardyng emes, Shynghyshan bastaghan týrik taypalarynyng tarihyn jazuy kerek bolady. Yaghni, qazaqtyng arghy ata-tegi turaly sóz qozghalady. Al imperiyalyq iydeologiyany kýizegen orys tarihshylaryna ol kerek emes.

Aqiqatyna kelsek, Shynghyshan basqarghan kóshpendiler arasynda monghol degen taypa da, el de mýldem bolmaghan. Búl sóz otyryqshy halyqtardyng jylnamasynda tek Shynghyshan esimimen baylanysty ghana payda boldy. 1206 jyly Shynghyshan qaghandyqqa saylanghannan keyin kóshpendilerding әskery birlestigi - «myng qol» sózi ainalymgha endi.  Qaghan Altaydyng arghy betinde túratyn ózine baghynyshty kóshpendilerdi tuystyq belgilerine qaray 95 әskeriy-әkimshilik okrugterge bólip tastady. Olardyng bәri soghys jaghdayynda ortalyqtanghan biylikke 1000 adamnan sarbaz bólip beruge tiyis boldy. Kópshilik el ony auyzeki tilde «myng qol» atap ketti. Al Shynghyshan osy әskerding ishinen jayshylyq kýnderde de janynda ústaytyn jeke jasaq iriktep aldy. Halyq ony Shynghyshannyng «myng qoly» dep atady. Búl jasaqqa ataqty adamdardyng úldary, ru-taypa basshylarynyng tughan-tuystary ghana kire aldy. Qarap otyrsanyz, odan beride myng jylday uaqyt ótse de qazaq әskerdi «qol» dep atap keledi.

Kóshpendilerding qay hany bolsyn beybit kýnderding ózinde janynda iriktelgen birneshe «myng qol» ústaghan. Osyghan qaraghanda zertteushiler Shynghyshan manyndaghy әskery jasaqtyng shaghyndyghyn eskere otyryp, az sandy monghol kóp sandy týrikterdi basqardy degen boljam jasasa kerek.

Osydan 100 - 150 jylday búryn mongholtanu pәni de, kóshpendiler turaly ghylym da bolghan joq. Sondyqtan kóshpendiler turaly alghashqy mәlimeter jinap jaryqqa shygharghan Kafarov siyaqty adamdardy «alghashqy qarlyghashtar» desek oryndy. Olar kóshpendilerding ru-tumystyq shym-shytyryq baylanystarynyng bayybyna jete aldy-almady ol óz aldyna bólek әngime, biraq qalay desek te naq osy kisiler mongholdar turaly jalghan ghylymnyng negizin qalap ketkeni shyndyq. Qalay aitsaqta, býginde «mongholdar turaly» ghylymnyng tyghyryqqa kelip tirelgenin aitpasqa bolmaydy.

Endi Rashiyd-ad-dinning jazghanyna keleyik. Shynghyshan úrpaqtary Euraziya kenistiginde býginde belgili memleketterding barlyghyn jaulap aldy. Rashiyd-ad-din múnday jaghdayda mongholdar turaly tek shyndyqty ghana jazuy tiyis. Sondyqtan,  ol zamandarda týrikterden basqa eshbir kóshpendilerdi kóre almaghan Rashiyd-ad-din óz enbegin «Qazirgi kýni «mongholdar» dep atalyp jýrgen keybir týrik taypalary haqynda» dep atady. «Erterekte búl taypalardyng barlyghy ózderining rulyq tumysy jәne ata tarmaghyna say jeke-jeke atalyp keldi: mәselen, jalayyrlar, tatarlar, jәne t.b. Mine búl tarauda osy jayynda aitylady»,- dep jazdy Rashiyd-ad-diyn.

