Epilog

Jaqyn kýnderde el júrtshylyghy et jýrekti eljireter jaqsy janalyqty estip, taghy bir quanyshqa keneldi: Mәskeudegi "Molodaya gvardiya" baspasynyng "Jizni zamechatelinyh ludey" seriyasynan halqymyzdyng qasiyetti úly Abay atamyzdyng ómirine arnalghan kitap jaryq kórdi. Ardaqty azamatymyz Múhtar Qúl-Múhammedting bastamashylyghymen jazylghan búl enbekting avtory Nikolay Anastasiev Folkner, Heminguey, Nabokov syndy sóz zergerleri jayyndaghy әlemning kóptegen tilderine audarylghan tamasha zertteulerimen keninen tanymal. Onyng aldynda osy seriyadan "Múhtar Áuezov"  kitabyn shygharghan qalamgerding qazaqtyng úly aqynyn tanytugha atsalysuy qay jaghynan qaraghanda da qúptarlyq.

Epilog

Jaqyn kýnderde el júrtshylyghy et jýrekti eljireter jaqsy janalyqty estip, taghy bir quanyshqa keneldi: Mәskeudegi "Molodaya gvardiya" baspasynyng "Jizni zamechatelinyh ludey" seriyasynan halqymyzdyng qasiyetti úly Abay atamyzdyng ómirine arnalghan kitap jaryq kórdi. Ardaqty azamatymyz Múhtar Qúl-Múhammedting bastamashylyghymen jazylghan búl enbekting avtory Nikolay Anastasiev Folkner, Heminguey, Nabokov syndy sóz zergerleri jayyndaghy әlemning kóptegen tilderine audarylghan tamasha zertteulerimen keninen tanymal. Onyng aldynda osy seriyadan "Múhtar Áuezov"  kitabyn shygharghan qalamgerding qazaqtyng úly aqynyn tanytugha atsalysuy qay jaghynan qaraghanda da qúptarlyq.

"Abaydyng ómiri syrttay qaraghanda oqighalargha bay emes, alayda shygharmashylyq izdenisterge, jana pishinder qarastyrugha, Batys pen Shyghystyng klassikterimen syrttay súhbattasugha toly. Ghúmyrbayandyq egjey-tegjeylilikting ayasynan asyp ketetin osynau "sózdegi bolmysty" ózining kitabynda tanymal әdebiyettanushy  әri jazushy Nikolay Anastasiev qayta janghyrtqan. Onyng Abayy - Úly Dalanyng óz halqynyng bilimge qol jetkizui men órkendeui jolynda kýresumen ótken perzenti ghana emes, Pushkin men Getenin, Shekspir men Dekarttyng súhbattasushysy, әlem mәdeniyetindegi úly qayratkerlerding panteonyna solarmen qatar kiretin túlgha" - "Abay" kitabynyng annotasiyasynda osylay aitylghan. Ataqty kitap seriyasynyng búl baghasy Abaydyng dýnie didarynda ózine layyqty danqyn iyelenuining basy bolghay dep tileyik, ardaqty aghayyn.

 

...Maghauiyanyng janazasynda aitylghan azaly joqtaular ýni sap bolyp, osynau jas ólimge qabyrghalary qayysqan alys-jaqyn aghayyndar ayaghy basyla bastasa da, qyrshyn ómirdi qiyp ket­ken súm ajalgha birjola mýjilip týsken әke kónili aiyghar emes, qayta ózi de soghan qaray moyyn úsy­nyp, birjola ýnsiz, tilsiz qalghan-dy. Jana ghana alpystyng tabaldyryghynan attap, aqsaqaldyqqa qaray bet búrsa da, boy-basy jinaqy, dene bitimi myghym aqyn túlghasy kýni kesheler shiraq kórinushi edi. Býgin kilt ózgergen. Bala qazasynyng ýstine syilas dosy Bazaraly da kenetten qaytys bolyp, múny birjola mendetip ketti. Qara jerding qasireti aqylman aqyn qajyryn enserip, ol dýniyege qaray tartyp bara jatqanyn sezgendikten bolar, kóp kýndik ýnsizdikti búzyp, әlde ólen, әlde sóz týrinde artyna ósiyet aityp ketkisi kel­gen­dey isharat bildirgen shaghy da bayqalyp edi. Auyr dert oghan shamany keltirmedi. Bәlkim, ony kim­ge arnap, kimge amanat etudi oilap ta ýlger­me­gen bolar. Biraq bir dausyzy -­ aqyn kókire­gindegi kóp arman, ýmitke senimdi ie bolarday, sony óz ómirining týp maqsaty etip qabyl eterdey bir saghym eles kóz aldynda berik senim beyne­sindey qarandap túrghany bar-dy.

Kim edi ol? Jan tәsilimindey qysylshang mezet­te qam kónilge medet bolghanday qay senimning bey­nesi edi?

Býginde esimi әlemge dәl ózindey әigili bolghan Múhtar Áuezov qalamynan qaghazgha týsken anyz әngimeni eske alsaq, sol beynening dәl ózi kóz aldy­myzgha keleri anyq.

Betine bir iz týspegen japan dalada tamyryn terenge jiberip, dinimen kókke boylaghan jalghyz aghash túr. Jer qabatyn jaryp ótip, qashan ósti, ony eshkim bilmeydi. Áyteuir jyl sayyn japyraq jayyp, jadyraghan kóktemdi qarsy alady, býrshik jaryp gýl tógedi, jan-jaghyna úryghyn shashyp, jel­­men birge әlemge taratyp túrady... Talay ret kók­tep kógerdi, talay ret kýnge kýiip quardy. Bir­aq boyyndaghy nәrin joyghan joq, tirshilik ty­ny­syn jalghastyra berdi. Biraq, ne shara, kýnderding kýninde jalghyz aghashqa jay týsip, dinin jaryp ketti. Otqa sharpylyp, denesin kýiik shalghan, búta­­lary quaryp, demi bituge ainalghan sorly aghash aspan­gha qaray moynyn sozyp, bylay dep zar­langhan deydi: "Meni osynsha qorlaghanday kimge qanday jazyghym bar edi? Jyl sayyn menen taraghan úryqtyng kimge ziyany tiyetin edi? Mening osylay qúlazyp qúrugha ainalghanyma sen ghana kuәsin, kók aspan. Mening jylma-jyl japyraq jayyp kógergenimdi de, al qazir tamyrymnan qiy­lyp qúlaghaly túrghanymdy da sen kórip túrsyn. Ne jazdym, Jasaghan? Ayta kórshi osynyng sebebin. Ózim ólsem de, mausym sayyn jan-jaqqa tarap ketken úryghymnan úrpaq qalar ma? Eng bolmasa búl saydyng týbinde jalghyz dinim tamyr tartyp, topy­raqqa nәrin berer me? Ózim ólsem de, úrpa­ghym órken jayar ma?

Qay zamanda, qay ólkede qanday úrpaghym jay­qalyp ósip, qara ormangha ainalar eken? Qay ólkede bau-baqshagha, qay ónirde jer kórkine aina­lyp, bútaghynda búlbúl sayrady, baurayynda gýl bәisheshek jaynady degen sózdi mening ruhym sezetin kýn bolar ma?!"

Osylay dep zar tókken jalghyz aghash tilegin Jaratqan IYesi qabyl etken deydi. "Joq ólmen, janym jasar ólenimde". // Esine alar elim meni әr kýnde" dep orys aqyny jyrlaghanday, Abay da óz jyrymen tughan halqynyng meyirin tughyzyp, ja­nyn jylytqan joq pa edi?! Adam aryn ardaqtap, aqiqattyng joghyn joqtaghan qazaq aqylmany Abay men bostandyqqa, erkindikke úmtylghan orys aqyny Pushkinning jýrek ýndestigi bir jerden shyqpap pa edi?

Ólse óler tabighat, adam ólmes,

Ol biraq qaytyp kelip oinap-kýlmes.

"Meni" men "menikinin" airylghanyn

"Óldi" dep at qoyypty ónsheng bilmes.

XVIII ghasyrdyng 70-shi jyldarynda Fransiya­dan qaytyp oralghan Fonvizin ózining jaryl­qau­shysy graf P.IY.Paninge bylay dep jazghan: "Voliterding Parijge kelui múndaghy halyqqa әlde bir tәnirining jer betine kelip týskenindey әser etti. Oghan kórsetilgen qoshemet-qúrmette jarat­qangha kórsetken taghzymynan eshbir aiyrma joq edi. Eger ol kәrilikke jendirip, qayratynan airyl­maghan bolsa jәne ózi janadan bir sekta ashyp, uaghyz aitqysy kelse, barsha halyqty ózine qaratyp alatynyna men kәmil senimdimin".

Shamasy dәl osy tústa Voliterding jana ghana qúrylghan Soltýstik Amerika Qúrama Shtattary­nyng elshisi Bendjamin Franklinmen tanysyp, onymen birden dos bolyp ketkenin kózi kórgen fransuz әieli ózining kýndelikti dәpterinde sol eki kisining dostyghyna barsha júrttyng tan-tamasha qalyp sýisingenin bylay dep jazady: "Qashan, qayda jýrse de olardyng júby jazylmas edi; teatrgha kele me, parkte jýre me - júrt dýrligip, du qol shapalaqtap qarsy alar edi. Al endi tekti bek­zadalargha tipti nazar da audarmas edi. Voliter týsh­kirip qalsa boldy, Franklin dereu: "Jәrә­kim­alla" deydi, al ózge júrt sonyng ózine mәz!".

Áriyne, Voliterding aty -­ Voliter, oishyl filosof, aituly jazushy, "Orlean boyjetkeni­nin", "Kandidtin" taghy basqa tolyp jatqan shy­ghar­malardyng avtory. Sonymen birge, qanday da zor túlghaly jalghyz-jarym bayshykeshinnen әldeqayda basym kórinetin úghym. Voliter - europalyq jana zamanda aqynnyng bedeli shirkeu bedelinen, tipti mem­leket bedelinen de basym týsetin sol zaman­nyng kózge kórinip túrghan tiri beynesi. Osy maghy­nada odan da góri bederli, odan da góri kýshtirek ról atqarghan bir adam Gete boldy. Karleyli de dәl sonday edi. Nemese janaghy Frankliyn, al odan keyinirek shyghyp, tipti erekshelene kóringen Emerson tútas bir ghasyr boyy últtyng kósemderi ghana emes, naghyz tura maghynasyndaghy ameriy­ka­lyq arman-tilekting jandy beynesi bolghan jandar edi.

Fonvizin zadynda dәl osy adamdar eske alyp otyryp jaz­ghan bolar. Ol ishki múnyn býgip otyryp jazghan-dy; óitkeni ol kezde iym­pe­riya ózining jeke-dara biyligin ólenshilermen, filo­sof­tarmen әste de bólise almaqshy emes-ti. Al kóp­shilik qauym bolsa, ókimet biyleushilerine әre­gi­rek yghysyndar dep aitarlyqtay kәmelet saty­syna tipti de kóterile almaghan bolatyn (shyn­tuaytyna kelgende, ol kez bylay túrsyn, qazirgi HHI ghasyrda, oiran-topay qanypezerlikting odan әldeqayda qatal tútas bir dәuirin bastan keshirgen osy kezding ózinde de onday kәmeletke jete aldyq pa eken, sirә?). Tipti Úly Ekaterinanyng ózi de, tip­ti fransuz revolusiyasynan keyin-aq, erkin oidyng óskini ataulyny bauday qylyp ora bas­tady, al Nikolay patshalyghy turaly sóz qyludyng da jóni joq. Biraq soghan qaramastan, aqyndardy aidaugha jiber­genderi, senzurany engizgenderi, Bulgariyn-Flu­garinderdi jaldamaly qyzmetke paydalanghandary teginnen tegin emes-ti. Ókimetke tәn salpanqúlaq saqtyqtyng soqyr sezimderi erkin­dikting eskek lebi kirip ketedi-au degen sekemmen esik-terezeni tars bekittirgen. Aqyndardyng yqpal ký­shin memleket sezdi, ony aqyndardyng ózderi de bildi.

Ataghym keter dabyldap... (Derjaviyn).

Dabysym Reseyge keter jalpaq... (Pushkiyn).

Al qyr ólkesindegi jaghday odan ózgeshe edi.

Múndaghy aqyn men memleket arasy bylay túr­syn, aqyn men qogham arasyndaghy qarym-qatynas ta әli qalyptasa qoymaghan-dy. Múnda halyqtyng tarihy men ruhyn beyneleytin suretkerding óleng joldary da, әsem әuenderi de, jarqyn boyaulary da әli óz mәrtebelerin ornyqtyryp, sanagha sine al­maghan-dy. Sondyqtan ghoy Abaydyng "Qayran sózim qor boldy" dep nalyghany, managhy jalghyz aghashtay "mening úryghymnan órbigen bútaqtarda tó­giltip búlbúl sayrar ma eken, mening saya baq­ta­rym­da baqytty ómir ornar ma eken" dep arman etkeni...

Ol armandy: "kózimning tirisinde qadirin kóre almaghan ónerimning jemisin baghalar qauym eng bolmasa ózim ólgennen keyin payda bolar ma eken, shirkin-au?!" - degen sózdermen ghana jetkizuge bolar edi.

Ómirding dәmi tausylghan kezde taghdyrdyng talqysy bastalmaq.

Onyng bastaluy da san qily. Keyde sәtti, tipti sәn-saltanatty bastaluy da mýmkin.

Sonau 1914 jyldyng ózinde-aq Semeyding biylik basyndaghylary Abaydyng dýnie salghanynyng on jyldyghyna arnap әdeby kesh úiymdastyrdy da, sodan bylay qaray eske alu sharalary túraqty týrde ótkiziletin boldy. Búl isting basy-qasynda Abay múrasyn sheksiz sýietin jәne onyng óz basyn qatty qadirleytin zamandastarynyng kómegimen әrdayym jas Múhtar Áuezov jýrdi. Biraq olardyng arasynda óleng mәtinining qadirin biletin adamdar joqtyng qasy edi. Úly degen perzentining múrasyn zerttep, tiyisti baghasyn beretin mamandar legi keyi­nirek payda bola bastady. Aqyn atyna arnalghan madaq sózder, ólen-jyrlar kóbeydi, onyng esimine qoyylghan eldi mekender, kósheler, teatrlar men ki­taphanalar, mektepter men joghary oqu oryn­dary payda boldy. Onyng som túlghasyn beyne­leytin túghyrly eskertkishter túrghyzyldy.

Biraq osynday iygilikti isterge jaqynyraq kóz tigip, zer sala qaraghanda, keybir syzattar men jaryqshaqtar bar ekeni de bayqalatyn edi. Aqynnyng qaytys bolghanyna jiyrma jyl to­luyn atap ótuge sol Semeyding ózinde әjeptәuir әzir­lik jýrgizilip jatty. Eske alu keshterin ót­kizu, әrtýrli konferensiyalargha dayyndyq jýr­gizilip, eng bastysy, aqynnyng qolda bar shy­gharmalaryn jinaq etip bastyru qarastyrylghan.

Solardyng aqyry nemen bitti?

Key jerlerde әdebiy-muzykalyq keshter ótkizilgeni ras. Biraq bәri de birtýrli sýrensiz, eshqanday jariyaly jarnamasyz, eleusizdeu ótti. Múhtar Áuezov әzirlep qoyghan aqyn shygharma­lary­nyng tolyq jinaghyn baspadan basyp shygharu isi on jyl boyy keyinge qaldyrylyp keldi. Áuezovting sol basylymdy әzirleu bary­syn­da tyndyrghan qyruar júmysy, әrbir shy­gharmany bibliografiyalyq mәlimetterin әzirleu, qolda joghyn jinastyryp, olardy tekseru, dәldep anyqtau siyaqty, taghy basqaday tynghylyqty isteri úzaq uaqyt boyy eskerusiz qaldyryldy. Sonday baghaly iske belsene qatynasqan aqynnyng Kókbay syndy shәkirtteri, jasy kelip qalsa da kóp júmystyng basy-qasynda bolghan Shәkәrimdey janashyr tuystary ózderi tyndyrghan isting nәtiyjesin kóre almay ketti.

Múnyng barlyghynyng da auyzben aityp jetkizgisiz sebepteri bar edi. Eng aldymen kenestik kenselerdegi tonmoyyn tóreshildik, halyqtyng ruhany qazynasy men mәdeny qúndylyqtargha degen menmendik kózqarastar edi. Kýni keshe búl isterding ózin búzyp-jaryp, ónin ainaldyrghan belsendiler bir kýnning ishinde halyqqa jandary ashyghysh qyraghylar bolyp shygha keldi. Olardyng týsinigi boyynsha, Abay úly aqyn ghana emes, halyqtyng joghyn joqtaghan janashyr qorghany­shy, kózin ashugha tyrysqan aghartushy ghana emes, shyqqan tegi jaghynan iri baydyng túqymy, ózi de baryp túrghan feodal, burjuaziyalyq últshyl, tipti mal baqqan kóshpeliler arasynda bur­juaziya­nyng iyisi de bolmaghanyna qaramastan, ol sonyng ókili, búl jerde asyra silteushilik bolyp jatsa oqa emes, "saqtyq pen qyraghylyq kerek".

Mine, osy siyaqty soraqylyqtar beleng alyp túrghan zamanda Abay aty kem degende jarty ghasyr boyy sayasy senimsizdik pen jónsiz kýmәnshildikting qúrbany bolyp keldi. Sóz jýzinde onyng atyn dan­gha­zylyqpen auyzgha alyp, úrangha ainaldyryp jýr­gen kýnning ózinde bәz bireulerding tiksine, tikireye qaraytynyna tyiym salynbady. Abay aty atalghan jerde tek onyng ýstem sayasatqa sәikes keletin jaq­tary ghana aitylyp, kóp qyrlary eskerusiz qal­dy­ryldy. Ásirese din jónindegi keybir syn­shyl­dyq oi-pikirleri bolmasa, jalpy islamgha kóz­qa­rasy qat­ty syngha úshyrady; tipti onday syn bol­maghan kýnde de, aqynnyng ghylymy ilgerishildigi tek aghartushy degen jalpy ataqtan asyrylmady. Baq­saq, ólgen adamdy da eskertusiz eske alugha bolmaydy eken.

Júrt aldynda - dauryqpaly danghaza, jariya­ly jarnama, al Kafkanyng tribunaly siyaqty, biylikting jasyryn týkpirlerinde osy Abaydyng ózi ilgerishil iygilik pe, әlde keri tart­pa kesel me degen kýnkil әngimeler. Aqyr ayaghynda olardyng kelgen toqtamy - tәuir degen jaghyn basynqyray aityp, dinge kózqarasy siyaqty kedir-búdyrlaryn búqtyryp tastau boldy. Osynday ala-qúlalyqtyng ózi keybir iydeologiyalyq nauqandar kezinde odan sayyn asqyndyrylyp, qaydaghy bir Bokli, Milli degen siyaqty birde­ne­lermen bas qatyru oghan ne ýshin kerek boldy eken degen siyaqty dýdәmal sózder aitylyp jýrdi. Chernyshevskiydi qyzyqtau - basqa mәsele, ol, әriyne, óte maqtarlyq. Odan góri ontaylylau últshyl­dyq­tyng mórin bylsh etki­zip basa salu tiyimdi kórinetin. Tipti Abaydyng tike­ley ózine tisteri bata qoymay­tyn tústarda onyng Kókbay sekildi beykýnә shәkirtterin dattau jetip jatatyn.

Jә, ótken is ótti-ketti, biraq tyrnauyshtyng basyn basyp qalmau ýshin býgingining ózine abay bolayyq degen josyq beleng ala beretin.

Abay - kýrt ózgeris zamanynyng adamy, ol ómir sýrgen kezde myndaghan jyldar boyghy qalyp­tasyp qalghan dala mәdeniyetining qaymaghy búzyl­may, jana bir qasang dәuirding qatal zandary ýstem bola bastaghan. Sondyqtan onyng shygharmashylyq múrasynda, barlyq úly suretkerlerge tәn qayghy-qasiret pen bolashaqtyng sәuleli sanylaulary birde qatarlasyp, birde qayshylasyp jatatyny bar-dy. Eger Anna Ahmatovanyng bir ólenin qara sózben mazmúndap aitsaq, kýni ótken zamandy jerlep jatqanda janaza oqylmaydy, qabirine gýl óspeydi, tikenek qana tamyr tartady. Bolashaq múragerleri ata-babasyn tanymay ósedi.

Abaydyng ómirden ótkenine jýz jyldan jana asty. Búl oghan deyingi zamanmen salystyrghanda tipti kelte kezen. Sol ólsheuli uaqyttyng ózinde qazaq dalasyn qoparyp ketken talay jarylystar bolyp, ómir endi ghana sabasyna týse bastady.

Abay - sol astan-kesten auyspaly shaqtyng qay­ratker túlghasy. Múnday kezde men siyaqty iyde­alisteu adamgha óleng óneri, yaghny jalpy mәdeniyet әlemi sayasat pen ekonomikadan góri manyzdyraq kórinetini bar. Men soghan sengim keledi.

Abay eskertkishine qaray iz týsirgen halyq sýrleuin shóp baspaydy. Al aqynnyng ózine barar jolgha, onyng ólenderi men sózderi tamyr tartqan biyikke shóp shyghyp ketken joq pa eken? Onymen eki aradaghy týsinispestik qamaly alyndy ma? Bir kezde aqynnyng janyn jaralap, jýregin ezgen ónerding emes-au, ómirding óz jatsynuy joyyldy ma? Onyng óz túsynda taba almaghan dostyq peyil úrpaghynyng boyyna darydy ma? Abay qúpiyasynyng syry ashyldy ma?

Mine, osy siyaqty kýrmeui qiyn súraqtargha men qúralyptas kelip-ketpe jolaushylar jauap taba almas edi. Ol ýshin adamnyng tamyrynda qazaqtyng qany soghyp túruy kerek. Onday adam dalanyng aua­sy­men tynystauy kerek, osy jerding topyra­ghyn­da sәl ghana qybyr etken qimyldy jýrek diri­li­men sezinetindey ishki kózding janary, tipti eng bol­maghanda jii qatynasatyn jay tamyr-tanystyghy bolu kerek.

Mening óz basymda onday artyqshylyq bar dep esepteymin. Endi sony paydalanyp qalghym keledi. Osy kitabymnyng songhy nýktesin qoyar kezde sonyng әrtýrli joldaryn oilastyra kelgende býgingi Qazaqstannyng sayasy jәne mәdeny ómirine belsene qatynasyp jýrgen dostarymdy әngimege shaqyrudy jón kórdim. Endi solardy tanystyra keteyin.

Múrat Áuezov. Onyng esimi osy enbekting ishinde arakidik atalyp ta jýrgen. Endi tolyghyraq toqta­layyn. Biz onymen erterekten, ótken ghasyrdyng alpysynshy jyldarynan beri tanyspyz. Onda ol Álemdik әdebiyet institutyna oqugha týsip jat­qan­da, men sonyng aspiranturasyn bitirgeli jýrgen­min. Arada talay jyldar boyy syrttay bilisip jý­rip, Múhtar Áuezov turaly kitap jaza bastaghanda jaqyn aralastym. Aqyry dostasyp kettik. Men jasyraq kezimde bilmeppin, Múrat student kýnining ózinde "Jas túlpar" atty beyresmy úiym qúryp, soghan bas bolghan eken. Mәskeuding joghary oqu oryndaryndaghy qazaq shәkirtterinen qúrylghan búl úiymnyng mýsheleri jazghy demalystarda auyl-auyldy aralap, ózde­rining ghylymy júmystary ýshin kóshpeli elding estetikasynan әrtýrli maghlú­mat­tar jinaydy eken. Bәlkim, olardyng múnday sapar­larynda jastyqqa tәn bilmekke qúshtarlyq jeteledi me, әlde odan da góri estiyarlyqqa beyim: últ­tyq mә­de­niyet qúndy­lyq­tarynyng izi suyp, kó­meskilene bastaghanda, bo­la­shaqtyng joly qalay ashyl­maq degen mazasyz­dyq boldy ma, - kim bilsin.

Kýni býginde búryn­ghy­dan da ótkirirek seziletin múnday mindetti sheshu ýshin nemese onday she­shim­ge jaqynyraq baru ýshin, әlbette, Abay atty biyik shyngha qaray órlep baryp, onyng biyiginen tó­men­degi terenge kóz jiberu qajet bolar edi. Múnday sapargha Múrat Áuezov Ústaz әkening jol silteui­men tipti sonau balang ke­zin­de-aq bet búrghan da, so­dan әri jalghastyra bergen.

Jas jigit buyny bekip óse kele atpal azamat bo­lyp, tipti mansaptyq jol­da da edәuir baspal­daqtan ótti. Bilimi jaghy­nan Qytay zertteushisi mamandyghyn alghan ol Par­­la­ment mýshesi,  Tәuel­siz Qazaqstannyng Qy­taydaghy túnghysh elshisi boldy, odan keyin aqyr-ayaghyn­da elding bas kitap qoy­­ma­sy - Últtyq kitap­ha­nany basqardy. So­lar­gha ýsteme retinde әrtýrli qoghamdyq komiytet­terge, tó­reshi al­qalargha, basqar­ma­largha, taghy sondaylargha qaty­nas­ty. Biraq mәsele tek osylarda ghana ma?

Múrat Áuezov - qa­zir­gi Qazaqstandaghy adamger­shi­lik pen aqyl-oydyng dau­syz bir bedeli. Áriyne, búl orayda onyng aby­roy­men alyp jýrgen nyspy­synyng da manyzy osal emes. Biraq әlgi abyroy-bedelding barlyghyna ol óz biligimen jetti. Búrynghy zamanda da, qazirgi kezde de mәn-maghynasy kemi­me­gen azamattyq deytin izgi­likti óristegi aq-adal en­be­gining manyzy da kem bolghan joq.

Múrat Áuezov - Shyghystyng gumanitarlyq úly múrasynyng tamasha bilgiri.

Múrat Áuezov - adam-pende mәdeniyetining bir­li­gin de, kózge kórinbeytin ishki baylanys­taryn da qaltqysyz kóre biletin kisi. Onyng qolynan er­terekte shyqqan "IYp­po­krena" deytin kitap, ózgeni bylay qoyghanda, osynyng aiqyn aighaghy (sony oqy­ghanda, Múrattyn, qazirgi nys­pysymen atasang Mú­rat Múhtarúlynyng jazba sózden góri auyzshagha ústalyghynyn, soghan beyimi­rek ekendigining sebebine aiqynyraq kóz jetki­zemin; al әzirge, baspa jýzin kórgen enbegining azdyghyna ókinip qalatynym da bar, biraq bolashaqta da ómir bar ghoy).

Mening ekinshi súhbattas adamym - Múhtar Qúl-Múhammed.

Onyng mansap jolyndaghy jetistikteri tipti shúghyl hәm aita qalghanday әserli: Mәdeniyet, aqparat jәne qoghamdyq kelisim ministri, Respublika Preziydentining Ákimshiligindegi basshylardyng biri, Qyzylorda oblysynyng gubernatory, múndaghysha aitsaq, әkimi (bizding alghashqy әngimemiz 2008 jyldyng sәuirinde, onyng sondaghy reziydensiyasynda bolghan edi). Tayauda ol ministrding oryntaghyna qaytyp oraldy.

Biletin adamdardyng aituyna qaraghanda, búl kisimen istes bolu da, súhbattasyp әngime-dýken qúru da bir ghaniybet desedi; Óitkeni, bardy "bar", joqty "joq" dep kesip aitar bir sózdi kisi bolsa kerek; ekinshiden, onyng tabighatynda tóreshildik tonmoyyndylyqtan tiytimdey júrnaq joq ekeni­ne ózimning kózim jetti. Áriyne, maghan salsanyz­dar, lauazymdyq dәrejege men onsha kóp mәn bere bermeymin, biraq janaghyday abzal qasiyetter әrkimge de kerek-aq.

Sondyqtan oghan dәn rizamyn. Men onyng basqa sebepterin tәptishtep jatpayyn. Eng basty sebebi - ózimdi barynsha batysshyl sanap jýr­gende betimdi әueli Múhtar Áuezovke qaray búrghan da, qazirgi kezde Abaygha әkelip jýgindirgen de - osy kisi. Sonyng qolyndaghy mol mýmkindikterdi paydalana otyryp, әueli Abay­dyng shejireshisine, odan keyin aqynnyng ózine baghyshtalghan eki kitabymdy shyghara alarmyn dep ýmittensem, onyng aghattyghy bola qoymas dep oilaymyn. Búl orayda da men onyng mansabyna emes, óz basynyng tabighy jomarttyghyna senemin.

Endigi eske salarym, Abay jónindegi eng birinshi jәne eng ilki mәndi sózdi aitqan adam - Álihan Bó­key­hanov, meyli ol qazanama bolsyn, meyli ózindik ereksheligi bar estelik janry bolsyn, qaytkende de eng alghashqy beyresmy orazdy sózdi aita alghan sol edi. Endi osyghan oraylastyryp, ekinshi bir aita­rym ­- Álihan Bókeyhanovtyng ózi turaly. Sankt-Peterburgtyng orman-tehnikalyq instiy­tu­tyn bitirip shyqqan ol tabighat zertteushi, әri ket­kende etnolog ghalym bolsa kerek edi. Onyng ar­tyn­da qalghan azyn-aulaq zertteu enbekteri (әl­bet­te, orys tilinde jazylghan) osynday oigha megzeydi. Olardan keyin "Qazaq ólkesining tarihy taghdyry", "Qarqaraly ýiezindegi qazaqtardyng rulyq qúry­lymy" degen enbekter jazypty. Foliklorshy bolghan kýnde de kóshten qalmasa kerek edi: "Qozy Kórpesh-Bayan sú­ludyn" bir núsqasyn qaghazgha týsiripti, Abay mú­rasynyng alghashqy jinaghyn bastyru isine bel­sene qatynasypty. Ádebiyetting qisynshyl teo­re­tiygi d­e bola alady eken, óitkeni ózge bir en­bek­ter jónindegi eskertuleri negizinde "Roman de­gen ne nәrse" degen maqala jariyalapty. Solar­dyng arasyndaghy qagha beriste Tolstoydyn, Che­hov­tyn, Korolenkonyn, Mopassannyn, Mamiyn-Sibiryaktyng әngimelerin qazaq tiline audarypty.

Biraq osynau jarqyn túlghaly adamnyng bola­shaq ómiri mýlde ózgeshe arnada qalyptasqan. Revo­lu­siyanyng aldyndaghy dauyldatqan jyldarda ómirge kelgen Alash partiyasyna bas bolyp, últ­tyng mәdeny múra baylyghy negizinde, býkil dýnie jýzimen dostyq qarym-qatynasty kózdeytin Qyr óni­rinde jana ómir ornatudy maqsat etipti. Keyi­ni­rek, ýkimet basyndaghy jebirler Bókeyhanov pen onyng ýzengilesterin últshyl fanatikter dep ataghan eken, sol jalghan ataq olargha jelimdey ja­bysyp, úzaq uaqyt sondarynan qalmapty. Al shyn­dyghynda batys jәne eng әueli orys mәde­niyeti­ning múrattaryn betke ústaghan alashorda­shylar naghyz pluraliys­ter, yaghny memleketaralyq, mәdeniyet­aralyq, dinaralyq alys-beristi jaqtaghan keng tynysty, keng óristi qayratkerler bolghan eken.

Mine, sonymen jogharyda sóz bolghan Múhtar Abrarúly Qúl-Múhammed, eng aldymen gumaniy­tarlyq mamandyqtyng adamy, filosofiyalyq oy óristi tarihshy (ghylym doktory degen ghylymy dәrejesi de bar zanger) janaghy Alashordanyng aqylmandyq jәne sayasy múrasyn zer sala zerttey jýrip, olargha taghylghan jalghan ataqtyng tas-tal­qa­nyn shygharghan, sóitip, ardaqty Alash arys­tary­nyng abyroyly da qiyn-qystau ómirlerin bey­nelep bergen alghashqy Qazaqstan ghalymdarynyng biri de biregeyi bolypty. Al men ýshin búl kisining Álihan men Ahmet, basqa da alashshylar jónindegi enbekteri shyn mәninde janalyq bolyp kórindi. Sonymen birge búl enbekterge qazaq ziyalylary­nyng agha buynyndaghy ruhany kóshbasshylardyng tәjiriybesinen býgingi óz qyzmetine paydasy tiyerlik bir tayanysh tabamyn ba degen ishki oy da jýretin tәrizdi. Al múnday erekshelik - ghylymy júmys avtorlarynda onsha kóp kezdese bermeytin qasiyet. Múnyng arghy tórkini sol Alash qayratkerleri ózderine baghdar etken úly Abayda jatqany da beker bolmas.

Zamandar men úrpaqtar arasyndaghy, adamdar men iydeyalar arasyndaghy búl sabaqtastyq bizding ortaq әngimemizge de arqau bolyp edi. Osynday týiinmen men óz kitabymdy da tәmam etken siyaqtymyn.

Nikolay Anastasiev:

Bernard Shoudyng mynaday bir sózi bar: "men" degenim - men jәne mening manymdaghy jaghdayat, - degen edi ol kisi. Qisynsyzdau sóz. Biraq qiys­ty­ryp aitylghan taza shyndyq. Odaghaylyghy jәne bar. Óitkeni, "mening jaghdayatymnyn" artynda keletin bolashaq jaghdayattar da bar ghoy. Ajyratyp aitsaq, birining sonynan biri tizbektelip keletin jana úrpaqtar bar emes pe? Ár zamannyng óz Sheks­piyri, Servantesi, Getesi, Pushkiyni, Abayy bolady.

Aqyn ómiri jer betinde óz peshenesine jazylghan menshikti merzimnen qúralady. Sol merzim bitken kezde taghdyry bastalady.

Endigi әngime sol taghdyr jayynda bolmaq.

Abay dýniyege ózinen keyin kelgen qazaqtar­dyng taghdyryn qalay qalyptastyrdy? Sol qazaqtar Abaydyng óz taghdyryn qalay qalyp­tastyrghan jәne әli de qalay qalyptastyryp jatyr: óitkeni biz de, eng aldymen úly aqynnyng úrpaqtary Sizder de - suretkerding әriptes avtorlarymyz. Onyng ólenderin oqyghanda solardy qaytadan jazghan bolyp shyghamyz.

Sol sebepten de meni eng aldymen qyzyq­tyratyn birsypyra qarapayym nәrseler bar.

Sizder Abaydyng atyn, ólenderin, әnderin alghash ret kimnen estidinizder? Olardy kim aitty: analarynyz ba, әjeleriniz be? Álde mekteptegi múghalimderiniz be edi ólenderin oqyghan? Qysqa­sy, әueli sol bastaulardy aitalyqshy. Ózderin­ning jәne de ózgelerding aqynmen aralasuynyng keyingi jalghasyna sonsong kirisermiz. Kәnekey, sizge ótinish, Múhtar Abrarúly!

Múhtar Qúl-Múhammed:

Búl bastaudyng da bastauy bar, ol tym arghy tariyhqa ketedi. Búrnaghy ghasyrdyng 30-shy jyl­dary­nda, yaghny qyr elining songhy ret bas kótergen batyry Kenesary hannyng túsynda Múrat Múh­tar­úly ekeuimizding babalarymyz Týrkistannan Semey oblysynyng jerine qaray qonys audarypty. Olardy búlay qaray ataqty Aqtaylaq by shaqyrsa kerek. Ózi islamdy tereng biletin, meylinshe din­dar adam ózining qalyng rulastaryn qúday jolyna salyp, olargha qúran hadisterin ýiretpek niyette bolghan kórinedi. Al bizding atalarymyz bolsa, din ilimine óte jetik bolghan da, sol bilikterining ayaghy keyin, HH ghasyrdyng basynda jәditshildikke baryp úlasqan. Solardyng biri, mening arghy atam Mirhaliyd, myna Múrat Múhtarúlynyng arghy atasy Sayaqyp degen kisiler otyz otbasy aghayyn-tuystaryn bastap úzaq jolgha shyghady da, qazirgi Shyghys Qazaqstan oblysyndaghy Ayagóz audanynyng jerine kelip toqtaydy.

Osy aradan olardyng joly taghy da ajyrasyp, Sayaqyp otaghasy Berdiqoja atty balasymen birge soltýstik-batys jaqtaghy Shynghys taularyna qaray betteydi. Ol kezde sol ónirde Abaydyng әkesi agha súltan Qúnanbay biylik jýrgizip túrady eken. Al mening ata-babalarym ontýstik-shyghys jaqta, Abay dýniyege kelgen jerden 400-500 shaqyrymday qashyq jerdi mekendeydi. Sóitip, men Abay esimin de, onyng ólenderin de sәby kezimde boyyma ana sýtimen birge sinirgen bolsam kerek. Al óz qúlaghymmen qashan estigenim, әriyne, esimde joq. Áyteuir bir anyghy - ózim hat tanyghangha deyin de búl esimge qúlaghym qanyq bolghan.

Abaydyng o dýniyelik bolghanynan beri onsha kóp uaqyt ótken joq. Sonyng ózinde qyrdaghy el ishinde úzatylatyn qyzgha jasau әzirlegende ishine Abay ólenderining kitabyn salu dәstýrge ainalghan. Sonyng sәl ózgergen bir týri retinde Preziydentimiz Núrsúltan Nazarbaev kishi qyzyna qymbat syilyq retinde Múhtar Áuezovting "Abay joly" epopeyasynyng múqabasy kýmispen kýptelgen qos tomdyghyn tartu etkeni esimde.

Búl syilyqta, әsirese onyng atynda, ýlken maghyna bar. Óitkeni, Abay degen úghym ýlken sapar, úzaq joldy bildiredi. Aqyn sol saparda, oghan qosa úzaq sonar әdebiyet әleminde adastyrmas baghdar bolyp tabylady.

N.A.: Al anau Pushkinge de alyp barghan sol ma, әlde jol tapqan óziniz be?

M.Q.-M.: Sol bolmaghanda she? Birinshi, ekinshi klasta oqyp jýrgende, biz tipti Push­kinning atyn estimegen kezimizde, Abay jazghan Tatiyananyng hatyn qúlaghymyz shalghan. Al biraq men qazaq mektebine alghash barghan 67-shi jylghy Abay men 77-inshi jyly mektep bitirgendegi Abay ekeui eki basqa adamdar edi. Jogharyda ait­qa­nymday, Abay degen ýnemi qasynda jýretin jolbasshyng jәne ózindi joghary qaray kóteretin aspaly kýimen.

Mektepten keyin Qazaq memlekettik uniy­ver­siytetining jurnalistika fakulitetinde tamasha ústazdar boldy. Sonyng biri Zeynolla Qabdolov edi. Múhtar Áuezovting shәkirti esepteletin jarqyn túlgha bolatyn. Onyng leksiyalarynda Abay әr qyrynan jarqyray ashylyp, filosof, oishyl, aghartushy, halyqtyng kósemi beynesinde kórinetin.

Al qazir, arada otyz, jiyrma, on jyl ótken kezde men Abaydy odan da basqasha keyipte kóremin. Men oghan jaqynday týsken tәrizdimin. Biraq kәdimgi kókjiyek siyaqty, sen jaqyndaghan sayyn, ol sheginip alystay beredi.

N.A.: IYә, ol jóninde biz keyin taghy da әngimelesemiz.

M.Q.-M.: Qysqasy, Abay artta, tarihta qalyp qoyghan joq, әrdayym alda. Sol qashyq jerden ol bizding oiymyzdy úqqanday basyn iyzeydi, әldeneni isharatymen bildiredi. Biz sony esite biluimiz kerek.

2009-05-27:

Múrat Áuezov:

Mening Abayym da bala kýnimde payda bolghan. Ómirbayanymnyng keybir erekshelikterine baylanysty keybir aiyrmashylyqtary da boldy. "Abay jolyn" shamasy jeti-segiz jasymda oqy bastadym-au deymin. Almatyda túratynbyz. Anam halyq jauy retinde atylyp ketken Iliyas Jansýgirovting әieli bolghandyqtan, Merkege jer audarylyp, sodan qaytyp oralghanda, әkem bizge bir kishkentay ýidi satyp әpergen. Anam is tigip otyrghanda meni qasyna jaylastyryp qoyyp, kitap oqytatyn. Ýsh klasty qazaq mektebinde oqydym da, ana tilin tәp-tәuir biletin edim. Áriyne, oqyghanymnyng bәrin týsindim dep aita almaymyn. Biraq anamnyng ditteui bar, onyng ýstine әkemnin: "Altyn balam - Múratqa..." dep jazyp bergen kitabyn qyzyq kórip oqy beretin edim.

N.A.: Sol kitabynyz qazir bar ma?

M.Á.: IYә, bar. Osy tayauda ghana, ózimning arhiyvi­mdi aqtaryp otyryp tauyp aldym. Jýregim birtýrli qobaljyp ketken. Shyndyghynda búl qiyn ómirde kórgeni kóp әkening әli esi kirip bolmaghan jas balasyna tabystaghan jay ghana syiy emes eke­nin men endi ghana týsinip jýrmin. Múhtar Abrar­úlynyng aitqan bir oiyn tirilte keteyin. Qyr elinde, bylaysha aitqanda, ruhany ústazdyq degen bir jaqsy dәstýr bar. Ol - atadan balagha, baladan keler úrpaqqa auysyp otyratyn mirasqorlyq rә­simi. Onda tek bilim-bilik qana emes, sonymen bir­ge ghasyrdan ghasyrgha tarap, jalghasyp otyratyn da­la ziyalylyghynyng túqym qualaghan, óner dary­tatyn mektebi siyaqty bir maghyna bar. Sol arqyly atadan balagha taray­tyn amanat siyaqty belgili bir dýniyetanymnyn, dýniyege kózqarastyng jýieli ji­yn­tyghy bolady. Onyng negizinde músylmandyqtyng dini, mәdeniyeti, býkil órkeniyet әlemining qazy­na­lary jatady. Sonda búl әkening balagha kóshken jay ghana súlbasy emes, úrpaqtan úrpaqqa ta­ray­tyn ruhany amanaty bolyp shyghady. Sondyqtan tәrbie degenning mәni әkening úrpaq aldyndaghy mәrtebeli boryshy bolyp shyghady. Mening әkem osyny jaqsy sezingen.

Abay mening ómirime dәl osylay kýn kózining ainagha shaghylysqan sәulesi bolyp kirgen edi. Sonday-aq, әkemning Qazaqstandaghy qughynnan bas saughalap jýrgende Mәskeuden jibergen tәtti sәlem-sauqatymen birge әkem arqyly jetken aqyn dauysynyng yrghaghy da mening zerdemde saqtauly. "Shyraghym, erjetersin, erjetseng sirә netersin, alysqa shyrqap ketersin, shynnan shyngha jeter­sin" degen sózderi de qúlaghyma dәl býgin aityl­ghanday estilip túrady.

Al biraq, dúrysynda, Abaydyng mening ómirime shyndap kirgeni bozbala jigit kezimizde, Mәskeuding joghary oqu oryndarynyng qazaq studentteri bolyp "Jas túlpar" atty jastar qozghalysyn qúrghan túsymyz bolsa kerek. Shyntuaytynda, biz ýshin myqty týrtki bolghan naq osy Abaydyng әnderi edi. Áli esimde, birde Lenin taularyndaghy MMU-ding jataqhanasynda jinalyp otyrghany­myz­da bireuimiz "Ayttym sәlem, qalam qas" penen "Kózimning qarasyn" shyr­qap kep jibersin. Sodan beri qansha jyl ótse de әli oiymnan ketpeydi, qúrbylarym­nyng kózderine móltildep jas kele qalghan. Al son­daghy jigitter men qyzdar bosan­dyqty bilmey­tin, shetinen qaysar jandar edi. Sol esime týsse әli kýnge deyin jan-jýiem eljirep qoya beredi. Sodan bylay qaray eshqashan jabyl­may­tyn Abay әlemining qaqpasynan onyng ólenderi men әnderi, olargha jalghasa qara sózderi birining sonynan biri ilesip kele berdi. Sóitip aqyl-oydyng biyik shyny kóz aldymyzdan boy kóterdi.

Qyrdaghy elimizge jer qozghalghanday bir ala­sapy­ran apat tónip kele jatqanyn jalanash­talghan jýike jýiemizge qúdiretti Abay ruhy solay sez­dirgen edi. Búl tútas bir órkeniyetting bolashaq apa­ty edi. Men ony jylqy aidaghan kóshpeli elding órkeniyeti dep atadym. Janaghy dýbir dәl sonyng qosh-qoshynday estilip edi. Oghan qatysqan adam­dardyng ózderi de sol daghdarysty kezeng tudyrghan úly jyraular, Qúrmanghazy, Diy­nalar siyaqty ar­qaly kýishiler, aitqysh aqyndar edi. Abay solar­dyng aldynda ótken, onyng ólenderinen tónip kele jatqan sapyrylystyng zarly góigóii estilgen, al qara sózderinde sonyng apatty aujayy beynelengen.

Men baqsy-balgerlikke úrynghym kelmeydi, biraq keyde maghan Abay Allanyng búiryghymen jogharydan bizdi qútqaru ýshin kelgendey bolyp kórinedi. HH ghasyrdyng auyr apattarynan - 30-shy jyldardaghy aqsýiek ashtyqtan, osy tayauda ghana aqynnyng tughan jerinde ótkizilgen yadrolyq synaqtardan birjola qyrylyp ketpey, jarym-jartylay bolsa da aman qalghanymyz dәl sol Abaydyng jelep-jebeui arqasynda mýmkin bolghan shyghar dep te oilaymyn.

Álbette, Abaydyng ózi de joqtan bar bolyp jaralmaghan. Onyng әr jaghynda Resey men Batys túr edi, al olardan әride úly parsy, arab júrt­tary bar-dy... IYә, men ony nesine aita bereyin, ózderiniz de talay jazdynyzdar. Bir ókinishtisi - ózge bir jýie adamdar - Qyr eline aqyl-oydyng sәulesin әkelgen, jazu-syzu dәstýrin taratqan qoja-moldalar turaly tym kesheuil, tym kemshin jazyldy. Shyndyghynda Semey kitaphanasynda Abay tek Pushkin emes, Hafizdi, Gete men Montendi ghana oqyghan joq, janaghy adamdardy da tanyp bildi. Ony Shyghystyng ruhany múrasymen tanystyrghan da solar edi ghoy.

N.A.: Ghafu etiniz, sózinizdi bóleyin. Jogharyda aitylghan otyz otbasynyng is-әreketterinen shartty týrde bolsa da saqtalyp qalghan zattyq belgiler bar ma eken?

M.Q.-M.: Bar, biraq ol keyinirek, HIH-HH ghasyrlardyng toghysynda ghana payda bola bastady. Múnyng ózi qazaq mәdeniyetining tarihynda óte je­misti kezeng boldy. Ol kezde Reseyding iri-iri ghyly­my ortalyqtarynda, músylmandyqtyng Qa­zan, Ufa siyaqty ghylymy ortalyqtarynda qazaq tilin­de myngha tarta kitap ataulary jaryq kór­gen. Jana­ghy óziniz aitqan zattyq belgiler dep naq sol jan­keshti adamdardyng tyndyrghan isterin aitugha bolar edi. Ol kitaptardyng taralymy segiz-on mynday sa­nalatyn. Búl - tipti bizding qazirgi ólshemderi­mizben salystyrghanda da óte kólemdi mólsher.

Sol jyldary, ersileu bolsa da, atymen atap aitayyn, jana aghartushylar deytin bir aghym payda bolghan. Arab tilinde "jadiyd", "hadiym" dey­tin eki sóz bar, maghynalary "jana", "eski" degendi bildiredi. Solay dep aiyrym jasaudyng ózinde zamanalar arasyndaghy baylanys ýzilmeydi degen úghym jatyr. Sodan shygharyp atalghan "Usuly jadiyd" mektebi tóniregine óte oqymysty adamdar sho­ghyrlanghan-dy. Ózderi Kaiyr, Ys­tambúl, Samar­qan, Búqara sekildi islam oquynyng ortalyqtary­nan bilim alyp kelgen sofylar bolatyn. Ahmet Yasauiyding tól múragerleri de solar. Týrkistannan bir kezde Semeyge qonys audarghan otyz otbasynyng birinen shyqqan Jýsipbek Shayhyislamúly esimdi aghartushynyng bir ózi qazaqtyng ondaghan liro-epikalyq jәne diny sipatty dastandaryn bastyryp shygharghan.

N.A.: Sonda búl ýrdis sonau orta ghasyrlardan iz tartqan boldy ghoy.

M.Q.-M.: IYә. Sirәghysynda solardyng ishindegi eng bilimdisi Shәkәrim edi. Aytqanday, ol da, bas­qalary da orys tiline óte jetik bolghan. Óki­nishke qaray, kenestik dәuirde sol dastandargha tyiym salynghan edi, qazirgi "Mәdeny múra" baghdarlamasy boyynsha olar jappay jaryq kórip jatyr.

N.A.: Sóitip mәdeny ómirge berik kirikti me olar?

M.Q.-M.: Qanshalyqty berik ekenin aita almaymyn. Men óz basym jiyrma shaqty diny dastandardy oqyp shyqtym. Olardan basqa Mәshhýr Jýsip Kópeyúlynyng esimin atay alamyn.

N.A.: Shәkәrimning taghdyryna ol kisi úrynghan joq pa?

M.Q.-M.: Qalay deuge bolady? Ras, óz ajaly­nan óldi. Biraq qughyngha úshyraghan kezderi bar. Artynda qalghan múrasy - on tomdyq shygharmalar jinaghy tәuelsizdik kezinde týgeldey jaryq kórdi.

Ontýstik Qazaqstan jerinde ómir sýrgen Shәdi Jәngirúlynyng mysalyn aitayyq. Eger súryptap tәrtipke keltirse, odan da on tomday múra tabylady.

N.A.: Orysshagha audarylghandary bar ma?

M.-Q.: Ázirshe joq.

N.A.: Jaraydy, kýtermiz. Ilgeri jyljy bereyik. Múrat Múhtarúly ekeuinizding joldary­nyz bolghan eken, Abaymen emin-erkin qatynasta bolghan ortadan shyghypsyzdar. Múrat Múhtarúly tipti tuystyq jaghynan da jaqyn boldy ghoy. Biz ýshin dýniyening bәri júmbaq dep Abay sýigen Lermontovtyng ózi aitpady ma. Ózgening jýre­gindegi qúpiya-syrdy ashamyn degen adam ýlken qatege úrynady. Al danalardyng júmbaghy odan da beter qúpiya. Aytqanday-aq, osy Abaydyng tili tym júpyny kórinedi. Oryssha audarmasynda bir shalalyq bar ma? Osynyng sebebi nede?

M.Q.-M.: Qiyn saual. Oghan әr adam, әr úrpaq ózinshe jauap beredi. Sizding tilge tiyek etip otyrghan saualynyzdyng tórkinin sezip otyrmyn.

Jýreginning týbine tereng boyla,

Men bir júmbaq adammyn, ony da oila.

M.Á.: Búl jerde eki týrli maghyna bar. Álde bireuler "men" degen birinshi jaqqa aldanyp qalar. Endi bireuler "senderge aitamyn" dep ekinshi jaqqa búrmalaydy. Ózinning ishine ýnil degen maghynagha toqtalyp qalady.

M.Q.-M.: Árkimning jeke týsinigine keletin bolsaq, Abay túlghasynyng dýniyege keluining ózi júmbaq. Osy jerde bir tylsym bar. Búl kisi menireu dalada dýniyege keldi de, iri feodaldyq otbasynda tәrbiyelendi. Búqarada, Samarqanda, Ystambúl men Kairding birinde oqyp bilim almasa da, islam dinine óte jetik boldy. Sonyng "Otyz segizinshi sózi" Qúrandy, sonday-aq Torany óte tereng biletinine aighaq.

N.A.: IYә, búl shynynda da júmbaq eken.

M.Q.-M.: Onyng ólenderi - qazaq әdebiyetinde búryn aitylmaghan mýlde sony sóz. Tamyryn terenge jibergen bayyrghy últtyq dәstýri bolmasa, onday ólender qaydan tuady? Oghan deyingi poeziyamyzda "shúbyrtpaly úiqas", "qara óleng úiqasy" deytin eki-aq týrli óleng bar edi. Uniyversiytet bylay túrsyn, aty jýieli mektep degendi kórmegen, filologiyalyq arnauly bilimi joq adam "segiz ayaq", "alty ayaq" deytin jana óleng núsqalaryn qalaysha oilap tapqan? Qazirgi poeziyada solar ýirenshikti ýlgiler bolyp aldy.

N.A.: IYә, býgin qalypty ýlgi. Al biraq kezinde kisi jatyrqatar janalyq bolsa, Abaydyng ózin de qalyng ortasyna jat etip kórsetpedi me eken?

M.Q.-M.: Ghajap emes. Al endi janaghy júmbaqqa qayta oralayyqshy. Sonyng ýshinshisi - dýniyedegi eng qiyn tilder qataryna jatatyn orys tilin ol qalaysha jetik mengergen? Ol bar bolghany Semeydegi shirkeu qasynan ashylghan prihod mekte­bine ýsh-aq ay óz erkimen baryp jýrgen. Sóite túryp, orys tilining eng bir nәzik tinderin iygergen. Onyng qalamynan shyqqan Push­kiyn, Lermontov shygharmalarynyng audarma­sy­na qazirgi qazaq aqyndarynyng birde-bireui jete alghan joq. Sodan beri bizde tórt úrpaq auys­ty deyik. Sol uaqytta eshkimning Abay dәre­je­sine kóterile almauynda ne syr bar? Bizde Gerolid Beliger deytin tamasha tәr­jimashy jәne audarmanyng bilgir zertteushisi bar. Sonyng "Sozvuchiya" ("Ýndestikter") deytin kita­byn oqyp kórgenmin. Ózi ýsh tildi - nemis, orys, qazaq tilderin taza mengergen. Sol kisi Abay­dyng bir audarmasyn jiliktey shaghyp taldaydy.

N.A.: "Gornye vershiny" degen ólendi me?

M.Q.-M.: Naq ózi. Lermontov núsqasy - dananyng alghyr aqyly men qanatty shabytynan tughan dýniye.

Al Abay bolsa, nemis tilinen mýlde habarsyz. Sóite túryp, Gete ólenindegi Lermontov bayqamaghan bir nәzik erekshelikti Abay qalaysha sezip bilgen? Ghajap! Beliger osy ólendi tamasha taldap beredi.

M.Á.: Ne aitary bar, Nikolay Arkadievich, siz býgin kóp oljagha keneldiniz.

N.A.: Angha shyqqanda serikti tanday biletin bolghanym ghoy.

M.Q.-M.: Aqyr-sonynda tórtinshi júmbaqqa keleyik. Ol mynaday: Abay ghoy - Europa halyqtarynyng tilin bilmegen adam. Sóite túryp, shygharmalaryn oqymaghan oishyldarmen, әdebiyet maytalmandarymen qalay súhbattasa alady? Tipti oqyghan kýnde de - oryssha audarmalary. Endeshe solardyng oi-pikirlerindegi ózge júrt bayqamaghan tylsym-túnghiyqtargha qalaysha bara alghan? Men búl jerde Dreperdi aityp túrghanym joq, onda janaghyday terendik joq, jazghandary kóbinese fiziolog, әuesqoy filosof auzynan shyqqan jaydaq sózder bolyp keledi. Al anau Abay syrt­tan til qatysqan Bokli, Milli tәrizdi súnghyla, iri ensiklopedister she? Áriyne, Abay da osal emes, aqyndyghynyng ýstine Shyghystyng ejelgi dәs­týrlerin, filosofiya men matematika ghylym­daryna óte jetik әl-Farabi, Hafiz siyaqty alyptardyng dәstýrin qayta tiriltken adam ghoy. Biraq analar músylman dinining iri-iri bilim ortalyqtarynyng týlekteri bolghanda, Abay bir guberniyanyng sheginen shyqpaghan.

N.A.: Bәse, bәse, mening aityp otyrghanym da sol ghoy. Búl kisi adam janynyng jaylaularynda emin-erkin kóship, әlem mәdeniyetining dariya­laryn­da jýzip jýrgen boldy.

M.Q.-M.: Zamanalardyng ýnsiz til qatys­qandary. Ýnsiz, qúpiya. Sol "Otyz segizinshi sózin" alayyqshy. Men ony qayta-qayta oqimyn. Adamnyng ruhyn kóterip, jan dýniyesine nәr beretin dýniye. Ras, keyde tipti ersi, dýdәmal, qisynsyz pikirler de aitylyp jatady.

N.A.: Siz múnymen ne aitpaqsyz?

M.Q.-M.: Keyde mynaday kepter bolady. Internet arqyly әredik bir laqaptar taratylady. Beyne bir men Qazaqstanda әldeqanday sofylyq mektepti basqaratyn siyaqtymyn. Áldeqanday bir qúpiya úiymdarda belsene júmys isteydi ekenmin degen tәrizdi. Qisynsyz sózder, әriyne. Ras, men sofylardan qalghan múrany oqydym. Bәlkim, myna bir sózim doghaldau estiler, al shyndyghynda sofy­lar­diki - oqymysty islam joly. Demek, ol - aqiqatqa, Qúdaygha, Qúdaydy tanyp biluge aparatyn jol.

Bir ókinishtisi, bizding keshegi ateistik kenes zamanynda sofylyqtyng ruhany kózderi, onyng músylman mәdeniyetindegi róli men manyzy tu­raly jete zerttelmedi. Búl taqyrypta asa kór­nek­ti shyghystanushy Evgeniy Bertelisten ózge bir­de-bir adamnyng jýieli enbegin kórgen emespin.

Al qazir, sol sofylardyng tamasha ólenderi ­men tereng oily danalyq sózderi Europa tilderine audaryla bastaghanda, búl ruhany dәstýrding jaq­tastary da kóbeye týskenin bayqaymyz. Sofylyq ilimdi nasihattau baghytynda qyruar júmys tyn­dyryp jýrgen adamdardyng biri - aghylshyn tildi sofy Ydyrys Shah. Ol osy saladaghy audarma әde­biyetti jinaqtap, bir jýiege keltire jýre, aghyl­shyn tilinde bastyrumen nәtiyjeli týrde shúghyldanuda.

N.A.: IYә, onyng enbekterin men de bilemin, solargha silteme jasaghan kezderim de bar.

M.Q.-M.: Qazirgi kezde sofylyq shenberining úlghaya týskeni sonday, tipti onymen shúghyl­danatyn shyghystanushy, dintanushy, sofylyq ilimdi zert­teushi mamandardyng enbekterin oqyp ýlgermeysin. Songhy bir-eki jyldyng ishinde ghana mening qolyma shved oqymystysy Andre Tordyn, Michigan uniy­versiytetining professory A.Knyshtyn, Oksford professory A.Dj.Ar­berriy­din, aghylshyn shy­ghystanushysy Dj.Triy­mingemnin, amerikalyq fiy­losofiya doktory Linn Vilkoksting kitaptary týs­ti. Búl tizimdi әri qaray da soza beruge bolar edi.

Osynyng bәrin men nege aityp otyrmyn? Biz­ding Abayymyz on tórt jasar kezinde jeti birdey asa kórnekti sofy aqyndardyng atyn tizbelep óleng jazdy emes pe: Fizuli, Shamsi, Sayhali, Nauai, Saghdi, Firdousi, Hafiz aqyn­dardan medet tileytini qayda? Demek, solardyng aitary da, shygharmalary da Abay ýshin jaryq júldyzday, aqyndyq shabyttyng qaynar kózindey kóringen. Mine osydan kelip Abay jәne sufizm degen tyng zertteu taqyryby tuyndaydy. Biraq búl - óz aldyna derbes mәsele.

Qaytalap aitayyn, Abay Europa tilderin bil­me­genimen, arab-parsy tilderine jetik bolghan. Biraq ol tildegilerding bәrin talghausyz oqy ber­megen. Al osynyng ózi taghy bir júmbaq. Úly sofy­lardyng oi-pikirlerin ol damytyp qana qoy­maghan. Keybir óleng joldaryn, ýzindi pikirlerin ainytpay qaytalap otyrady. Qysqasy, taghy da pysyqtap aitayyn, aqyl-oy alyptary zamandar men jer qashyqtyghyna qaramay, ýndesip-tildesip otyrghan.

N.A.: Endigi kezek - sizdiki, Múrat Múhtarúly. Búl júmbaq turaly ne aitasyz?

M.Á.: Mening oiymsha, Abay ózin tylsymgha ainaldyrmaqshy emes edi. Múhtar Abrarúlymen keli­semin: "Men senderge júmbaqpyn" degen sózding jany bar. Abay әueli solay dep alady da, sonsong "men - júmbaq adammyn" deydi. Onysy da týsi­nikti. Ózining arqalaghan jýgin - halqyn bolashaq ghasyrlardyng synyna әzir etu mindetin aiqyn sezingendikten de Abay ózin týsinetin adamdardyng neghúrlym kóp boluyn ansady. Men qatelespesem, sufizmde "pasaruf" degen bir úghym bar. