«Bireuding kisisi ólse, qaraly-ol»

ABAY

«Bireuding kisisi ólse, qaraly-ol»

ABAY

Qyzylaghashty su basty degende ornymda otyra almadym. Kónilimning astan-kesteni shyqty. Elden habarlasqan dostarym kindik kesip, kir qonymyzdy jughan júrtty alapat tasqyn alghanyn aityp ah úrdy. Bar júmysty jiyp tastap, jolgha shyqtym. Týngi jol әdettegisinen de úzara týsken. Yqylymnan jylqy baghyp, jýirik baptaghan shabandoz el shynymen su astynda qalghan ba? «Samauyrynan su aqty dese, Samarqandy su basty»-deytin minezimiz bar edi.Mýmkin auyl aman shyghar degen ýmit oty pilte shamynyng jaryghynday jalpyldaydy. Jamandyqqa kónil qúrghyr sengisi kelmeydi. Alayda, tabighatynan shydamdy, tózgish auyl halqy tanau qanasa tәube dep, jút bolghannyng ózinde «mal sadaqa, jan olja,»- dep sabyrlyq bildiretin. Búl jolghy apattyng bolghany shynymen de ras-au. Qazaq: «qarys jerde qaza bar,»- dep beker aitpasa kerek.Auyldan qarys jerde túrghan su bógetining ajal otyna ainalghany ma? Qaza demekshi, tura osydan eki jyl búryn auylgha synyptas dosym Erikting jas sýiegine topyraq salugha baryp edim. Sol songhy sapar eske týsti. Qúlyn kýnde kisinesip birge ósken dosty jer-ana qúshaghyna tapsyrghanda auyl aqsaqaldarynyng biri qúran oqyp bolyp, bylay degen edi: «Qalagha attanghan bozdaghymyz tas qaladan opa tappay dalamyzgha oraldy.Baqytqa bólenetin jiyrma alty-aq jasynda aqymgha orandy.Auyldan bereke ketpese, auyl qarttar ýiine ainalyp, jastarymyz kezbe atanbas edi.Zaman-ay!-dedi de, kózindegi ystyq jasty sýrtip, sózin qayta jalghap, -  Búryndary auyl manyndaghy qorymdar alystau siyaqty edi. Jyldan-jylgha bizge jaqyndap keledi,»- dep auyr kýrsingen... Al endi býkil auyl ólikke tolyp, ýsh myngha juyq  túrghyny bar eldi meken qalyng qorymgha ainaldy deydi telefon shalghan auyldastar.Eldegi bauyrdyng biri qaytys bolsa, janaryng jasqa tolyp, qabyrghang qayysar.Topyraq salyp, qúran oqyrsyn. Ólgenge salauat aityp, tirisine Alladan ghúmyr tilersin.Al tútas bir auyldan aiyrylghan song  onyng qazasyn kóruden artyq qayghy bar ma eken?  Oshaghy ottan týspegen, meymandos shanyraqtardyng qirandysyn kórgenshe qu qúday kózdi nege almaydy dep, óksiysin. Taldyqorghangha bógelmey Qyzylaghashqa jetkenshe ishim ólip, syrtym ghana sau qaldy. Tang bozaryp atqanda, auyldyng shetine әiteuir iliktim. Taudan aqqan su býkil auyldy shynymen shayyp ketipti. Qalyng qorymnyng ishine týskendeymin. Abay aitpaqshy:

«Em taba almay,

Ot-jalynday

Toldy qayghy keudege.»

Auylgha qútqarushylar, әskerler men ishki ister qyzmetkerleri júmyldyrylghan. Itpen ólik izdep  jýrgen kinologtar.Ólip jatqan mal. Tamyrymen qoparylyp súlaghan aghashtar. Aman qaldy degen ýilerding ózi qorqynyshty.

Tanghy saghat jetiden asqanda ýiindilerding arasynan ýishik jasap alghan júrt syrtqa shyghyp, óz auyldastaryn izdeuge kiristi.Kózime eng birinshi bolyp kórshim Tólepbergen agha ilikti. Qayran auyldyng jany taza azamattary-ay! Baspanasy men malynan airylyp ózekteri óksikke tolyp otyrsa da mening qalymdy súrap, qalagha qonys audarghan auyldastarymyzdyng jayyn bilip jatyr. Amandyqtan keyin kórshim bolghan jaytty bayanday bastady. «Búl súmdyqtyng bolaryn auyl bilgendey osydan eki jyl búryn qúdaydyng zaryn qylghan.Audandaghy eng kólemdi bóget osy «Qyzylaghash su bógeti».Biz el bolyp oblys әkimine hat jazghanbyz. Su bógetin jekemenshik qoldan alyp, ýkimetke beru kerek dep. Amal ne, bastamashyl topty audan, auyl basshylary aryzqoy atandyryp, al Taldyqorghandaghy tórelerimiz halyq sózine pysqyryp ta qaraghan joq. Myna bóget iyesi qara kýzden bastap, sudy jibermey qoydy ghoy. Kóktemde satargha suym kóp bolady dep.Sol kezde de aqsaqaldar eskertken bolatyn, kenes kezinde salynghan bógetting shydas bermeytinin. Alayda, kókeyin aqsha tesken bógetting iyesi Bekiyev qúlaq asqan joq. Qanshama el  sumen ketti. Qayta mening otbasymdy inim der uaqytynda  mәshinesimen kelip qalagha jetkizip tastady.»

Jergilikti biylikting aituynsha, bógette bolghan su kólemi 42 mln. kubty qúraydy.  Búl degeniniz 42 mln. tonna su degen sóz.  Bar-joghy jarty saghatta búnday su 465 baspanany aghyzyp ketken.Týske juyq auylgha oblys әkimining birinshi orynbasary Battalov myrza keldi. Sheneunikting sózine qaraghanda, qaza bolghandar sany 31 adam eken (13-nauryz kýngi mәlimet). Búny estigen halyq  japa tarmaghay shulap ketti. «Ótirik. Óz auylymyzda qansha janbasy bar ekeninin bilmey bizdi jyn úryp pa? Qaza bolghandar sany 140 adam deydi». Taldyqorghannan kelgen ókil kómektin, barlyq jaghdaydyng jasalatynyn aityp jatty. Alayda, shaldar jaghy «E, tas týsken jerine auyr ghoy» dep, bar auyrtpalyqty elding kóteretinin aldyn ala bilip túrdy. Battalov myrza qansha jyly sóz aitqanymen kónili jaylanghan júrtty kórmedik. Jaghdaydy Ýkimet basshysy ózi tikeley qadaghalap otyr degeni múng edi, halyq odan beter ashugha mindi. Kóp ishinde shyday almay algha shyqqan Qantay apa: «Iya, keldi Mәsimov. Keshe keshqúrym seruenge shyqqan jigittey,múrtyn shiratyp.Qazaq kesh batqanda kónil aitushy ma edi. Halyqtyng barlyghy birdey kezdese almady. Keluinen, ketui tez boldy. Búl jerde aman qalghan ýy joq.Elder berisi Kóltaban, Taldyqorghangha bezip ketken. Myna irgedegi ýshinshi bólimshe «Aqtoghan» júrty ózennen beri óte almay Jansýgirge (Aqsu audanynyng ortalyghy Iliyas Jansýgirov kentin aitady. -Q.IY.) alaqan jayyp otyr. Ol jaqta eki kóshe qiraghan deydi. Allagha shýkir, adam shyghyny joq eken. At izin salghan bireuing joq. Mәsimovtyng Taldyqorghangha aman-esen jetken halyqpen kezdeskenin de bilemiz.Qazaqshagha kelgende qaqalatyn Kәrim әkәning sózin Ýmbetov audaryp beripti.» Osylaysha, ashynghan halyq  óz narazylyghyn aityp jatty. Yzaly toptyng ishinen shyghyp, balalyghym men jastyq shaghym ótken auylymnyng kóshelerin aralap kettim. Janarym jasqa toldy. Keshe ghana myna «Jastar» kóshesinde gitaramen әn salushy edik. Sonda ýlkender jaghy: «itti shulatpay, jatyndar!»- deytin. Auyl kluby ornalasqan búl kóshe bozbala men boyjetkenderding kýlkisine toly edi. Balausa armandar, ýlken múrattar jayly әngimeler aitylatyn. Mektepti ayaqtaghan jyldyng songhy kókteminde búl kóshede kóp qydyrghanbyz. Songhy qonyrau bolghan kýnning keshinde klubtaghy by keshinen shyghyp, osy kóshede kóshe әnderin tangha deyin aityp, alqynghan armandarymyzdy ortagha salyp edik.Sportqa ýiir Erkebek pen Sәken pedagogikalyq uniyversiytetke qújat tapsyratynyn aitqan. «Asan aghayday dene shynyqtyrudan sabaq beremiz.Tek múghalim ghana emes bapker bolamyz. Álemnin, olimpiyadanyng chempiondaryn dayarlaymyz» dese, bizden bir jas kishi bolsada birge jýrip qatarymyzday bolyp ketken Talghat jana oqu jylynan bastap mektepke jalghyz baratynyn aityp kózine jas alghan. Sol kezde Súnqar: «Qalida apay týk sabaq oqymaysyn, myna týrinmen mektep bitirgesin mal baghasyng deushi edi. Qazir mal týgil sovhoz atymen joq. Maghan da testke dayyndalugha tura keldi dep» bәrimizdi kýldirip edi. «Sender búzyqsyndar» - dep ýnemi bizge renjip jýretin tәrtipti Gýlim qyz sol týni bizben birge tandy atyrghan. Kesh batsa aulasynan alty qadam alys shyqpaytyn Gýlim sol týni erekshe súlu boldy. Tanaday túnyq kózi móldirep, bozbala bitkendi baurap alatyn. Sabaghyn da óte jaqsy oqityn. Bastauysh synypta múghalip joqta, bizge sabaq ta berip ketushi edi. Bәrimiz kezek-kezegimen ghashyq bolatynbyz. Sol Gýlim qyz býgin aramyzda joq. Balasyn bauyryna basyp ajal jastyghyna jantayypty.Gýlim osydan 2-3 kýn búryn kishkentay 4 jasar qyzymen tórkindep kelgen eken. Áke-sheshesin bir kýn bolsa da ýy sharuasynan dem altpaq bolyp qalagha jiberipti. Sol kýni bóget búzylghan. Alansyz oinap otyrghan qyzdy su tereze arqyly syrtqa júlyp bara jatqanda shyrqyraghan Gýlim balasyn bauyryna basyp ýlgeripti. Alayda, qabyrghalar qúlap ýy astynda ana men bala qalyp qoyghan...

Osylaysha, ótken ketkendi eske alyp mektepke tayau kelip qalghanda tura aldymnan әkemmen birge júmys istegen Aytqúrman agha shygha keldi. Qyzy Lәzzatpen birge oqyghanbyz. Júbayy ekeui birden tanydy. Aytqúrman agha qolyn tanyp alypty. Qolyna ne bolghanyn súrap edim, «e, kempir ekeuimizdi qúday saqtap qaldy» dep  baryp, әngimesin bastady. «11 nauryz kýni auyl ishinde su bógeti búzylady degen әngime guley bastady. Myna kórshim Dәulet Estibaev әkimning orynbasary. Soghan birden jaghdaydyng anyq-qanyghyn bilmek bolyp telefon shaldym. Dәulet qúrdas el ishinde estigen sózimdi joqqa shyghardy. Bәrin tynyshtaltyp jatyrmyz. Ákim Eset qasyna jigitterdi alyp, bógetke jýrip ketken.Uayymdamay ýide jata berinder-dedi.Maldy jayghap kempir ekeuimiz jatyp qaldyq. Týngi on ekiden asa ýige su kire bastady. Bastapqyda jauyn jauyp, ýige janbyr suy kire bastaghan eken dep topshylaghanbyz.Sóitsek, bóget búzylypty. Esikti asha almadyq. Ýiding ishi sugha tolyp ketti. Keudemizge deyin su astynda ýsh saghat túrdyq. Terezeni ashpaq boldym. Kýzde tas qylyp shegelep tastaghanym qanday jaqsy bolghan terezeni ashsam, әielim ekeuimizdi aryndap kelgen su aghyzyp ketedi eken. Bir qabatyn syndyrdym qolmen. Sol kezde myna sausaqtarymdy jaralap aldym. Terezening jaqtauyna shyghyp alyp, qolymyzben ýiding tóbesinen ústandyq. Qayta bizding ýy auyldyng eng shetki kóshesinde ornalasqan sodan janymyz qaldy. Úsaq maldy aitpaghanda,on bes bas iri qara ketti.Jan olja dep otyrghan jay.Tang ata su basyldy. Qalshyldap kóshege shyqtyq. Aldymyzda jol saqshylary shyghyp, kómek berdi. Qazir bilip otyrmyz әkim búl apattyng bolaryn osydan eki kýn búryn bilgen eken. Auyldyng әkim-qaralary, tughan-tuystaryn qauipsiz jerge kóshirip tastaghan. Al, óz auyldastarynyng ómirine arasha týspey, ajal auyzyna shimirkpey tastap ketken.Bir omyrtqanyng júlynynday el edik, bilmeymin auyldan da adamdyq degen úghym alshaqtaghan ba?.. »

Búl әngimeni estigende ózegim odan әrmen órtene bastady.Bir Aytqúrma aghanyng sózi emes, tildese qalghan júrttyng bәri әkimning opasyzdyghyn, jauyzdyghyn aityp tistendi.  Álde bireuler «qazaqtyng jauy qazaq» degende ashugha minushi edik. Búl auyr aitylghan sózding sonda shyndyq bolghany ma? Bar qazaqty bir qazaqtay sýie almaghanymyz ba? «Aghayyn ókpege qisa da, ólimge qimaydy» deushi edi bayaghylar. Tughan auylyn qabirstangha ainaldyrghan әkimge kesiler jaza endi auyr bolugha tiyis. Alla amandyq berse oryndaghy onalar, jer-ananyng omyrauyn emgen el týregeler. Auyzdy bergen Alla ash qaldyrmas. Jyldar jyljyr, qúlaghan auyl ayaqtanar. Al bauyrdyng ornyn, sәby men ana, jar men júbaydyng ólimin kim  toltyrar? Sumen aghyp ketken jýzdegen jandy kim qaytarar? Halyqtyng jartysy apattyng aldyn bile túra , ózgelerge eskertpegenin qalay týsinuge bolady? Jan jarasyn kim jazar?

****                ****                ****

Jýrekting jasyn aghyzyp, jolgha shyqtym. Aghayynmen qoshtasyp әli de keletinimdi aityp jatyrmyn.Sol sәtte taghy bir jaysyz habar jetti. Eginsudy su basyp, temir jol isten shyqqan. Qyzylaghashtyn  kópiri qúlap Almaty -Óskemen tas joly jabylsa, endi Óskemenge aparatyn temir jol da orta jolda ýzilipti Audannyng biraz jerin atpen sharlap qaytqan jigitter Qapaldyng qyzylsu ortasynda qalghanyn jetkizdi.Mektepte oqu toqtapty. Qúdaygha shýkir, ólgender joq eken. Alayda, jýrip túru mýmkin emes, qargha adym jer múng bolghan. Jaysyz habargha el auyr kýrsindi. Bir Qyzylaghash emes, apat audangha kelipti. «Jyrlap aqqan Ilekenning (bizding elde jyr Qúlageri  Iliyas Jansýgirovtyng aty-jónin qysqasha qayyryp Ilekeng deydi. - Q.IY.) Aqsu erte kóktemnen jylap aqty-au»-dep shaldardyng saqalynan jas tamshylady.Ózimdi әreng ústap, kólikke otyrdym.Oyrandalghan joldan auyr qozghalghan kólik Almatygha bet týzedi. Qangha boyalghan Qyzylaghash kóz aldymnan alystap barady. Al janarymnan agha bastaghan jas óleng joldaryna ainaldy.

Qan jútyp kelemin

Qyzyl emes, qara qan.

Bauyr ketti,   bala ketti aradan.

Kóz aldymda jermen jeksen auylym,

Qos janarym shyghyp ketken sharadan.

Qan jútyp kelemin

Qyzyl emes, qara qan,

Syzdap jatyr jan-jýregim jaradan.

Anasynan aiyrylyp jylaydy,

Dýniyege jana kelgen sharanam...

Qan jútyp kelemin

Qyzyl emes, qara qan

Ákimderim basyn oilap qara qan

Jyrlap aqqan Aqsuymdy jylatyp,

Qyzylaghash joyyldyn-au kartadan.

Qan jútyp kelemin

Qyzyl emes, qara qan,

Shemende bolghan sherdi qalay tarqatam.

Uyghymdy qadaghanmen qaytadan,

Baqy bolghan eldi qalay qaytaram?...

Qan jútyp kelemin

Qyzyl emes, qara qan,

Han kótergen halyq edik qaradan.

Tóremizden tizgin ketken zamanda,

Jalghyz kómek jaratushy Alladan!..

R.S. Elimiz tәuelsizdik alghaly beri qaraly kýndi birde-bir ret jaryalamaghan. Barlyghyn jipke tizip ne qylamyz. Shymkentte VICh-ten 100-den asa sәby kóz júmghanda tól perzentterin joqtamaghan biylik búl joly da Arqanyng tósinen Qyzylaghashtaghy qaraly jandargha kónil bildirdi...