30- jyldardan bastap  aty- jónimizdi oryssha jazugha bizding  kózimiz de, qúlaghymyz da ýirendi. Qazaq bilimpazdarynyng birinshi sezinde Alashorda kósemi Álihan Bókeyhan qazaq esimderi «-ov», «-ev» dep emes, «úly», «qyzy» dep jazylsyn degen qauly shyghartady. Biraq 1924 jyldan keyingi sayasattyng ózgeruine baylanysty búl úsynys jýzege asyrylmay qaldy.

Tәuelsizdik alghanymyzgha jiyrma jylgha tayasa da, aty- jónimiz búrmalanyp jazylyp keledi. Aty- jónge últtyq túrghydan qarau ýshin adamnyng sana- seziminde ózgeris boluy kerek dedi til komiytetining tóraghasy Erbol Shәimerdenúly Mәdeniyet jәne aqparat ministrligining til komiytetining úiymdastyruymen «Últy qazaq azamattardyng aty- jónin rәsimdeudi retteu mәseleleri» taqyrybynda ótken alqaly jiyn barysynda.  Qazaq esimderin jazuda orfografiyalyq qatelikter jiberiledi. Aty- jóndi jazu ýlgisi kóbeydi. Mәselen, «Móldir» degen qyz balanyng esimi on ýsh týrli bolyp jazylady eken. Ózimiz jaqsy biletin orys halqynyng familiya jazuynda eki ghana ýlgi bar,- dep til komiytetining tóraghasy tómendegidey eki mysal keltirdi.

30- jyldardan bastap  aty- jónimizdi oryssha jazugha bizding  kózimiz de, qúlaghymyz da ýirendi. Qazaq bilimpazdarynyng birinshi sezinde Alashorda kósemi Álihan Bókeyhan qazaq esimderi «-ov», «-ev» dep emes, «úly», «qyzy» dep jazylsyn degen qauly shyghartady. Biraq 1924 jyldan keyingi sayasattyng ózgeruine baylanysty búl úsynys jýzege asyrylmay qaldy.

Tәuelsizdik alghanymyzgha jiyrma jylgha tayasa da, aty- jónimiz búrmalanyp jazylyp keledi. Aty- jónge últtyq túrghydan qarau ýshin adamnyng sana- seziminde ózgeris boluy kerek dedi til komiytetining tóraghasy Erbol Shәimerdenúly Mәdeniyet jәne aqparat ministrligining til komiytetining úiymdastyruymen «Últy qazaq azamattardyng aty- jónin rәsimdeudi retteu mәseleleri» taqyrybynda ótken alqaly jiyn barysynda.  Qazaq esimderin jazuda orfografiyalyq qatelikter jiberiledi. Aty- jóndi jazu ýlgisi kóbeydi. Mәselen, «Móldir» degen qyz balanyng esimi on ýsh týrli bolyp jazylady eken. Ózimiz jaqsy biletin orys halqynyng familiya jazuynda eki ghana ýlgi bar,- dep til komiytetining tóraghasy tómendegidey eki mysal keltirdi.

Áliby Jangeldinning úly til komiytetine: «Mening әkem qújatynda «Djangeldiyn» dep jazylghan. Tarihy qújat sol kýiinde qalsyn» dep shaghymdanady. 2005 jyly Astanananyng bas josparynda mynaday oqigha bolypty. Burymbaev, Utegenov degen bas jospardyng basshylary issapargha shyghatyn bolyp, búiryq qazaq jәne orys tilinde dayyndalady. Oryssha jazylghan búiryqty audarmashy «Búrymbaev, Ótegenov» dep qazaqshalaydy. Aqyry sodan audarmashy tayaq jep, onyng júmystan ketu mәselesi kýn tәrtibine qoyylady. Ol shyryldap: «Sizder, qanday kómek bere alasyzdar?» dep, til komiytetine telefon soghady.Til komiytetindegiler sol azamatty arashalap alatyn zang babyn izdep taba almaydy.