Yaghny Rashiyd-ad-din mongholdar men týrikterding kim ekenin aiyra alghan, al biz 500 jyl ótken song da onyng bayybyna jete almay otyrmyz. Búl enbekten shejirelik bayany jazylyp otyrghan «mongholdardyn» ózderi de kóshpendilerding tumystyq baylanysyn jaqsy bilgenin bayqaymyz. Osy bilimining arqasynda Rashidd-ad-din kóshpendilerding ózderining tarihy ata-baba shejiresinen kem týspeytin shygharma jazyp shyqty. Onyng bolghan jayttardy keremettey dәldikpen jazghandyghy turaly monghol dәuirin zertteushi talay-talay ghalymdar aitqan bolatyn. Mysaly, IY.V.Petrushevskiy bylay deydi: «...dәl múnday dәldikpen jәne tolyqqandy jazylghan derekkózin mongholdyng  da, qytaydyng  da jylnamalarynyng birde-birinen  kezdestire almaysyz».

Rashiyd-ad-din óz enbekterinde barlyq kóshpendilerdi týrikter deydi. Al endi ol «qazir monghol atalyp jýrgen keybir týrik taypalary» degende, búrynghy Úly Týrik qaghanatynyng Shyghys qanatynan kelip Batys qanatqa soqqy bergen (Horezm shahynyng iyeligindegi) kóshpendilerdi aitady. Kóshpendiler әr uaqyttarda kimning qol astyna birigip, qanday aimaqtarda túrghanyna baylanysty týrli jalpylama ataulargha ie bolyp, sosyn ol toptastyrushy odaq qúlaghanda, onymen birge sol janama ataular da joyylyp ketip otyrghan. Mәselen, saq zamanynda kóshpendiler Abyl eli, Azyq eli, Alban eli bolyp bólindi, sosyn Úly Týrik qaghanaty zamanynda olardyng bәri týrikterge ainaldy. Týrikterding mongholdargha ainaluyn uaqighasyn da Rashiyd-ad-din jobamen osylay týsindiredi. Sonymen birge ol taypalardyng jalpy biriktirushi atauynan basqa «jekeley tek ózderine ghana tәn ata attary»  bolghanyn da aitqan.

Kafarovtan keyin jarty ghasyr ótken song Hara Davan «Sardar men onyng múrasy» atty kitap jazdy, biraq onda «Shynghyshan-degen kim? Monghol-degen kimder?»  degen saualdargha jauap taba almaghan. Odan beride jýz jyl ótip ketse de, әli kýnge deyin zertteushiler búl súraqtardyng naqty jauabyna jete almay dal. Bәrinen búryn týsinbeytinimiz, Shynghyshan kóshpendileri týrik ghúrpyn ústansa túryp nelikten týrik bola almauynyng syry nede?  Endi osyny taratyp kóreyik.

«Qúpiya tariyh» - búl Shynghyshannyng rulyq ata tegi men onyng ainalasy turaly qytay iyeroglifterimen jazylghan kәdimgi shejire. Orys týrkologtary mәtindik týsiktemelermen beriletin múnday taqpaq týrindegi shejirelerdi 19 ghasyrda Qazaqstan aumaghynan da kóptep jinastyrghan.

Shynghyshan qaytys bolghan song qaghandyq Ýgedeyge múragerlikke qaldyryldy (1229j). Múnan keyin taq múragerligi onyng úly Kýiikke kóshken (1241j). Ol Qoy jyly (1247j)qaytys bolghanda biylikÝgedey úrpaqtarynan Tóle úrpaqtaryna auysady. Búl derekterding bәrin biz Shynghyshan turaly jazylghan ekinshi alghashqy derekkózi - «Altan tobchtan» tabamyz.

Keyin 1251 jyly taq biyligi qaghannyng tórtinshi úly Tólening úrpaghy Mónkege kóshedi. Búl uaqyttarda Qytaydyng ontýstik bóliginen basqa aimaqtardyng barlyghy mongholdardyng qol astynda bolghan. Mónke Qytaydy týbegeyli jaulap alu ýshin ontýstik aimaqtargha joryqqa attanady. Búl joryqqa keyin Qytayda Yuani dinastiyasynyng negizin qalaghan Qúbylay (keyin Qytayda biylik qúrghan Tólening nemeresi)da qatysqan.

Qytay ghalymdarynyng songhy jyldardaghy enbekteri men «Altan tobchtin» jazbalaryn talday otyryp, Qúbylay qaghan stavkasyn Qytaygha 1267-1268 jyldary, Shynghyshan ólgennen keyin 39 jyl ótken song kóshirdi deuge tolyq negiz bar. Sodan bastap Qúbylay әuleti qytay dәstýrine say Yuani (altyn)  dinastiyasy dep ataldy. Qytay jylnamashylary naq osy 1267-68 jyldary Yuani memleketining shekaralyq aimaqtaryna Ýgedey qaghannyng úrpaqtary Haydu әskerleri shabuyl jasaghanyn aitady.

Osy tarihy jazbanyng negizinde biz 1267-1268 jyldary qaghandyq astanasy Hanbalyqqa kóshirilgen kezde Shynghyshannyng Ata shejiresi - «Qúpiya tariyh»  jylnamasy da sonymen birge Qytaygha ketken degen boljam aita alamyz.

Ekinshi bir alghashqy derekkózi - «Altan tobch» 1926 jyly Mongholiyanyng ontýstigindegi hoshiut taypasynyng Dari atty kóshpendi tayshylar ortasynan tabyldy. «Altan tobch» alghash ret 1937 jyly Úlan-Batyrda jeke kitap bolyp basylghan. Onyng aghylshyn tilindegi alghashqy núsqasy 1952 jyly Garvardte (AQSh) shyqty. «Altan tobchtyn» orys tilindegi núsqasymen oqyrman birinshi ret 1973 jyly A.Shastinanyng audarmasy arqyly tanysty.

Monghol akademiygi S.Daminsuren «Altan tobchtyn» avtory monah Luvsandanzandy tabady. Búl kitapta Luvsandanzan oqighalar tizbegin ret-retimen jazyp otyrghan jәne ol tómendegidey kezenderdi qamtyidy: a) Shynghyshan zamanynyng tarihy kezenderi, yaghny «Qúpiya tariyh» mәtinining jolma-jol kóshirmesi; ә) Qytayda monghol dinastiyasynyng negizin qalaghan Qúbylay úrpaqtarynyng shejiresi; b) Qúbylay ólgennen keyin 105 jyl ótken song 10 týmen qolmen Qytaydan qashyp shyqqan onyng úrpaghy Esentemirding shejiresi (1260j+105 j, yaghny 1365-shi jyly).

Endi qaranyz, 1267 jyly Qúbylay han taghyn Hanbalyqqa kóshirgende, onymen jana jerlerdi iygeru ýshin kóshpendilerding kóp bóligi de birge attanghan. Al odan 105 jyl ótken son, Qúbylaydyng úrpaghy Esentemir Qytaydaghy biylikten aiyrylyp 10 týmen qolmen qazirgi monghol jerine qashyp kelgende ózderimen birge qytay iyerogliyfi ýlgisinde jazylghan ata-baba shejiresin de ala kelgen boluy kerek. Keyin «Qúpiya tarihty» qayta kóshirip jazu túsynda Shynghyshan әuletine qatysty basqa da mәlimetterdi qosa otyryp, ony «Altan tobch» dep janasha atap ketkenine dau joq. Óitkeni avtor Shynghyshan zamanyna qatysty derekterdi «Qúpiya tarihtan» kóshirgen de, odan keyingi taraularyna Esentemirding úrpaqtarynyng hikayasyn qosqan. Sonymen «Altan tobch» Esentemirding úrpaqtarynyng shejiresimen tolyqtyrylghan «Qúpiya tarihtyn» kóshirmesi. Sonday-aq, basqa da janama tarihy kózderden Qytaydaghy jana biylik dinastiyasynyng auysuy 1366-1367 jyldargha dóp keletinin bilemiz.

Sóitip, osyghan qaraghanda, Qytayda qaghan kitaphanasynda qalghan qoljazba ózining alghashqy týpnúsqalyq qalpyn saqtaghan boldy. Búl jerde, birinshiden, qoljazbanyng saqtalu tәrtibi, ekinshiden, onyng mәtinin iyerogliftermen qayta kóshiru kezinde kóshpendilerding әli de bolsa Qytay túrghyndaryna sinisti bolyp ketpey, ana tilin úmyta qoymaghandyghy da manyzdy. Sonday-aq, kersinshe aitsaq, kóshpendiler óziderining tughan tilin úmytyp ketuine baylanysty «Qúpiya tarihtyn» tikeley kóshirmesi bolatyn «Altan tobchtyn» (shamamen 1550 jyldary) bastapqy jazylu tili auysyp ketui de mýmkin. Tarihtyng әr kezenderinde ózge ónirlerdi jaulap alghan kóshpendilerdin  Úly dalagha óz tilin úmytyp, dinin ózgetip qaytyp oralyp otyrghan kezderi az emes. Sonymen qatar, kóshpendi ortada otyryqshy halyqtar siyaqty qoljazbany kýtimmen ústap túrudyng da óz qiyndyghy az bolmaydy. Ony údayy janalap, kóshirtip jazudyng da mashaqat-beyneti jeterlik edi.  Mәselen, 19 ghasyrdyng ózinde býgingi Qazaqstan aumaghynda kóship-qonyp jýrgen  rular óz shejiresin jazdyrtu ýshin sauaty bar adamdardy arnayy aldyrtatyn. Kóp jaghdayda kóshirip jazushy men tapsyrys berushining bir-birinen әjeptәuir alshaqtyqta ómir sýrui de mýmkin. Keybir kezderi qoljazbany kóshirtu isi birneshe jyldargha sozylyp ketui de ghajap emes. Sonday-aq tapsyrys berushining tilegine baylanysty qoljazba tili ózgerip otyrdy. Degenmen, búl sol kezdegi jazba tili bolatyn.

1268 jyldan keyin kóshpendilerding negizgi bóligi Qytaygha qonys audaryp, Úly daladaghy biylik Tóle úrpaqtaryna auysqanyna narazy bolghan bir top qazirgi Taldyqorghan aimaghyna  kóship bardy. Olardyng basynda Ýgedey qaghanynyng úrpaghy Haydu túrdy. Sol kezderi monghol dalasynda bos aumaqtyq kenistik payda bolyp, ony orman halyqtary mekendey bastady.  Bizding kóshpendiler tarihyna qyzyghushylyq  tughyzyp otyrghan búl kezeng kezinde Mongholiyanyng etnikalyq  qúramy týbegeyli ózgerip ketken bolatyn. Shynghyshannan zamanynan keyin 5-6 ghasyr uaqyt ótkende qazirgi Mongholiya aumaghyna týrik emes halyqtar kóptep qonystana bastady - qalqa (basym bóligi) jәne búrynghy týrikter (az ghana bóligi).

Nemis mongholtanushysy «Altan tobch» 1651-1675 jyldary jazyluy mýmkin dep shamalaydy. Alayda,  ol kisi jansaq ketse kerek. Óitkeni, búl uaqytta Esentemirding úrpaqtary qazaq handarymen 100 jyldan astam soghysyp jatqan. Al, 1457 jyly kóshpendiler Aq Orda úlysynyng iyeligindegi Syrdariya boyyna keldi. Sóitip, Syghanaq qalasynyng túsynda qalmaqtardyn  men Aq Orda hany Ábilqayyr arasynda keskilesken úrys jýrgen. Jylnama jazushy monah búl jәne qalmaqtar men qazaqtar arasyndaghy basqa da soghystar jóninde eshtene kórsetpepti. Osyghan qaraghanda, avtor Shynghyshan turaly alghashqy derekkózin qazaq-qalmaq soghystaryna deyin, yaghny 1450-1460 jyldary jazghan bolu kerek.

