شىڭعىسحان موڭعول ما؟
مىرزابەك قارعاباەۆ - اۋەسقوي تاريحشى. ول بىزگە جولداعان ەڭبەگىنىڭ استىنا ءوزى جايىندا وسىلاي دەپ جازىپتى. اۋەسقوي تاريحشىمىز ۇلى قاعان تۋرالى العاشقى دەرەكتەر نەگە قاتە وقىلدى دەگەن ماسەلە كوتەرىپ وتىر. بۇل ساۋال ءبىزدىڭ وقىرمان اۋديتورياسىن دا قىزىقتىرسا كەرەك. كوز جۇگىرتىپ شىعىڭىزدار.
مىرزابەك قارعاباەۆ - اۋەسقوي تاريحشى. ول بىزگە جولداعان ەڭبەگىنىڭ استىنا ءوزى جايىندا وسىلاي دەپ جازىپتى. اۋەسقوي تاريحشىمىز ۇلى قاعان تۋرالى العاشقى دەرەكتەر نەگە قاتە وقىلدى دەگەن ماسەلە كوتەرىپ وتىر. بۇل ساۋال ءبىزدىڭ وقىرمان اۋديتورياسىن دا قىزىقتىرسا كەرەك. كوز جۇگىرتىپ شىعىڭىزدار.
شىڭعىسحاننىڭ كوشپەندىلەرى مەن ونىڭ تىرشىلىك قۇرعان كەزەڭى تۋرالى ەڭ باستى تاريحي ەسكەرتكىش - «قۇپيا تاريح». ول زاڭدى دا، ويتكەنى شەجىرە شىڭعىس قاعان قايتىس بولعاننان كەيىن 13 جىل وتكەن سوڭ بارىپ جازىلىپ وتىر. بۇل كىتاپ قىتايدان تابىلعانعا دەيىن كوشپەندىلەرگە قاتىستى ەشقانداي تولىققاندى مالىمەتتەر جيناعى بولماعان. ال ءار ەلدەردە شىڭعىسحان مەن ونىڭ اينالاسى تۋرالى اراكىدىك كەزدەسىپ قالاتىن ۇزىك-ۇزىك مالىمەتتەر ول ءداۋىردىڭ تولىق كارتيناسىن بەرە المادى. تەك ءبىر انىعى، شىڭعىسحان كوشپەندىلەرىن وتىرىقشى ەلدەر «تاتار-موڭعولدار» دەسە، راشيد-اد-دين «تۇرىكتەر» دەپ اتاعان. شىندىعىندا، راشيد-اد-دين كوشپەندىلەردى بۇگىنگى بىزگە قاراعاندا جاقسى بىلگەن عوي جانە ول موڭعولدار تۋرالى جازعان جىلدارى كوشپەندىلەر يمپەرياسىنىڭ ناعىز دۇرىلدەپ تۇرعان شاعى بولاتىن. سوندىقتان عىلىمي ورتادا ول شىڭعىسحان تۋرالى جازىلعان دەرەككوزدەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر اقيقاتتىسى دەپ سانالادى. «قۇپيا تاريحتىڭ» 282 تاراۋىنىڭ سوڭىندا بىلاي دەلىنگەن: «ۇلى قۇرىلتاي بولعان جىلدىڭ (1240) تامىلجىعان ايىندا ( 7-اي) كەرلىننىڭ كودە ارالىنىڭ دەلۋىن بۇلتىعى مەن سىلكىنسەك ەكەۋىنىڭ اراسىنا قاعان ورداسى قونىپ جاتقاندا جازۋدى ءتامامدادىم». البەتتە، جىلناما اۆتورى شىڭعىسحاننىڭ ەتنيكالىق تەگىن جازۋدى ماقسات تۇتپاعان سياقتى، بىراق جىلناما كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبارى تۇركى عۇرىپتارىن ۇستانعاندىقتان، ولاردىڭ تەگى كىم ەكەنى ءوزدى-وزىنەن تۇسىنىكتى ەمەس پە. وسىعان قاراماستان، ورىس عالىمدارى ولاردى ەش دالەلسىز «موڭعولدار» دەپ اتادى. ءسويتىپ، 19 عاسىرداعى عىلىمي ويدىڭ «جەمىسىمەن» تۇركى ءداستۇرلى موڭعول دەگەن «ءدۇبارا» حالىق پايدا بولدى.
1866 جىلى «قۇپيا تاريحتى» كافاروۆ ورىس تىلىنە العاش اۋدارعاننان كەيىن ول «موڭعولداردىڭ شىڭعىسحان تۋرالى جازعان كونە ەستەلىگى» دەگەن اتاۋمەن جارىق كوردى. سول كەزەڭنەن بەرى الەم موڭعولتانۋشىلارى ءۇشىن «قۇپيا تاريح» نەگىزگى دەرەككوزى بولىپ سانالدى. قازىرگى كۇنى شىڭعىسحان تۋرالى جازىلعان كىتاپتاردىڭ، عىلىمي ماقالالاردىڭ سانى مىڭداعان سانعا جەتكەن بولار. بىراق، وسى ەڭبەكتەردىڭ بارلىعى دەرلىك 19 عاسىردا نەگىزى قالانعان ورىس عالىمدارىنىڭ «شىڭعىسحان - موڭعول» دەگەن ۇستانىمىنا سۇيەنىپ جازىلعان. بىزگە، ورىس ءتىلىن مەڭگەرگەن وقىرماندارعا شىڭعىسحان مەن ونىڭ ءداۋىرى تۋرالى ماعلۇماتتار، كوبىنە ورىس عالىمدارى ارقىلى جەتتى. مۇندا ادىلدىك دە بار شىعار، ويتكەنى ولار كورشىلەس كوشپەندىلەردى باسقا ەۋروپالىقتاردان ارتىق بىلمەسە، كەم بىلمەيدى.
فرانتسۋز ميشەل حوانگ ءوزىنىڭ «شىڭعىسحان» اتتى كىتابىندا قوڭىرات، مەركىت، نايمان سياقتى بىرقاتار رۋلاردى ەش شىمىركەنبەي موڭعول تايپالارىنىڭ قاتارىنا قوسا سالعان. ونى تۇسىنۋگە بولادى. جالعىز ول عانا ەمەس، باسقا دا تۇرىكتانۋشىلار «موڭعول كەزەڭىن» قيىستىرۋ ءۇشىن تۇرىك تايپالارىن موڭعولدارعا قوسا سالۋدى ادەتكە اينالدىرعان. سودان بولار ءبىزدىڭ ءوزىمىز دە سوعان ۇيرەنىپ الىپ «تۇرىكتەر ءبىر كەزدە موڭعول بولىپ جۇرگەنگە» سەنە باستادىق. باسقالاردان گورى تۇرىكتەردىڭ سىرىن ورىس عالىمدارى تەرەڭىرەك ۇققان جانە ەڭبەكتەرىندە تۇرىك تايپالارىنىڭ اتاۋىن پايدالانباي اينالىپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەستىگىن دە جاقسى بىلگەن. بىراق، تۇرىكتەردىڭ كىمدەر ەكەنىن اشىپ ايتپاي، جانامالاپ ءوتۋدى ادەتكە اينالدىرعان. مىسالى ە.كىچانوۆ سياقتى: «...ول (راشيد-اد-دين)قازىرگى كۇنى موڭعول اتانىپ جۇرگەن بارلىق موڭعول-تاتار تايپالارىن «تۇرىك تايپالارى» دەپ اتاعان» دەپ سىرعىتپا جاۋاپ بەرە سالادى. كىچانوۆ راشيد-اد-دينمەن كەلىسپەگەنىن بىلاي بىلدىرەدى:
«...كوپشىلىك تايپالار مەن رۋلار وزدەرىن ولارعا (مونعولدارعا) تەڭەگەندى اتاق پەن مارتەبە كوردى. شىڭعىسحان اتا-تەگىنىڭ شاپاعاتىنا بولەنۋ ءۇشىن ءارتۇرلى تۇرىك تايپالارى (جالايىر، تاتار، وڭعىت، كەرەيىت، نايمان، تاڭعۇت، ت.ب) وزدەرىن ماقتان ءۇشىن موڭعولدار دەپ اتاي سالعان».
كوشپەندىلەر تۋرالى جازعان عالىمدار الدارىنا نە ماقسات قوياتىندارى بىزگە بەلگىسىز، بىراق تۇرىكتەر «ماقتان ءۇشىن» موڭعول بولدى دەي سالۋ، كوشپەندى ەلدىڭ مىڭداعان جىلدىق اتا ءداستۇرىن اياققا سالىپ تاپتاعانمەن بىردەي. ءتىپتى، ءبىر حالىقتىڭ ءوز اتاۋىن «ماقتان ءۇشىن» ەكىنشى حالىقتىڭ اتاۋىنا اينالدىرا سالادى دەگەن تۇجىرىمنىڭ ءوزى «قىزىق»، مۇندا كوشپەندىلەر تاريحىنا استامشىلىقپەن قاراۋ پيعىلى جاتىر.
اقىر سوڭىندا، ناق وسى رەسەيلىك عالىمدار تىقپالاعان تۇجىرىمدار ارقىلى بۇگىنگى كۇنى ءبىزدىڭ سانامىزعا ءسىڭىستى بولعان كوشپەندىلەردىڭ تاريحي بولمىسى قالىپتاستىرىلدى. ءتىپتى ولار تەك موڭعولداردىڭ بەينەسىن عانا جاساپ قويماي، سونىمەن بىرگە سونىڭ نەگىزىندە ەجەلگى كوشپەلى مادەنيەتتىڭ سۇيەگىن تۇزەدى. رەسەيلىك تاريحشىلارعا قاراعاندا، موڭعول ءداۋىرىن زەرتتەۋشى شەتەلدىك عالىمداردىڭ كوپشىلىگى قۋاتتى موڭعول يمپەرياسىنىڭ اياق استىنان قايدان پايدا بولا كەتكەنىن تۇسىنبەيتىندىكتەرىن اشىق ايتقان. بۇل جەردە ايتپاعىمىز، شىڭعىسحان تاريح ساحناسىنا شىققانعا دەيىن ەشقاي جەردە، ەشبىر دەرەكتە «موڭعول» دەگەن حالىقتىڭ اتى اتالماعانى.
شىڭعىسحان زامانىندا كوشپەندىلەر قازىرگى قازاقستان، موڭعوليا، قىتاي جانە رەسەي مەملەكەتتەرىنىڭ جەر اۋماعىندا ەمىن-ەركىن كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. وسى كۇنى شەكارا اتالىپ جۇرگەن جاعراپيالىق كارتاداعى سىزىقتار 1864 جىلى قىتاي مەن رەسەي شەكارا بولىسكەندە ءتۇزىلىپ، بايىرعى كوشپەندى قازاقتىڭ اتامەكەنى ءۇش بولىككە ءبولىنىپ كەتتى. ول تاريحتان بەلگىلى. شىڭعىسحاننىڭ اينالاسىندا جۇرگەن كوشپەندىلەر، «قۇپيا تاريحقا» ەنگەن تۇركى تايپالارى ودان بەرىدە 800 جىل وتكەن سوڭ دا بۇگىنگى كۇنى قازاقستاندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ماسەلەن: جالايىرلار، نايماندار، قوڭىراتتار، كەرەيلەر، اباق-كەرەيلەر (مەركىت), ۇيسىندەر، ارعىندار، الشىندار جانە تاعى باسقالار قازاق حالقىنىڭ سۇيەگىن قۇراپ وتىر. قىسقاسى، ۇلى دالا تاريحىندا ازدى-كوپتى بەلگىلى بولعان تايپالاردىڭ بارلىعى دا قازىر ءوزىن قازاقپىن دەيدى. شىڭعىسحاننىڭ تۇسىندا 12-13 ع.ع. بۇل تايپالاردىڭ ءبىراز بولىگى التايدىڭ ارعى بەتىندەگى موڭعوليا جەرىندە، ءبىرازى رەسەي فەدەراتسياسى مەن قازىر قىتاي مەملەكەتىنە قارايتىن جەر اۋماقتارىندا ءومىر ءسۇردى. سونىمەن بىرگە بۇل وڭىرلەردە اتالعان تايپالاردان باسقا دا تۇرىك تايپالارى تۇرىپ جاتتى: تاتارلار، ونعىتتار، ۇرانقايلار، دوربەتتەر، ت.ب. بۇل تايپالار قىتاي قورعانىنان باستاپ ۆەنگەر جازىعىنا دەيىنگى ۇلان-عايىر بايتاق دالاعا يەلىك ەتتى.
ءبىر تۇسىنىكسىزدىگى، «قۇپيا تاريحتا» اتتارى اتالاعان، كەيىننەن ورىس عالىمدارىنىڭ ارالاسۋىمەن، شىڭعىسحاننىڭ موڭعولدارى قاتارىنا ەنگەن كوپشىلىك تايپالاردىڭ اتاۋلارى بۇگىندە ەل اراسىندا ساقتالماعان. سول سەبەپتى تاريحشىلار بۋىرقانعان وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن كوشپەندىلەردى «تازا» جانە «تازا ەمەس» موڭعولدار دەپ ەكىگە بولگەن. اتاۋلارى ساقتالىپ تۇرىكتەردىڭ اراسىندا امان-ەسەن جۇرگەن تايپالاردىڭ ءبارى «تازا ەمەستەر» قاتارىنا قوسىلىپ، ال اتاۋلارى دا وزدەرى دە ءىس-ءتۇسسىز جوعالعان تايپالار «تازا» موڭعولدار ساناعىنا ەنگەن. ارينە ولار «تازا» موڭعول تايپالارى دەپ اتتارى وشكەن: تايجۋت، بارلاس، بەسۋت، جۋركا، ارۋلات، يكەرىس، بارين، جاتجيرات، ونعىت ت.ب ەسەپتەپ، ال «تازا ەمەستەرگە»، ياعني كەزىندە موڭعول بولىپ كەيىن تۇرىككە اينالعان، ارامىزدا جۇرگەن جالايىر، نايمان، قوڭىرات جانە كەرەيلەردى جاتقىزىپ ءجۇر.
قولدان تاريح جاساۋشىلاردىڭ كەسىرىنەن وسى جۇلدىزداي سامساعان قالىڭ تۇرىك جۇرتىنىڭ ىشىندە «تۇرىك ەمەستەردىڭ»، ياعني موڭعولداردىڭ شاعىن ەتنيكالىق توبى ءومىر ءسۇردى دەگەن جاڭساق پىكىر بوي بەرمەي كەتتى. جانە موڭعول ءداۋىرىن جاساعان عالىمدارعا سەنسەك، «ءتىلى مەن ءدىنى بولەك موڭعولدار» قالىڭ تۇرىكتىڭ ورتاسىندا وزدەرىن ەش بوتەن سەزىنبەگەن. قاراپ وتىرساڭىز، قايتا ولاردىڭ قارىم-قاتىناسى ءوزارا تۋىس تايپالاردىڭ ارەكەتىنە ۇقساپ تۇر. «قۇپيا تاريحتىحتىڭ» ماعىناسىنا ۇڭىلسەڭىز، وسى موڭعولدار مەن تۇرىكتەردىڭ ءبىرتۇتاس كوشپەلى مادەنيەتتىڭ وكىلى ەكەنىنە كوز جەتكىزە تۇسەسىز. سونداي-اق، ولار ءوزارا قۇداندالاسىپ، قانداس اعايىندىق راسىمدەرىن جاساپ تۇرعان. ماسەلەن، شىڭعىسحاننىڭ اكەسى ەسۋگەي مەن كەرەي حانى توعىرۇل قانداس اعايىن (اندا) بولعان. جانە، ەڭ كەرەمەتى، شىڭعىسحاننان باستاپ بۇل موڭعولداردىڭ ءبارى بىردەي تۇرىكتەردىڭ كوك تاڭىرىنە تابىنعان.
كوشپەندىلەر شىڭعىسحاندى ەكى رەت حان سايلادى. العاش رەت ول 1189-1190 جىلدارى حان اتاندى، ءبىر تايپانىڭ كولەمىندە عانا بيلىك جۇرگىزدى. ەكىنشى رەت 1206 جىلى قۇرىلتاي شاقىرىلىپ، شىعىس ايماقتا تۇراتىن تايپالار ونى 45 جاسىندا قاعان سايلاپ «شىعىس قاعانى» دەگەن اتاق بەردى. بارلىق دەرەككوزدەردە دە، ونىڭ ىشىندە وسى «قۇپيا تاريحتا» دا ونى قاعان دەپ جازادى. اۋدارۋشىلاردىڭ مۇنى كورمەي قالۋى مۇمكىن ەمەس. بىراق اۋدارماشى-تاريحشىلاردىڭ ارالاسۋىمەن ول دالا ومىرىندە ءجيى كەزدەسەتىن حانداردىڭ ءبىرى بولىپ شىعا كەلگەن. نەگە؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قاعان تيتۋلى ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ بيلىك دارەجەسى بولعاندىقتان اۋدارماشىلار ونى شىڭعىسحانعا قيماعان. ەگەر ول قاعان بولسا، وندا ول تۇرىك بولعانى. تاريحي جىلنامانى كوشىرىپ جازۋشىلار شىڭعىسحاندى ۇلى (شىعىس) تۇرىك قاعاناتى قۇلاعاننان كەيىنگى بايتاق دالادا كاپتاپ جۇرگەن «كوپ» حانداردىڭ ءبىرى قىلىپ كورسەتۋدى قولايلى تاپقان. بۇل بۇرمالاۋ ءۇشىن ىڭعايلى. ال، «قۇپيا تاريحتىڭ» اۆتورى تەمىردى (شىڭعىسحاننىڭ شىن ەسىمى. ول تۋرالى تاعى ءبىر كولەمدى ماقالا جازىلعان-اۆت.) العاشقى بيلىك قۇرعان كەزىنەن باستاپ قاعان دەپ اتاي بەرەدى. شەجىرە شىعىسحان قايتىس بولعاننان كەيىن 13 جىلدان كەيىن جازىلعانىن ەسكەرسەك، بۇل ۋاقىتتا ءامىرشى كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندە قاعان رەتىندە جاتتالىپ قالعانى تۇسىنىكتى.
ورىس تاريحشىلارىنىڭ ۇسىنۋىمەن بىزگە جەتكەن كوشپەندىلەر تاريحىندا وسىعان ۇقساس باسقاتىرعىش شاتپاقتار جەتكىلىكتى. ەگەر ە.كىچانوۆ راشيد-اد-دينمەن كەلىسسكەن كۇنى، وندا ول موڭعولداردىڭ ەمەس، شىڭعىسحان باستاعان تۇرىك تايپالارىنىڭ تاريحىن جازۋى كەرەك بولادى. ياعني، قازاقتىڭ ارعى اتا-تەگى تۋرالى ءسوز قوزعالادى. ال يمپەريالىق يدەولوگيانى كۇيزەگەن ورىس تاريحشىلارىنا ول كەرەك ەمەس.
اقيقاتىنا كەلسەك، شىڭعىسحان باسقارعان كوشپەندىلەر اراسىندا موڭعول دەگەن تايپا دا، ەل دە مۇلدەم بولماعان. بۇل ءسوز وتىرىقشى حالىقتاردىڭ جىلناماسىندا تەك شىڭعىسحان ەسىمىمەن بايلانىستى عانا پايدا بولدى. 1206 جىلى شىڭعىسحان قاعاندىققا سايلانعاننان كەيىن كوشپەندىلەردىڭ اسكەري بىرلەستىگى - «مىڭ قول» ءسوزى اينالىمعا ەندى. قاعان التايدىڭ ارعى بەتىندە تۇراتىن وزىنە باعىنىشتى كوشپەندىلەردى تۋىستىق بەلگىلەرىنە قاراي 95 اسكەري-اكىمشىلىك وكرۋگتەرگە ءبولىپ تاستادى. ولاردىڭ ءبارى سوعىس جاعدايىندا ورتالىقتانعان بيلىككە 1000 ادامنان سارباز ءبولىپ بەرۋگە ءتيىس بولدى. كوپشىلىك ەل ونى اۋىزەكى تىلدە «مىڭ قول» اتاپ كەتتى. ال شىڭعىسحان وسى اسكەردىڭ ىشىنەن جايشىلىق كۇندەردە دە جانىندا ۇستايتىن جەكە جاساق ىرىكتەپ الدى. حالىق ونى شىڭعىسحاننىڭ «مىڭ قولى» دەپ اتادى. بۇل جاساققا اتاقتى ادامداردىڭ ۇلدارى، رۋ-تايپا باسشىلارىنىڭ تۋعان-تۋىستارى عانا كىرە الدى. قاراپ وتىرساڭىز، ودان بەرىدە مىڭ جىلداي ۋاقىت وتسە دە قازاق اسكەردى «قول» دەپ اتاپ كەلەدى.