Qazaq azamattarynyng aty- jónin ghylymi, lingvistikalyq, orfografiyalyq túrghydan últtyq ýlgide jazudy talqylaghan basqosuda әdilet ministrligine bazyna kóp aityldy. Baytúrsynov atyndaghy til bilimi instituty onomastika bólimining mengerushisi Qyzdarhan Rysbergen әdilet ministrligining baylanysqa shyqpaytynyn ashyna aitty. Ol Kókkózov degen azamattyng «Kukuzov», Oraqbaev degen qazaqtyng «Araqbaev» bolyp jýrgenin algha tartty.

Almatynyng Bostandyq audanynyng azamaty halyqqa qyzmet kórsetu ortalyghyna baryp, Kenshelekov degen familiyasyn Kenshilik dep ózgertkisi keledi. Oghan maman: «Familiyanyng simantikasy ózgerip, bóten azamat bolyp shyghasyz dep, «ov»- yn alyp tastap, Kenshelek dep qújat beredi. «Halyqqa qyzmet kórsetu ortalyghynda til bilmeytin shala qazaqtar men orys tildi mamandar otyrady» dep, Qyzdarhan Rysbergen ministrlik ókiline qazaq azamattary aty- jónderining emle erejeleri turaly núsqaulyqty úsyndy.

Qalalyq tilderdi damytu basqarmasynyng bastyghy Orazkýl Asanghazy bissimillәsin: «Ádilet ministrligining ókili kelgenine quanyp otyrmyn. Búl ministrlik ómiri múnday basqosugha kelmeydi»,- dep bastady. Orazkýl Asanghazyqyzynyng aituynsha, 1996 jyly Rahmanqúl Berdibaev, Sherhan Múrtaza syndy mýiizi qaraghayday 46 qogham qayratkeri Mәdeniyet ministrligine hat jazyp, sodan «ov» turaly jarlyq shyghady. Qarapayym halyqty bylay qoyghanda, osy jarlyqty atalghan ministrlik óz qyzmetkerleri arasynda nasihattamaghan. Ádilet ministrligining әlgindey nemkettiliginen habardar Orazkýl Asanghazy qalalyq әdilet basqarmasyna baryp, sondaghy 110 qyzmetkerding 3- i ghana Elbasy jarlyghynyng bar ekenin biletinin anyqtaydy. 2006 jyly qalalyq әdilet basqarmasynda tórt ret dóngelek ýstel, halyqqa qyzmet kórsetu ortalyqtarynda treningter ótkizip, әr qyzmetkerding kompiuterine Elbasy jarlyghyn salyp beredi. Til basqarmasynyng kýndiz- týni júmys isteuining arqasynda býginde bir aida dýnie kelgen 60 sәbiyding 30- y «ov», «ev»- ten aiyrylypty. Onyng aituynsha, әdilet ministrligi Preziydent jarlyghyna qyryn qaraydy eken. «Ministrlik  qazaqtardyng aty- jóni qazaqsha jazylsyn degen aldyna maqsat qoyyp otyrghan joq», -  dedi Asanghazy. Búdan әri Orazkýl Asanghazy «Búl qúzyrly organ otbasyn qúratyn, balanyng qújatyn alugha keletin halyqpen júmys jýrgizbeydi» dey kele  «Ózi qabyldaghan zandy oryndamaghan memleketting keleshegi joq» degen  Sokrattyng sózin keltirip, Ádilet ministrligi bilim, densaulyq saqtau ministrligimen qoyan- qoltyq júmys istep, balabaqsha, mektep, emhanalarda Elbasy jarlyghy ilinip túruy kerektigin aitty. Oralmandardyng kelgenine on toghyz jyl tolsa da, qújatyn retteytin jarty paraq qaghaz әzirleuge búl organnyng shamasy kelmey jýr. Ministrlikting kózi soqyr, qúlaghy keren. Orazkýl Asanghazyqyzy 2006 jyldan beri Ádilet ministrligine bes ret hat jazyp, bes retinde de «Oylastyryp jatyrmyz» degen jauap alady. Ministrlik mәselening bayybyna barmaydy, әitpese pysyqtaytyn mәsele shash- etekten. Zang shyghrushy organda otyrghan Bekbolat Tileuhannyng «Men qashanghy Tiyleuhan bolyp jýremin» dep, ministrlikke súraq qoyghanyna alty ay boldy. Jauap joq. Halyqtyng 90%- nyng aty- jóni dúrys jazylmaydy. Ádilet ministrligi azamattargha jeke kuәlik bererde tuu turaly qújatty súraydy. Zang ózgerdi, zaman ózgerdi. Elimizdegi qazaqtardyng sany 70%- gha jetip qaldy. Ministrlik kenes ókimeti kezindegi zangha arqa sýieydi. Aty- jónin ózgertkisi kelgen azamattan tórt qújat talap etiledi eken. Jeke adamnyng tuu turaly kuәligi, Ózbekstanda tughan әkesining tuu turaly kuәligi, Reseyde tughan anasynyng tuu turaly kuәligi jәne ata- anasynyng neke turaly kuәligi. Baqilyq bolghan әke- sheshesining qújattaryn ol qaydan alady? Osy olqylyqty joy ýshin  ministrlik qújat oilap tabuy kerek. Qazaq tilining orfografiyasy boyynsha qate jazylghan ata tekti eshqanday qújat talap etpesten Elbasy jarlyghynyng ýshinshi tarmaghy boyynsha ózgertip jazuyna bolady. Sonda halyq qinalmaydy. Tileuhandy «Tiyleuhan», Kenshilikti «Kenshelek» dep qorlap jýrmiz. Ata- anasynyng metirkesin әkel dep, halyqty jәne sorlatugha bolmaydy dedi Orazkýl Asanghazy.