Esentemir hanmen birge úly dalagha on týmendey jan oraldy. Olar Qytayda túrghan uaqytynda tilin úmytyp, basqa dindi qabyldap alghan edi. Shynghyshannyng nemeresi Qúbylay Qytay biyleushilerining dәstýri boyynsha kózi tirisinde- aq Buddany qabyldady. Áytse de, jana din kóshpendiler arasyna kópke deyin sinisti bolmay keldi. Ony «Altan tobch» mәtinderinen de kóruge bolady. Kitap keyipkerleri  qiyn sәtterde Kók tәnirine jalbarynyp, әruaq shaqyratyn bolghan.

Basqasyn aitpaghanda, mongholdar býgingi kýnde de ózderine tuystas buryattar men qalmaqtardy qosqannyng ózinde azghantay ghana etnikalyq topty qúraydy. Olar sol kezde de, qazir de týrikterding ishinen azghantay ghana payyzdy qúrap kelgen. Qalay aitsaq ta, kóshpendiler tarihynyng «bilgirleri» az sandy qalqa júrtyna  qalyng týrik taypalaryn biyletip qoiyy, sóitip olardy qoldan «mongholdar kezeninin» basty keyipkerlerine ainaldyryp jibergeni «qyzyq».

Qalqa - túnghys-manchjur tekti halyq. Ghalymdar olardyng júrnaghyn Amur ózeni jaghalauy  men Sungary ózenining batys bóliginen tapqan ( Tang dinastiyasy, 618 -908 jyldar  aralyghynda). Biz shiyvey halyqtary turaly Qytaydyng Tang dinastiyasy jylnamasynan jazylghan ýzindi keltiremiz;

«... soghys qaruy retinde olar sýiekti sadaq pen «hu» aghashynan jasalynghan jebelerdi paydalanghan, ózderi keremettey mergen sadaqshylar bolghan. Mezgil - mezgil laqtyrugha arnalghan shaghyn nayzalarymen angha shyghyp túrghan. Olar jer óndep, shaghyn ýiler túrghyzdy. Ýiding tóbesin terilermen japqan. Ýy januarlary retinde it pen shashqa ústady...

Búl kisiler jer óndegende aghashtyng basyn sýiirlep odan soqa jasaydy. Ony bir adam tartyp jýredi, sol arqyly egis egedi. Biraq, odan alatyn ónimderi shamaly... Ádette ózen boylap qonystanady. On nemese tipti jýzdegen otbasylar birigip, shaghyn qauym qúryp ómir sýrdi . Shashtary sabalaq, kiyimderi sol jaghyna qaray týimelengen. Neke qúru tәrtibin retteytin zandary: kýieu jigit aldymen qyz ýiine baryp 3 jyl júmys isteui qajet. Sol sebeptende ol bolashaq jarymen tyghyz qarym-qatynas jasay alady. Ýsh jyl júmysqa jaldanyp kelgen son, kúieui әielin ertip, bir arbagha otyrady da, ony qyzgha bergen jasau - jabdyqpen toltyrady. Sóitip, barabandatyp, sayrandatyp, jigitting eline qaytady. Jerleu rәsimderi: әr shiyveylerding otbasylary shaghyn qalqa túrghyzyp, onyng ýstine ólgenderding mýrdesin tastaydy. Ólgen adamnyng sonynan ýsh jyl aza tútyp jýredi... Shiyveyler búqa jekken arbagha minip jýrgen . Ýilerin terimen  nemese jas taldardy qiyp japqan. Ózennen ótu ýshin tal  men teriden qayyq, sal jasagha. Attaryn jayylymgha emin-erkin jiberedi. Olar qoy ústamaydy jәne jylqy maldary da az. Olar ýsterine teriden nemese bylgharydan tigilgen mohe kiydi...»

Jogharghydaghy aitylghan suretteme qazirgi mongholdargha keledi. Mәselen, mongholdardyng jerleu rәsimi (adam denesin jer qoynyna bermey saqtau) әli kýnge deyin saqtalghan. Tipti, kommunister zamanynda da olar mýrdeni ýiinen qyryq-elu shaqyrym qashyqtyqqa dala nemese orman ishine aparyp, bos tastap ketedi. Ádette jerleu rәsimine qatysushylar odan keyin ýiine basqa jolmen qaytyp keledi. Sebebi, mongholdar ólgen adamnyng elesi ózderimen birge erip keluinen qauiptengen.

Biz qalqalar múnday dәstýrdi ózderi búghan deyin kóp jyldar boyy meken etken soltýstik mәngi múzdy aumaqtardan ózderimen birge alyp kelgen boluy kerek dep boljaymyz. Al, múnday jerleu rәsimi týrik halyqtaryna mýldem jat. Mongholdar býgin de osydan 9 ghasyr búrynghy shiyveyler siyaqty qalyndyghynyng ýiine baryp túra beredi. Al, týrikter de múnday ghúryp joq. Osyghan qaraghanda shiyveyler Shynghys han zamanynda týrikterding isine mýldem aralaspay, Amur boyy men onyng salalarynda typ-tynysh ómir sýrip jatqan boldy. Tek, tiysh jatqan halyqty bir uaqyttarda týrik dәstýrin ústanghan el ekendigin dәleldep esimiz shyghyp jýrgen bizding ózimiz.

Mongholiyada qalqalardan basqa túrmystyq әdet-ghúryptary qalqalargha mýlde úqsamaytyn basqa da kóshpendi taypalar ómir sýrip jatyr. Qazaq handarymen soghys uaqytynda olar Batys jәne Shyghys bólikterge bólingen. Batys taypalarynyng qúramyna shoras (jonghar), dórbet , úranhay, hoshiut, torghauyt, t.b. jatady. Shyghys aimaqqa qalqa men oirattar kiredi. Qytaylyqtar kóshpendilerding ru aralyq qatynastaryn dúrys týsinbegendikten Mongholiya aumaghynda túratyn kóshpendilerding barlyghyn oirattar dep ataghan. Biraq qytaylyqtar sóidedi eken dep olar oghan oirat bolyp qalghan joq, әrqaysysynyng ózderinin  rulyq ataulary bolghan.

15 ghasyrdyng basynda shoras, dórbet, hoshiut, úranqay jәne torghauyt taypalary oirattarmen jýz jyldargha sozylghan soghystan keyin basyn biriktirip, ózderine ortaq han saylap alady. Ol Toqan han boldy. Keyinnen oghan «tayshy» ataghy berildi. Min (qytay) dinastiyasy olardy oirattar dep ataghan. Al, Qazaqstan aumaghyndaghy kóshpendiler olardy qalmaqtar dep atap, oirattardyng basqa taypalaryn erekshelep bólek kórsetken. Týrik tilinde «qal» qalu degen maghynany beredi.

Qytay 18 ghasyrdyng 50-jyldary jonghar handyghyn bir jolata baghyndyryp qaytu ýshin óz  әskerleri joryqqa attandyrady. Al qalmaqtardyng shegingen jolynda Abylayhannyn  әskeri túrghan. Sol joly qazaqtar men qalmaqtar arasynda qyrghyn shayqas bolyp, qalmaqtar tegis qyrylyp qalady. Osy oqighadan keyin kóshpendiler arasynda jer betinde mýldem kózi tiri qalmaq qalghan joq  degen  pikir qalyptasady. Biraq qansha qyrghyngha úshyrasa da qalmaqtardan túqym qalyp, olar uaqyt óte ózderining ataularyn qayta qalypqa keltirdi. Ábden әlsiregen jәne qatary azayghan hoshiut, dórbet,shoros,torghauyt, úranqay jәne oirat taypalary keyin qalqa halqynyng qol astyna enedi. Sóitip, azshylyq esebinen olar kópshilikting dini (buddizm) men tilin qabyldap aldy. Býgingi kýni olar monghol últynyng negizin qúrap otyr. Áytse de mongholdar qúramyndaghy búrynghy týrikterdi әli de aiqyn aiyrugha bolady. Olar auyzeki sózde әlide týrik týbirli sózderdi qoldanyp, eng bastysy qalqalar siyaqty emes, ólgen adamnyng denesin jer qoynauyna beredi.

Shynghyshannyng ata-tek shejiresi jazylghan ormandyq  variant qalqalardyng arasynan tudy degen joramal óte senimsiz. Birinshiden, Shynghyshan zamanynda búl halyq Shyghys aimaqtardan kóp qashyq jerde túrghan jәne olar qaghannyng ósip-tolysu kezenindegi alasapyran oqighalardyng eshqaysysyna qatysa alghan joq.

Ekinshiden, orman halyqtary eshqashan ata - babalarynyng shejiresin jýrgizbegen.

Qalqa halqy qazirgi Mongholiya aumaghyna tek 15-16 ghasyrlarda ghana kelgen. Monghol handary janadan jaulap alghan orman halyqtaryn basqarugha óz adamdaryn qoyyp otyrghan. Al, osy taq múragerleri qazirgi monghol dalasyna ózderining baghynyshtylaryn tek 15-16 ghasyrlarda ghana ertip әkelgen.

Ýshinshi sebep -orman halqy bolghandyqtan olar ózderin ru men taypalargha bólmegen. Jәne ózderin túrghan jerlerine baylanysty qalqalar dep ataghan. Olar kóshpendilerding jetinshi atagha deyin qan aralastyrugha tiym salatyn zanyn eshqashan bilmegen. Olar ózderining nemere qaryndastary men aghalaryna ýilene bergen. Qalyndyghynyng ýiinde ómir sýre beru ghúrpy әli kýnge deyin saqtalghan.

«Altan tobch» monghol tilinen audarylghanda «Altan negiz» nemese «Altan tamyr» degen maghynany beredi. Al týrik tilderi tobyna jatatyndyqtan «Altan tovch» qazaq tilinde de osynday maghyna beredi («Altan» - altyn, «tobch» - top, tamyr) degendi bildiredi. Mine, Qytayda Yuani (altyn) dinastiyasynyng negizin qalaghan Qúbylaydyng shejirelik tarmaghy osy. Jogharyda aitylghan mongholdar arasyndaghy az sandy kóshpendilerdi tarihtanushylar batys mongholdargha jatqyzady. Olar, 15-18 ghasyr aralyghynda qalqa halqynyng qatysuynsyz jeke ózderi qazaq handarymen soghys jýrgizip kelgen bolatyn.

«Altan tobch»- búl Shynghyshan men onyng úrpaqtary shejiresining dalalyq varianty. Qoljazba qalqalarmen assimilyasiyagha týspey túrghan kezde týrki hoshiut taypasynyn  tayshysynan tabyly. Mýmkin tayshy sózining ózi kóshpendilerding «tóre» sózining búrmalanghan týri boluy ghajap emes. Kóshpendiler dәstýr boyynsha handyqqa Shynghyshan úrpaqtaryn, yaghny tóre ruynyng ókilderin han saylap otyrghan. Osyghan qaraghanda, ózderining ata-babasy jónindegi jazba derekti Shynghyshan úrpaqtary, yaghny tóre úrpaqtary ózderi saqtap kelse kerek.

Myrzabek Qarghabaev, әuesqoy tarihshy.

Qaraghandy.