كوشپەندىلەردىڭ قاي حانى بولسىن بەيبىت كۇندەردىڭ وزىندە جانىندا ىرىكتەلگەن بىرنەشە «مىڭ قول» ۇستاعان. وسىعان قاراعاندا زەرتتەۋشىلەر شىڭعىسحان ماڭىنداعى اسكەري جاساقتىڭ شاعىندىعىن ەسكەرە وتىرىپ، از ساندى موڭعول كوپ ساندى تۇرىكتەردى باسقاردى دەگەن بولجام جاساسا كەرەك.
وسىدان 100 - 150 جىلداي بۇرىن موڭعولتانۋ ءپانى دە، كوشپەندىلەر تۋرالى عىلىم دا بولعان جوق. سوندىقتان كوشپەندىلەر تۋرالى العاشقى مالىمەتەر جيناپ جارىققا شىعارعان كافاروۆ سياقتى ادامداردى «العاشقى قارلىعاشتار» دەسەك ورىندى. ولار كوشپەندىلەردىڭ رۋ-تۋمىستىق شىم-شىتىرىق بايلانىستارىنىڭ بايىبىنا جەتە الدى-المادى ول ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە، بىراق قالاي دەسەك تە ناق وسى كىسىلەر موڭعولدار تۋرالى جالعان عىلىمنىڭ نەگىزىن قالاپ كەتكەنى شىندىق. قالاي ايتساقتا، بۇگىندە «موڭعولدار تۋرالى» عىلىمنىڭ تىعىرىققا كەلىپ تىرەلگەنىن ايتپاسقا بولمايدى.
ەندى راشيد-اد-ءديننىڭ جازعانىنا كەلەيىك. شىڭعىسحان ۇرپاقتارى ەۋرازيا كەڭىستىگىندە بۇگىندە بەلگىلى مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىن جاۋلاپ الدى. راشيد-اد-دين مۇنداي جاعدايدا موڭعولدار تۋرالى تەك شىندىقتى عانا جازۋى ءتيىس. سوندىقتان، ول زامانداردا تۇرىكتەردەن باسقا ەشبىر كوشپەندىلەردى كورە الماعان راشيد-اد-دين ءوز ەڭبەگىن «قازىرگى كۇنى «موڭعولدار» دەپ اتالىپ جۇرگەن كەيبىر تۇرىك تايپالارى حاقىندا» دەپ اتادى. «ەرتەرەكتە بۇل تايپالاردىڭ بارلىعى وزدەرىنىڭ رۋلىق تۋمىسى جانە اتا تارماعىنا ساي جەكە-جەكە اتالىپ كەلدى: ماسەلەن، جالايىرلار، تاتارلار، جانە ت.ب. مىنە بۇل تاراۋدا وسى جايىندا ايتىلادى»،- دەپ جازدى راشيد-اد-دين.
ياعني راشيد-اد-دين موڭعولدار مەن تۇرىكتەردىڭ كىم ەكەنىن ايىرا العان، ال ءبىز 500 جىل وتكەن سوڭ دا ونىڭ بايىبىنا جەتە الماي وتىرمىز. بۇل ەڭبەكتەن شەجىرەلىك بايانى جازىلىپ وتىرعان «موڭعولداردىڭ» وزدەرى دە كوشپەندىلەردىڭ تۋمىستىق بايلانىسىن جاقسى بىلگەنىن بايقايمىز. وسى ءبىلىمىنىڭ ارقاسىندا راشيدد-اد-دين كوشپەندىلەردىڭ وزدەرىنىڭ تاريحي اتا-بابا شەجىرەسىنەن كەم تۇسپەيتىن شىعارما جازىپ شىقتى. ونىڭ بولعان جايتتاردى كەرەمەتتەي دالدىكپەن جازعاندىعى تۋرالى موڭعول ءداۋىرىن زەرتتەۋشى تالاي-تالاي عالىمدار ايتقان بولاتىن. مىسالى، ي.ۆ.پەترۋشەۆسكي بىلاي دەيدى: «...ءدال مۇنداي دالدىكپەن جانە تولىققاندى جازىلعان دەرەككوزىن موڭعولدىڭ دا، قىتايدىڭ دا جىلنامالارىنىڭ بىردە-بىرىنەن كەزدەستىرە المايسىز».
راشيد-اد-دين ءوز ەڭبەكتەرىندە بارلىق كوشپەندىلەردى تۇرىكتەر دەيدى. ال ەندى ول «قازىر موڭعول اتالىپ جۇرگەن كەيبىر تۇرىك تايپالارى» دەگەندە، بۇرىنعى ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ شىعىس قاناتىنان كەلىپ باتىس قاناتقا سوققى بەرگەن (حورەزم شاحىنىڭ يەلىگىندەگى) كوشپەندىلەردى ايتادى. كوشپەندىلەر ءار ۋاقىتتاردا كىمنىڭ قول استىنا بىرىگىپ، قانداي ايماقتاردا تۇرعانىنا بايلانىستى ءتۇرلى جالپىلاما اتاۋلارعا يە بولىپ، سوسىن ول توپتاستىرۋشى وداق قۇلاعاندا، ونىمەن بىرگە سول جاناما اتاۋلار دا جويىلىپ كەتىپ وتىرعان. ماسەلەن، ساق زامانىندا كوشپەندىلەر ابىل ەلى، ازىق ەلى، البان ەلى بولىپ ءبولىندى، سوسىن ۇلى تۇرىك قاعاناتى زامانىندا ولاردىڭ ءبارى تۇرىكتەرگە اينالدى. تۇرىكتەردىڭ موڭعولدارعا اينالۋىن ۋاقيعاسىن دا راشيد-اد-دين جوبامەن وسىلاي تۇسىندىرەدى. سونىمەن بىرگە ول تايپالاردىڭ جالپى بىرىكتىرۋشى اتاۋىنان باسقا «جەكەلەي تەك وزدەرىنە عانا ءتان اتا اتتارى» بولعانىن دا ايتقان.
كافاروۆتان كەيىن جارتى عاسىر وتكەن سوڭ حارا داۆان «ساردار مەن ونىڭ مۇراسى» اتتى كىتاپ جازدى، بىراق وندا «شىڭعىسحان-دەگەن كىم؟ موڭعول-دەگەن كىمدەر؟» دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ تابا الماعان. ودان بەرىدە ءجۇز جىل ءوتىپ كەتسە دە، ءالى كۇنگە دەيىن زەرتتەۋشىلەر بۇل سۇراقتاردىڭ ناقتى جاۋابىنا جەتە الماي دال. بارىنەن بۇرىن تۇسىنبەيتىنىمىز، شىڭعىسحان كوشپەندىلەرى تۇرىك عۇرپىن ۇستانسا تۇرىپ نەلىكتەن تۇرىك بولا الماۋىنىڭ سىرى نەدە؟ ەندى وسىنى تاراتىپ كورەيىك.
«قۇپيا تاريح» - بۇل شىڭعىسحاننىڭ رۋلىق اتا تەگى مەن ونىڭ اينالاسى تۋرالى قىتاي يەروگليفتەرىمەن جازىلعان كادىمگى شەجىرە. ورىس تۇركولوگتارى ماتىندىك تۇسىكتەمەلەرمەن بەرىلەتىن مۇنداي تاقپاق تۇرىندەگى شەجىرەلەردى 19 عاسىردا قازاقستان اۋماعىنان دا كوپتەپ جيناستىرعان.
شىڭعىسحان قايتىس بولعان سوڭ قاعاندىق ۇگەدەيگە مۇراگەرلىككە قالدىرىلدى (1229ج). مۇنان كەيىن تاق مۇراگەرلىگى ونىڭ ۇلى كۇيىككە كوشكەن (1241ج). ول قوي جىلى (1247ج)قايتىس بولعاندا بيلىكۇگەدەي ۇرپاقتارىنان تولە ۇرپاقتارىنا اۋىسادى. بۇل دەرەكتەردىڭ ءبارىن ءبىز شىڭعىسحان تۋرالى جازىلعان ەكىنشى العاشقى دەرەككوزى - «التان توبچتان» تابامىز.
كەيىن 1251 جىلى تاق بيلىگى قاعاننىڭ ءتورتىنشى ۇلى تولەنىڭ ۇرپاعى موڭكەگە كوشەدى. بۇل ۋاقىتتاردا قىتايدىڭ وڭتۇستىك بولىگىنەن باسقا ايماقتاردىڭ بارلىعى موڭعولداردىڭ قول استىندا بولعان. موڭكە قىتايدى تۇبەگەيلى جاۋلاپ الۋ ءۇشىن وڭتۇستىك ايماقتارعا جورىققا اتتانادى. بۇل جورىققا كەيىن قىتايدا يۋان ديناستياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان قۇبىلاي (كەيىن قىتايدا بيلىك قۇرعان تولەنىڭ نەمەرەسى)دا قاتىسقان.
قىتاي عالىمدارىنىڭ سوڭعى جىلدارداعى ەڭبەكتەرى مەن «التان ءتوبچتىڭ» جازبالارىن تالداي وتىرىپ، قۇبىلاي قاعان ستاۆكاسىن قىتايعا 1267-1268 جىلدارى، شىڭعىسحان ولگەننەن كەيىن 39 جىل وتكەن سوڭ كوشىردى دەۋگە تولىق نەگىز بار. سودان باستاپ قۇبىلاي اۋلەتى قىتاي داستۇرىنە ساي يۋان (التىن) ديناستياسى دەپ اتالدى. قىتاي جىلناماشىلارى ناق وسى 1267-68 جىلدارى يۋان مەملەكەتىنىڭ شەكارالىق ايماقتارىنا ۇگەدەي قاعاننىڭ ۇرپاقتارى حايدۋ اسكەرلەرى شابۋىل جاساعانىن ايتادى.
وسى تاريحي جازبانىڭ نەگىزىندە ءبىز 1267-1268 جىلدارى قاعاندىق استاناسى حانبالىققا كوشىرىلگەن كەزدە شىڭعىسحاننىڭ اتا شەجىرەسى - «قۇپيا تاريح» جىلناماسى دا سونىمەن بىرگە قىتايعا كەتكەن دەگەن بولجام ايتا الامىز.
ەكىنشى ءبىر العاشقى دەرەككوزى - «التان توبچ» 1926 جىلى موڭعوليانىڭ وڭتۇستىگىندەگى حوشيۋت تايپاسىنىڭ دار اتتى كوشپەندى تايشىلار ورتاسىنان تابىلدى. «التان توبچ» العاش رەت 1937 جىلى ۇلان-باتىردا جەكە كىتاپ بولىپ باسىلعان. ونىڭ اعىلشىن تىلىندەگى العاشقى نۇسقاسى 1952 جىلى گارۆاردتە (اقش) شىقتى. «التان توبچتىڭ» ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىمەن وقىرمان ءبىرىنشى رەت 1973 جىلى ا.شاستينانىڭ اۋدارماسى ارقىلى تانىستى.
موڭعول اكادەميگى تس.دامينسۋرەن «التان توبچتىڭ» اۆتورى موناح لۋۆساندانزاندى تابادى. بۇل كىتاپتا لۋۆساندانزان وقيعالار تىزبەگىن رەت-رەتىمەن جازىپ وتىرعان جانە ول تومەندەگىدەي كەزەڭدەردى قامتىيدى: ا) شىڭعىسحان زامانىنىڭ تاريحي كەزەڭدەرى، ياعني «قۇپيا تاريح» ءماتىنىنىڭ جولما-جول كوشىرمەسى; ءا) قىتايدا موڭعول ديناستياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان قۇبىلاي ۇرپاقتارىنىڭ شەجىرەسى; ب) قۇبىلاي ولگەننەن كەيىن 105 جىل وتكەن سوڭ 10 تۇمەن قولمەن قىتايدان قاشىپ شىققان ونىڭ ۇرپاعى ەسەنتەمىردىڭ شەجىرەسى (1260ج+105 ج، ياعني 1365-ءشى جىلى).
ەندى قاراڭىز، 1267 جىلى قۇبىلاي حان تاعىن حانبالىققا كوشىرگەندە، ونىمەن جاڭا جەرلەردى يگەرۋ ءۇشىن كوشپەندىلەردىڭ كوپ بولىگى دە بىرگە اتتانعان. ال ودان 105 جىل وتكەن سوڭ، قۇبىلايدىڭ ۇرپاعى ەسەنتەمىر قىتايداعى بيلىكتەن ايىرىلىپ 10 تۇمەن قولمەن قازىرگى موڭعول جەرىنە قاشىپ كەلگەندە وزدەرىمەن بىرگە قىتاي يەروگليفى ۇلگىسىندە جازىلعان اتا-بابا شەجىرەسىن دە الا كەلگەن بولۋى كەرەك. كەيىن «قۇپيا تاريحتى» قايتا كوشىرىپ جازۋ تۇسىندا شىڭعىسحان اۋلەتىنە قاتىستى باسقا دا مالىمەتتەردى قوسا وتىرىپ، ونى «التان توبچ» دەپ جاڭاشا اتاپ كەتكەنىنە داۋ جوق. ويتكەنى اۆتور شىڭعىسحان زامانىنا قاتىستى دەرەكتەردى «قۇپيا تاريحتان» كوشىرگەن دە، ودان كەيىنگى تاراۋلارىنا ەسەنتەمىردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ حيكاياسىن قوسقان. سونىمەن «التان توبچ» ەسەنتەمىردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ شەجىرەسىمەن تولىقتىرىلعان «قۇپيا تاريحتىڭ» كوشىرمەسى. سونداي-اق، باسقا دا جاناما تاريحي كوزدەردەن قىتايداعى جاڭا بيلىك ديناستياسىنىڭ اۋىسۋى 1366-1367 جىلدارعا ءدوپ كەلەتىنىن بىلەمىز.
ءسويتىپ، وسىعان قاراعاندا، قىتايدا قاعان كىتاپحاناسىندا قالعان قولجازبا ءوزىنىڭ العاشقى تۇپنۇسقالىق قالپىن ساقتاعان بولدى. بۇل جەردە، بىرىنشىدەن، قولجازبانىڭ ساقتالۋ ءتارتىبى، ەكىنشىدەن، ونىڭ ءماتىنىن يەروگليفتەرمەن قايتا كوشىرۋ كەزىندە كوشپەندىلەردىڭ ءالى دە بولسا قىتاي تۇرعىندارىنا ءسىڭىستى بولىپ كەتپەي، انا ءتىلىن ۇمىتا قويماعاندىعى دا ماڭىزدى. سونداي-اق، كەرسىنشە ايتساق، كوشپەندىلەر وزىدەرىنىڭ تۋعان ءتىلىن ۇمىتىپ كەتۋىنە بايلانىستى «قۇپيا تاريحتىڭ» تىكەلەي كوشىرمەسى بولاتىن «التان توبچتىڭ» (شامامەن 1550 جىلدارى) باستاپقى جازىلۋ ءتىلى اۋىسىپ كەتۋى دە مۇمكىن. تاريحتىڭ ءار كەزەڭدەرىندە وزگە وڭىرلەردى جاۋلاپ العان كوشپەندىلەردىڭ ۇلى دالاعا ءوز ءتىلىن ۇمىتىپ، ءدىنىن وزگەتىپ قايتىپ ورالىپ وتىرعان كەزدەرى از ەمەس. سونىمەن قاتار، كوشپەندى ورتادا وتىرىقشى حالىقتار سياقتى قولجازبانى كۇتىممەن ۇستاپ تۇرۋدىڭ دا ءوز قيىندىعى از بولمايدى. ونى ۇدايى جاڭالاپ، كوشىرتىپ جازۋدىڭ دا ماشاقات-بەينەتى جەتەرلىك ەدى. ماسەلەن، 19 عاسىردىڭ وزىندە بۇگىنگى قازاقستان اۋماعىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن رۋلار ءوز شەجىرەسىن جازدىرتۋ ءۇشىن ساۋاتى بار ادامداردى ارنايى الدىرتاتىن. كوپ جاعدايدا كوشىرىپ جازۋشى مەن تاپسىرىس بەرۋشىنىڭ ءبىر-بىرىنەن اجەپتاۋىر الشاقتىقتا ءومىر ءسۇرۋى دە مۇمكىن. كەيبىر كەزدەرى قولجازبانى كوشىرتۋ ءىسى بىرنەشە جىلدارعا سوزىلىپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس. سونداي-اق تاپسىرىس بەرۋشىنىڭ تىلەگىنە بايلانىستى قولجازبا ءتىلى وزگەرىپ وتىردى. دەگەنمەن، بۇل سول كەزدەگى جازبا ءتىلى بولاتىن.
1268 جىلدان كەيىن كوشپەندىلەردىڭ نەگىزگى بولىگى قىتايعا قونىس اۋدارىپ، ۇلى دالاداعى بيلىك تولە ۇرپاقتارىنا اۋىسقانىنا نارازى بولعان ءبىر توپ قازىرگى تالدىقورعان ايماعىنا كوشىپ باردى. ولاردىڭ باسىندا ۇگەدەي قاعانىنىڭ ۇرپاعى حايدۋ تۇردى. سول كەزدەرى موڭعول دالاسىندا بوس اۋماقتىق كەڭىستىك پايدا بولىپ، ونى ورمان حالىقتارى مەكەندەي باستادى. ءبىزدىڭ كوشپەندىلەر تاريحىنا قىزىعۋشىلىق تۋعىزىپ وتىرعان بۇل كەزەڭ كەزىندە موڭعوليانىڭ ەتنيكالىق قۇرامى تۇبەگەيلى وزگەرىپ كەتكەن بولاتىن. شىڭعىسحاننان زامانىنان كەيىن 5-6 عاسىر ۋاقىت وتكەندە قازىرگى موڭعوليا اۋماعىنا تۇرىك ەمەس حالىقتار كوپتەپ قونىستانا باستادى - قالقا (باسىم بولىگى) جانە بۇرىڭعى تۇرىكتەر (از عانا بولىگى).
نەمىس موڭعولتانۋشىسى «التان توبچ» 1651-1675 جىلدارى جازىلۋى مۇمكىن دەپ شامالايدى. الايدا، ول كىسى جاڭساق كەتسە كەرەك. ويتكەنى، بۇل ۋاقىتتا ەسەنتەمىردىڭ ۇرپاقتارى قازاق حاندارىمەن 100 جىلدان استام سوعىسىپ جاتقان. ال، 1457 جىلى كوشپەندىلەر اق وردا ۇلىسىنىڭ يەلىگىندەگى سىرداريا بويىنا كەلدى. ءسويتىپ، سىعاناق قالاسىنىڭ تۇسىندا قالماقتاردىڭ مەن اق وردا حانى ابىلقايىر اراسىندا كەسكىلەسكەن ۇرىس جۇرگەن. جىلناما جازۋشى موناح بۇل جانە قالماقتار مەن قازاقتار اراسىنداعى باسقا دا سوعىستار جونىندە ەشتەڭە كورسەتپەپتى. وسىعان قاراعاندا، اۆتور شىڭعىسحان تۋرالى العاشقى دەرەككوزىن قازاق-قالماق سوعىستارىنا دەيىن، ياعني 1450-1460 جىلدارى جازعان بولۋ كەرەك.
ەسەنتەمىر حانمەن بىرگە ۇلى دالاعا ون تۇمەندەي جان ورالدى. ولار قىتايدا تۇرعان ۋاقىتىندا ءتىلىن ۇمىتىپ، باسقا ءدىندى قابىلداپ العان ەدى. شىڭعىسحاننىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي قىتاي بيلەۋشىلەرىنىڭ ءداستۇرى بويىنشا كوزى تىرىسىندە- اق بۋددانى قابىلدادى. ايتسە دە، جاڭا ءدىن كوشپەندىلەر اراسىنا كوپكە دەيىن ءسىڭىستى بولماي كەلدى. ونى «التان توبچ» ماتىندەرىنەن دە كورۋگە بولادى. كىتاپ كەيىپكەرلەرى قيىن ساتتەردە كوك تاڭىرىنە جالبارىنىپ، ارۋاق شاقىراتىن بولعان.
باسقاسىن ايتپاعاندا، موڭعولدار بۇگىنگى كۇندە دە وزدەرىنە تۋىستاس بۋرياتتار مەن قالماقتاردى قوسقاننىڭ وزىندە ازعانتاي عانا ەتنيكالىق توپتى قۇرايدى. ولار سول كەزدە دە، قازىر دە تۇرىكتەردىڭ ىشىنەن ازعانتاي عانا پايىزدى قۇراپ كەلگەن. قالاي ايتساق تا، كوشپەندىلەر تاريحىنىڭ «بىلگىرلەرى» از ساندى قالقا جۇرتىنا قالىڭ تۇرىك تايپالارىن بيلەتىپ قويۋى، ءسويتىپ ولاردى قولدان «موڭعولدار كەزەڭىنىڭ» باستى كەيىپكەرلەرىنە اينالدىرىپ جىبەرگەنى «قىزىق».