Jasy jetpiske kelgen azamat qújatyn ózgertkisi kelse, odan әke- sheshesining qújatyn, olardyng neke kuәligin әkel dep talap qonggha bola ma? Búl logikagha syya ma? Ata- anasynyng ómirden ótkenine jarty ghasyr bolghanyn bilip túryp, nege qújat súraydy? Álde búl halyqqa qyzmet kórsetu ortalyghynda qyzmet etetin qyzmetkerding aqyl- parasatynyng tómendigi me? Halyqty mindetti týrde әure-sarsangha salyp, shapqylatyp qon kerek pe? Tanys- tamyrlyqpen qyzmetke kirip, bir ghana tanysynyng aitqanyn oryndap, basqagha kýl bol, kýl bolmasang býl bol dep astamshylyq tanytqannan kim útady?

Jana tughan sәbiyding esimin últtyq dәstýrimizge qaray beyimdep qoy kerek. Halyq aty- jónin ózgertude enjarlyq tanytyp keledi. Tiyisti qújat beretin organdarda súryptalghan qazaq esimderining tizimi bolghany jón. Biylik basynda otyrghan qyzmetkerler zanqoylyqty qoyyp, mәselege azamattyq kózqaraspen qaraghany dúrys. «-ov», «-ev"- ten osy kýnge deyin nege arylmay kelemiz? Qazaq esimderi nege qazaqylanbay keledi? Uaqyt jetkiliksiz boldy ma? Jiyrma jyl az ba? Búl qogham mәselesi. Songhy kezde qazaq esimderin týrkilik, parsylyq, arabtyq, mongholdyq, jongharlyq, orystyq, europalyq ýlgilerde jazu ýrdiske ainaldy. Ádilet ministrligi qyzmetkerlerining qazaq tilin bilmeuinen, olardyng jibergen qatelikteri qazaq tilining orfografiyasyna say jazylsyn degen Elbasynyng jarlyghy men ýkimet qaulysy kerek. Sony basshylyqqa alyp Ádilet ministrligi qazaq azamattarynyng aty- jónin rettey alady.

Dóngelek ýstel sonynda mәdeniyet, bilim, әdilet ministrlikteri kelisip, tújyrymdama bekitti. Qazaqstan Respublikasyndaghy últy qazaq azamattarynyng aty- jóni eki nemese ýsh mýsheli antroponimiyalyq jýie boyynsha tómendegi ústanymdar negizinde jazyluy tiyis.

I.-esimi, әkesi, tegi. Ospan Omarúly Bәiken

-esimi, әkesi nemese tegi. Ospan Omarúly nemese Ospan Bәiken

P. Qazaq azamattarynyng aty- jónin retteuge baylanysty әr aluan úsynystar boyynsha óris alghan «eksperiymentter» men әuestenushilikke eliktep «úrpaghy», «nemeresi», «shóberesi», «әuleti», «shóbelegi», «tegi», «soyy», «ýbiri» siyaqty núsqalardy nemese Tótenaydyng Bazarbegi týrindegi shúbalynqy tirkesterdi qoldanugha tyiym salynady.

Qazaqtardyng aty- jónin jazu dәstýrine erterekte arap- parsy tilinen auysqan -I, -Iu júrnaqtaryn azamattardyng óz tegine jalghap jazuyna tyiym salynbaydy. Mysaly: Ábduәly Qaydariy.

Sh. Qazaq azamattarynyng aty- jónin jazuda kýni býginge deyin oryn alyp kelgen ala- qúlalyq pen sauatsyzdyqqa jol berilmeydi, olar tek qazaq әdeby tilining qalyptasqan  emle erejelerine sәikes jazylady. Zbiylә emes Zibiylә, Rza emes Yrza (Riza), Smaghúl emes Ysmaghúl (Symaghúl).

Kisi attary, qansha jeke- dara sózderden, komponentterden túrmasyn, barlyq jaghdayda birtútas atau retinde ara- jigi bólinbey, biriktirip jazylatyn bolady. Ábilqasym (Ábil- Qasym emes).

Atalghan ústanymdar boyynsha ózgertilgen, rettelgen qazaq azamattarynyng aty- jónderin orys, aghylshyn, t.b. tilderde jazylghanda qazaq memlekettik tilining әdeby normalaryna sәikestendirilip transliyterasiyalanuy qajet. Omarbek Jiydebayúly Ysqaq (Umarbek Djiydebaevich Ishakov, Amarbek Djiydebaevich Skahov emes).

P.S. «Últy qazaq azamattardyng aty- jónin rәsimdeudi retteu mәseleleri» basqosuyna Almatydan Baytúrsynov atyndaghy til bilimi institutynyn  qyzmetkerleri arnayy at artyp keldi. Otyrysqa mәdeniyet jәne aqparat viyse- ministri Ghaziz Telebaev keledi dep kýtilgenimen, ol kelmedi. Dóngelek ýstelde qújat rәsimdeuge qatysty syn- eskertpeler Ádilet ministrligi (Aldan Jylgeldi) qyzmetkerining basyna ýiip tógildi. Respublikalyq dengeyde ótken basqosugha Aldan Jylgeldining emes, Ádilet ministrinin, tym bolmasa onyng viyse- ministrining qatyspaghany ókinishti- aq. Óitkeni, búl HIH ghasyrdyng basynda  alashordalyqtardyng kóksegen arman- tilegi edi ghoy. «El bolam desen, besigindi týze» demekshi, enbektegen baladan enkeygen shalgha deyin qamtityn, tarihy irgetasyn Álihan Bókeyhanovtar qalap, úrpaqqa amanat etip ketken is- sharagha dókey sheneunikter qatyssa, múrtyn balta shappas edi. Óitkeni, ana tili - halyqtyng taghdyry, bizding qazaq bolyp qalu-qalmauymyzdyng mәselesi.

Astana

87026719125