Azamat soghysynan berekesi ketip, kýiregen Reseyding halyq sharuashylyghyn ayaghynan túrghyzu qiyn boldy. Ortalyqtaghy óndiristik aimaqtarda azyq-týlik tapshylyghy asqyna týsti. Qazaqstan siyaqty qiyr aimaqtaghy astyq pen mal kýshpen jinaldy. Saqtalghan qújattargha qaraghanda 1920 jyly Petropavl stansiyasy arqyly ortalyqtaghy ónerkәsip aimaqtaryna 2 408 738 pút astyq, 3 119 pút kartop, 28 144 bas iri qara men 48 679 qoy, 168 myng pút et, 224 mynnan asa júmyrtqa jóneltilgen[1].

1920 jylghy 3-tamyzda Petropavl uezdik revkomy bolystarda azyq-týlikting salghyrt jinalyp jatqany turaly mәsele qarap, «júmysty shiratu turaly» qauly aldy. Búl arada «salghyrt» degen ataudy týsindire keteyik. «Salghyrt» - orysshasy «prodrazverstka», yaghny óenrkәsipti ortalyqtardy jabdyqtau ýshin, auyl sharuashylyghy salasyndaghy adamdardyng qolyndaghy azyq-týligining artyghyn kýshpen tartyp alu.

Kezinde Petropavl-Kókshetau temirjoly Qazaqstannyng ortalyq aimaqtaryndaghy et pen sýtti Reseyge kóp mólsherde jәne tez jetkizu ýshin asyghys salynghan bolatyn. Dәlirek aitqanda onyng qúrylysyn bastau jónindegi qauly 1920 jylghy 5-tamyzda qabyldanyp, 1922 jylghy 28-mausymda Kókshetaugha poezd qatynasy ashyldy.

Azamat soghysynan berekesi ketip, kýiregen Reseyding halyq sharuashylyghyn ayaghynan túrghyzu qiyn boldy. Ortalyqtaghy óndiristik aimaqtarda azyq-týlik tapshylyghy asqyna týsti. Qazaqstan siyaqty qiyr aimaqtaghy astyq pen mal kýshpen jinaldy. Saqtalghan qújattargha qaraghanda 1920 jyly Petropavl stansiyasy arqyly ortalyqtaghy ónerkәsip aimaqtaryna 2 408 738 pút astyq, 3 119 pút kartop, 28 144 bas iri qara men 48 679 qoy, 168 myng pút et, 224 mynnan asa júmyrtqa jóneltilgen[1].

1920 jylghy 3-tamyzda Petropavl uezdik revkomy bolystarda azyq-týlikting salghyrt jinalyp jatqany turaly mәsele qarap, «júmysty shiratu turaly» qauly aldy. Búl arada «salghyrt» degen ataudy týsindire keteyik. «Salghyrt» - orysshasy «prodrazverstka», yaghny óenrkәsipti ortalyqtardy jabdyqtau ýshin, auyl sharuashylyghy salasyndaghy adamdardyng qolyndaghy azyq-týligining artyghyn kýshpen tartyp alu.

Kezinde Petropavl-Kókshetau temirjoly Qazaqstannyng ortalyq aimaqtaryndaghy et pen sýtti Reseyge kóp mólsherde jәne tez jetkizu ýshin asyghys salynghan bolatyn. Dәlirek aitqanda onyng qúrylysyn bastau jónindegi qauly 1920 jylghy 5-tamyzda qabyldanyp, 1922 jylghy 28-mausymda Kókshetaugha poezd qatynasy ashyldy.

Al, onyng manyzy osy uaqytqa deyin «Qazaq halqynyng ekonomikasy men mәdeniyetin kórkeytu ýshin kenes ýkimetining qamqorlyghy» dep týsindirilip keledi. Biraq, tónkeristen-tónkeris, berekesi ketip, býlingen memleket qaydaghy bir «kirgizdardy» kórkeytu ýshin sonday shyghyn men qúrbandyqqa bardy degenge sәbiydi de sendire almaysyz... Al, shyndyqty kórsetip, tarihy oqighalardyng sebebi men saldaryn býkpesiz týsindirsek, odan temirjoldyng da, basqanyng da bedeli týsip qalmaydy.

Sonymen, salghyrt (prodrazverstka) nauqany bastalyp ketti. 1920 jylghy aqpannyng 25-ne deyin Reseyding ortalyq audandaryna 305897 pút astyq jәne 163729 pút et jóneltildi. Búl - revolusiyalyq ýkimet belgilegen jospardyng 5/1 bóligi ghana bolatyn.

1920 jylghy 16-iilide Omby guberniyalyq azyq-týlik komissary Mәskeuge, azyq-týlik halyq komissary Surupagha mynaday jedelhat soqty: «V. I. Leninning búiryghy boyynsha batys maydangha Petropavl, Petuhov, Qostanay stansiyalarynan 300 myng pút astyq jiberdik jәne Ortalyqqa jiberu ýshin 20 vagon may dayyndap qoydyq». Sonda olardyng qazaq jerinde ósirip qoyghan egini, bordaqylap qoyghan maly bar ma edi? Ári qaray oqiyq: «Qazaq audandarynda et dayyndaudy (tartyp aludy.- Z.T.) kýsheytip jatyrmyz. Olardyng tapsyrghan malynyng bes prosenti mólsherinde tovar bermekpiz. Al, orys audandarynda et dayyndau prodrazverstka jýzinde jýrgiziledi»[2].

Osylaysha, «bes prosentke mal satyp alu arqyly» halyqty qatty kýizeltken ýkimet, qysymdy odan әri kýsheyte berdi. Halyqqa jasalghan qiyanat jauapsyz qalmaq emes. Jer-jerde narazylyqtar boy kóterdi. Sharualardyng úrany: «Erkin sauda», «Kommunistersiz kenes ýkimeti!» Biraq, kommunistik tәrtiptegi ókimet múnday narazylyqtardy halyq atynan ayausyz basty.

Múnday narazylyqtar jóninde 1920 jylghy jeltoqsanda Petropavlda ótken birinshi uezdik-qalalyq partiya konferensiyasynda ashyq aityldy. Mysaly, azyq-týlik jónindegi bayandamashynyng kórsetuine qaraghanda: «saudada mata, sirinke, sabyn, kәresin, tipti bir tiyndyq týime de joq... Soghan qaramastan astyghymyzdy, shóbimizdi, mayymyzdy... tegin alyp otyr» delingen. Delegattar azyq-týlik salghyrtynyng sharualargha auyr ekendigin kórsetti[3].

Qazaqstannyng Ortalyq jәne Soltýstik aimaqtarynan mal men astyq jetkizu ýshin Resey Sovnarkomynyng Lenin qol qoyghan 1920 jylghy 5-tamyzdaghy qaulysymen Petropavl-Kókshetau temirjoly shúghyl týrde salyna bastady. Kýz týse bastalghan, eshbir aqylgha simaytyn tótenshe júmys elge ýlken auyrtpalyq әkeldi. Onsyz da ashtyqqa úshyraghan halyqtyng jaghdayy qiyndap ketti.

Birden-bir júmys kóligi jylqy ghana bolghandyqtan, әsker kýshi-men jergilikti auyldardan jegin attary jinaldy. Olargha jetkilikti jem-azyq tabu da onay bolmady. Sonda da zorlyqtyng kýshimen alghashqy ýsh aidyng ózinde ghana 600 atqa qajet 22 myng pút jem temirjol tanabyna jaqyn jerlerden jinaldy[4].

Guberniya halqynan azyq-týlik jinau (tartyp alu, dep oqysa, dúrys bolar)  ýshin Reseyding ortalyq qalalarynda arnayy әskery kýshter jasaqtaldy. Olargha qosa jergilikti jerlerden otryadtar qúryldy.

1921 jyldyng 30-jeltoqsanynda Mәskeude mynaday búiryq jariyalandy (týsinikti bolu ýshin oryssha týpnúsqasyn bereyik):

«Chasty Osobogo naznacheniya Kirgizskoy Sovetskoy Sosialisticheskoy Respubliky vydelyaytsya iz sostava chastey Osobogo naznacheniya Privoljskogo Voennogo okruga s samostoyatelinym upravleniyem s 1 yanvarya 1922 goda. ChON Akmolinskoy y Semipalatinskoy guberniy v operativnom otnosheniy ostaytsya v podchiyneniy Komchonsiyb, v ostalinyh otnosheniyah podchinyaitsya Komchonkir resp»[5].

Búl qújattyng ereksheligi - Aqmola jәne Semey ChON-dary is jýzinde Sibirge (Reseyge) al, sóz jýzinde Qazaqstangha (Kirrespublika) baghynatynyn kórsetedi. Osyghan da nazar audarayyq. Qaruly kýshterge kelgende «respublika derbestigi» degen týsinikting bos sóz ekendigining bir aighaghy osynday.

Osylaysha, Petropavlda Aqmola guberniyalyq Erekshe qyzmet bólimderi (ChON) qúryldy. Aqmola, Atbasar, Kókshetau uezderinde de osynday bólimder qúryldy. Al, Petropavldaghy ChON guberniyagha tikeley baghynatyn edi.

Ardaqty aghamyz, ataqty jazushy Sәbit Múqanovtyng atqa minip, kózge týsetini naq osy kez. Osy ChON-nyng belsendi qyzmetkeri retinde ol joq jerden jau tauyp, ayausyz kýresken. Búl jóninde Sәbeng ózi bylay jazady:

«Prodrazverstka júmysy qansha qiynshylyqpen jýrse de, 1921 jyldyng qantar aiynyng josparyn Presnogorikovkadaghy rayprodkom oryndady da, telegramma arqyly Rossiyanyng Sosialistik Federativtik Sovettik Respublikasynyng Halyq komissarlar Sovetining Predse-dateli Vladimir Iliich (Uliyanov) Leninge raport berildi. Raportqa qol qoishy bes kisining biri bolu baqyty - mening de mandayyma jazyldy!..»[6].

Sәbeng bir audannyng josparyn oryndap tastap, «Qyzyljardan Presnovkagha barghan kezde, prodrazverstkanyng hali asa nashar eken, azyq-týlikting barlyq týri de plandy mólsherden әldeqayda kem oryndalypty. Sol kýni rayprodkomnyng komissary Deryavindi Lenin pryamoy provodqa shaqyrypty. Deryavinning Leninmen sóilesui týn ortasy aua bitken...» (Shirkin, Lenin de ghajap qoy, Moskva emes, Omby emes, Qyzyljar emes, Presnovtyng ózinen Deryavindi izdep tauyp alghan. Al, «kýn kósemmen» týn ortasyna deyin sóilesken Deryavin de osal emes! - Z.T.).

Búl arada eskerte ketu kerek, bolisheviktik ýgitting dәl osynday ótirikke, qisynsyz qiyalgha negizdelgen mysaldary az bolmaghan. Myna joly da qaranghy halyqty ýrkitip-qorqytyp, aldap, Lenin atymen ýgittep, kóndiru amaly qoldanylghan.

Sәbenning jazuyna qaraghanda sol kýni ol jospar oryndalmay qalghan «Birer qazaq bolysyna baratyn otryadtyng bastyghy bolyp ketedi de... tapsyrmany taghy da mýltiksiz oryndap qaytady». Tapsyrma bolghanda, elding óz erkimen aldyna salyp berip otyrghan maly bolmasa da, ýgittep, reti kelgende «qysyp» et jinau mәselesi.

Sonyng aldynda ghana, 1920 jylghy 21-qarashada azyq-týlik jinau barysy jóninde Qyzyljargha Býkilodaqtyq atqaru komiytetining tóraghasy Mihail Ivanovich Kalinin kelip jinalys ótkizedi. Sәbenmen syrlasady. Sәbeng Kalininning vokzal basynda túrghan «Salon-vagonynda» qonaq bolady, «... oryssha syrnay tartyp, óleng aitady. Mihail Ivanovich... key jerinde kýle otyra... qúmarlana tyndaydy».

Reseyge azyq-týlik jinap jiberu mәselesi qaralghan jinalysta Kalininning aitqandaryn Sәbit Múqanov óz estelikterine bylay týsiripti:

Kalinin «...әueli kópshilikti kýldire Sovet ókimetining ornauymen qúttyqtap aldy da:

- Búl joly men sizderge Moskva men Petrograd halqynyng sәlemin ghana әkeldim, - dedi, olardyng sәleminen song aitqany: - Aqmola oblysy bir qyssha bizdi azyq-týlikten taryqtyrmasyn, ol qaryzdy biz de birdeme ghyp óteuge tyrysarmyz...»[7].

Jinalys sonynda «Aqmola oblysynan 3 million pút astyqty, 43 myng bas maldy ýsh aidyng ishinde Moskva men Leningradqa jóneltuge qauly alyndy»[8].

Nәtiyjesinde «Jaghday sonsha qiyn bolghanymen, uәdeli kýni audandaghy prodrazverstka týgel oryndaldy da, Leninning atyna jogharyda atalghan raport jazyldy. Prodrazverstka júmysy, әriyne, onymen toqtaghan joq. Prodotryadtar qyzmetin qyzu jýrgizip jatty»[9].

Jogharyda aitylghandardyng dúrys-búrysyn teksere almaymyz. Ózi qatysqan, kózimen kórgen jazushynyng sózine sóz qospaymyz. Biraq, sol «toqtamaghan, qyzu jýrip jatqan» razverstkanyng býkil ólkeni, tipti Qazaqstannyng teng jartysyn ashtyq qyrghynyna úshyratqany, myndaghan adamdardyng ómirin qiyp, taghdyryn talqandaghany da aqiqat.

Al, ýlken bastyq Kaliniyn, sonsha aqyldy kisi, Sәbenning syrnayyn tyndap otyryp ne oilady eken? Sol kezde-aq Edil boyynan, ishki Reseyden Qyzyljargha aghylyp kelip jatqan ash-jalanashtardy kórmedi me? Kórdi. Malyn, astyghyn sypyryp alsa, myna tabighaty qatal qazaq dalasyndaghy halyqtyng jappay ashtyqqa úshyraytynyn bildi me? Bildi.

«Aqmola oblysy bir qyssha bizdi azyq-týlikten taryqtyrmasyn, ol qaryzymyzdy bizde birdeme ghyp óteuge tyrysarmyz...» degeni ras bolsa, onyng júrt aldyndaghy sayqymazaghy da ras bolady. Shyn mәnindegi óteui sol jyly 500 myng adamnyng ashtyq qasiretine úshyrauy bolady. Bәse, Lenin Presnovkadaghy qaydaghy bir Deryavindi sol ýshin izdegen eken-au!

Malynan, astyghynan aiyrylghan halyqtyng ertengi kýni qarang ekenin Sәbit Múqanov ózi de bayqaghan, jazyp ketken. Qyzyljargha kele jatqanda búryn «qoyyn soyyp, qolyn qusyryp» degendey qúrmetpen qarsy alatyndardyn» kóbi endi teris ainalghanyn, tipti qondyrmaytynyn ashyq jazghan. «...su tatyrar emes. «Tamaq sat» desen, «bar tamaqty ózing jinap alghan joqpysyn, ashtan ólgeli otyrmyz, bizge ózing ber!» dep keketedi»[10].

ChON-dar, prodotryadtar jәne olardyng halyqty qan qaqsatqan qasiretti qyzmeti turaly qalghan әngime «Ómir mektebinde» tәtpishtep, kórkem jazylghan... Halyq taghdyryn osylaysha oiynshyqqa ainaldyrudyng mysaldary az emes.

[1] SQO MA 1482-qor,  1-tizim, 75-qújat,  63-bet.

[2] SGAOR 1943-1-789, 326 bet

[3] Gorvis B. G. SKO v 1917-1957gg. str. 52-53.

[4] SQOMA 53-3-3, 53 bet.

[5] 889-2-1, 46 b

[6] Ómir mektebi. 2-kitap, 344 bet.

[7] Sonda, 343 bet.

[8] Sonda, 345 bet.

[9] Sonda 349 bet.

[10] Sonda, 352 bet.

Tolyghymen jýkteu...