قالقا - تۇڭعىس-مانچجۋر تەكتى حالىق. عالىمدار ولاردىڭ جۇرناعىن امۋر وزەنى جاعالاۋى مەن سۋنگاري وزەنىنىڭ باتىس بولىگىنەن تاپقان ( تاڭ ديناستياسى، 618 -908 جىلدار ارالىعىندا). ءبىز شيۆەي حالىقتارى تۋرالى قىتايدىڭ تاڭ ديناستياسى جىلناماسىنان جازىلعان ءۇزىندى كەلتىرەمىز;
«... سوعىس قارۋى رەتىندە ولار سۇيەكتى ساداق پەن «حۋ» اعاشىنان جاسالىنعان جەبەلەردى پايدالانعان، وزدەرى كەرەمەتتەي مەرگەن ساداقشىلار بولعان. مەزگىل - مەزگىل لاقتىرۋعا ارنالعان شاعىن نايزالارىمەن اڭعا شىعىپ تۇرعان. ولار جەر وڭدەپ، شاعىن ۇيلەر تۇرعىزدى. ءۇيدىڭ توبەسىن تەرىلەرمەن جاپقان. ءۇي جانۋارلارى رەتىندە يت پەن شاشقا ۇستادى...
بۇل كىسىلەر جەر وڭدەگەندە اعاشتىڭ باسىن سۇيىرلەپ ودان سوقا جاسايدى. ونى ءبىر ادام تارتىپ جۇرەدى، سول ارقىلى ەگىس ەگەدى. بىراق، ودان الاتىن ونىمدەرى شامالى... ادەتتە وزەن بويلاپ قونىستانادى. ون نەمەسە ءتىپتى جۇزدەگەن وتباسىلار بىرىگىپ، شاعىن قاۋىم قۇرىپ ءومىر ءسۇردى . شاشتارى سابالاق، كيىمدەرى سول جاعىنا قاراي تۇيمەلەنگەن. نەكە قۇرۋ ءتارتىبىن رەتتەيتىن زاڭدارى: كۇيەۋ جىگىت الدىمەن قىز ۇيىنە بارىپ 3 جىل جۇمىس ىستەۋى قاجەت. سول سەبەپتەندە ول بولاشاق جارىمەن تىعىز قارىم-قاتىناس جاساي الادى. ءۇش جىل جۇمىسقا جالدانىپ كەلگەن سوڭ، كۇيەۋى ايەلىن ەرتىپ، ءبىر ارباعا وتىرادى دا، ونى قىزعا بەرگەن جاساۋ - جابدىقپەن تولتىرادى. ءسويتىپ، بارابانداتىپ، سايرانداتىپ، جىگىتتىڭ ەلىنە قايتادى. جەرلەۋ راسىمدەرى: ءار شيۆەيلەردىڭ وتباسىلارى شاعىن قالقا تۇرعىزىپ، ونىڭ ۇستىنە ولگەندەردىڭ مۇردەسىن تاستايدى. ولگەن ادامنىڭ سوڭىنان ءۇش جىل ازا تۇتىپ جۇرەدى... شيۆەيلەر بۇقا جەككەن ارباعا ءمىنىپ جۇرگەن . ۇيلەرىن تەرىمەن نەمەسە جاس تالداردى قيىپ جاپقان. وزەننەن ءوتۋ ءۇشىن تال مەن تەرىدەن قايىق، سال جاساعا. اتتارىن جايىلىمعا ەمىن-ەركىن جىبەرەدى. ولار قوي ۇستامايدى جانە جىلقى مالدارى دا از. ولار ۇستەرىنە تەرىدەن نەمەسە بىلعارىدان تىگىلگەن موحە كيدى...»
جوعارعىداعى ايتىلعان سۋرەتتەمە قازىرگى موڭعولدارعا كەلەدى. ماسەلەن، موڭعولداردىڭ جەرلەۋ ءراسىمى (ادام دەنەسىن جەر قوينىنا بەرمەي ساقتاۋ) ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. ءتىپتى، كوممۋنيستەر زامانىندا دا ولار مۇردەنى ۇيىنەن قىرىق-ەلۋ شاقىرىم قاشىقتىققا دالا نەمەسە ورمان ىشىنە اپارىپ، بوس تاستاپ كەتەدى. ادەتتە جەرلەۋ راسىمىنە قاتىسۋشىلار ودان كەيىن ۇيىنە باسقا جولمەن قايتىپ كەلەدى. سەبەبى، موڭعولدار ولگەن ادامنىڭ ەلەسى وزدەرىمەن بىرگە ەرىپ كەلۋىنەن قاۋىپتەنگەن.
ءبىز قالقالار مۇنداي ءداستۇردى وزدەرى بۇعان دەيىن كوپ جىلدار بويى مەكەن ەتكەن سولتۇستىك ماڭگى مۇزدى اۋماقتاردان وزدەرىمەن بىرگە الىپ كەلگەن بولۋى كەرەك دەپ بولجايمىز. ال، مۇنداي جەرلەۋ ءراسىمى تۇرىك حالىقتارىنا مۇلدەم جات. موڭعولدار بۇگىن دە وسىدان 9 عاسىر بۇرىنعى شيۆەيلەر سياقتى قالىڭدىعىنىڭ ۇيىنە بارىپ تۇرا بەرەدى. ال، تۇرىكتەر دە مۇنداي عۇرىپ جوق. وسىعان قاراعاندا شيۆەيلەر شىڭعىس حان زامانىندا تۇرىكتەردىڭ ىسىنە مۇلدەم ارالاسپاي، امۋر بويى مەن ونىڭ سالالارىندا تىپ-تىنىش ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بولدى. تەك، تيىش جاتقان حالىقتى ءبىر ۋاقىتتاردا تۇرىك ءداستۇرىن ۇستانعان ەل ەكەندىگىن دالەلدەپ ەسىمىز شىعىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ ءوزىمىز.
موڭعوليادا قالقالاردان باسقا تۇرمىستىق ادەت-عۇرىپتارى قالقالارعا مۇلدە ۇقسامايتىن باسقا دا كوشپەندى تايپالار ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. قازاق حاندارىمەن سوعىس ۋاقىتىندا ولار باتىس جانە شىعىس بولىكتەرگە بولىنگەن. باتىس تايپالارىنىڭ قۇرامىنا شوراس (جوڭعار), دوربەت ، ۇراڭحاي، حوشيۋت، تورعاۋىت، ت.ب. جاتادى. شىعىس ايماققا قالقا مەن ويراتتار كىرەدى. قىتايلىقتار كوشپەندىلەردىڭ رۋ ارالىق قاتىناستارىن دۇرىس تۇسىنبەگەندىكتەن موڭعوليا اۋماعىندا تۇراتىن كوشپەندىلەردىڭ بارلىعىن ويراتتار دەپ اتاعان. بىراق قىتايلىقتار سويدەدى ەكەن دەپ ولار وعان ويرات بولىپ قالعان جوق، ارقايسىسىنىڭ وزدەرىنىڭ رۋلىق اتاۋلارى بولعان.
15 عاسىردىڭ باسىندا شوراس، دوربەت، حوشيۋت، ۇراڭقاي جانە تورعاۋىت تايپالارى ويراتتارمەن ءجۇز جىلدارعا سوزىلعان سوعىستان كەيىن باسىن بىرىكتىرىپ، وزدەرىنە ورتاق حان سايلاپ الادى. ول توقان حان بولدى. كەيىننەن وعان «تايشى» اتاعى بەرىلدى. مين (قىتاي) ديناستياسى ولاردى ويراتتار دەپ اتاعان. ال، قازاقستان اۋماعىنداعى كوشپەندىلەر ولاردى قالماقتار دەپ اتاپ، ويراتتاردىڭ باسقا تايپالارىن ەرەكشەلەپ بولەك كورسەتكەن. تۇرىك تىلىندە «قال» قالۋ دەگەن ماعىنانى بەرەدى.
قىتاي 18 عاسىردىڭ 50-جىلدارى جوڭعار حاندىعىن ءبىر جولاتا باعىندىرىپ قايتۋ ءۇشىن ءوز اسكەرلەرى جورىققا اتتاندىرادى. ال قالماقتاردىڭ شەگىنگەن جولىندا ابىلايحاننىڭ اسكەرى تۇرعان. سول جولى قازاقتار مەن قالماقتار اراسىندا قىرعىن شايقاس بولىپ، قالماقتار تەگىس قىرىلىپ قالادى. وسى وقيعادان كەيىن كوشپەندىلەر اراسىندا جەر بەتىندە مۇلدەم كوزى ءتىرى قالماق قالعان جوق دەگەن پىكىر قالىپتاسادى. بىراق قانشا قىرعىنعا ۇشىراسا دا قالماقتاردان تۇقىم قالىپ، ولار ۋاقىت وتە وزدەرىنىڭ اتاۋلارىن قايتا قالىپقا كەلتىردى. ابدەن السىرەگەن جانە قاتارى ازايعان حوشيۋت، دوربەت،شوروس،تورعاۋىت، ۇراڭقاي جانە ويرات تايپالارى كەيىن قالقا حالقىنىڭ قول استىنا ەنەدى. ءسويتىپ، ازشىلىق ەسەبىنەن ولار كوپشىلىكتىڭ ءدىنى (بۋدديزم) مەن ءتىلىن قابىلداپ الدى. بۇگىنگى كۇنى ولار موڭعول ۇلتىنىڭ نەگىزىن قۇراپ وتىر. ايتسە دە موڭعولدار قۇرامىنداعى بۇرىنعى تۇرىكتەردى ءالى دە ايقىن ايىرۋعا بولادى. ولار اۋىزەكى سوزدە الىدە تۇرىك ءتۇبىرلى سوزدەردى قولدانىپ، ەڭ باستىسى قالقالار سياقتى ەمەس، ولگەن ادامنىڭ دەنەسىن جەر قويناۋىنا بەرەدى.
شىڭعىسحاننىڭ اتا-تەك شەجىرەسى جازىلعان ورماندىق ۆاريانت قالقالاردىڭ اراسىنان تۋدى دەگەن جورامال وتە سەنىمسىز. بىرىنشىدەن، شىڭعىسحان زامانىندا بۇل حالىق شىعىس ايماقتاردان كوپ قاشىق جەردە تۇرعان جانە ولار قاعاننىڭ ءوسىپ-تولىسۋ كەزەڭىندەگى الاساپىران وقيعالاردىڭ ەشقايسىسىنا قاتىسا العان جوق.
ەكىنشىدەن، ورمان حالىقتارى ەشقاشان اتا - بابالارىنىڭ شەجىرەسىن جۇرگىزبەگەن.
قالقا حالقى قازىرگى موڭعوليا اۋماعىنا تەك 15-16 عاسىرلاردا عانا كەلگەن. موڭعول حاندارى جاڭادان جاۋلاپ العان ورمان حالىقتارىن باسقارۋعا ءوز ادامدارىن قويىپ وتىرعان. ال، وسى تاق مۇراگەرلەرى قازىرگى موڭعول دالاسىنا وزدەرىنىڭ باعىنىشتىلارىن تەك 15-16 عاسىرلاردا عانا ەرتىپ اكەلگەن.
ءۇشىنشى سەبەپ -ورمان حالقى بولعاندىقتان ولار وزدەرىن رۋ مەن تايپالارعا بولمەگەن. جانە وزدەرىن تۇرعان جەرلەرىنە بايلانىستى قالقالار دەپ اتاعان. ولار كوشپەندىلەردىڭ جەتىنشى اتاعا دەيىن قان ارالاستىرۋعا تيىم سالاتىن زاڭىن ەشقاشان بىلمەگەن. ولار وزدەرىنىڭ نەمەرە قارىنداستارى مەن اعالارىنا ۇيلەنە بەرگەن. قالىڭدىعىنىڭ ۇيىندە ءومىر سۇرە بەرۋ عۇرپى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان.
«التان توبچ» موڭعول تىلىنەن اۋدارىلعاندا «التان نەگىز» نەمەسە «التان تامىر» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ال تۇرىك تىلدەرى توبىنا جاتاتىندىقتان «التان توۆچ» قازاق تىلىندە دە وسىنداي ماعىنا بەرەدى («التان» - التىن، «توبچ» - توپ، تامىر) دەگەندى بىلدىرەدى. مىنە، قىتايدا يۋان (التىن) ديناستياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان قۇبىلايدىڭ شەجىرەلىك تارماعى وسى. جوعارىدا ايتىلعان موڭعولدار اراسىنداعى از ساندى كوشپەندىلەردى تاريحتانۋشىلار باتىس موڭعولدارعا جاتقىزادى. ولار، 15-18 عاسىر ارالىعىندا قالقا حالقىنىڭ قاتىسۋىنسىز جەكە وزدەرى قازاق حاندارىمەن سوعىس جۇرگىزىپ كەلگەن بولاتىن.
«التان توبچ»- بۇل شىڭعىسحان مەن ونىڭ ۇرپاقتارى شەجىرەسىنىڭ دالالىق ۆاريانتى. قولجازبا قالقالارمەن اسسيميلياتسياعا تۇسپەي تۇرعان كەزدە تۇركى حوشيۋت تايپاسىنىڭ تايشىسىنان تابىلى. مۇمكىن تايشى ءسوزىنىڭ ءوزى كوشپەندىلەردىڭ «تورە» ءسوزىنىڭ بۇرمالانعان ءتۇرى بولۋى عاجاپ ەمەس. كوشپەندىلەر ءداستۇر بويىنشا حاندىققا شىڭعىسحان ۇرپاقتارىن، ياعني تورە رۋىنىڭ وكىلدەرىن حان سايلاپ وتىرعان. وسىعان قاراعاندا، وزدەرىنىڭ اتا-باباسى جونىندەگى جازبا دەرەكتى شىڭعىسحان ۇرپاقتارى، ياعني تورە ۇرپاقتارى وزدەرى ساقتاپ كەلسە كەرەك.
مىرزابەك قارعاباەۆ، اۋەسقوي تاريحشى.
قاراعاندى.
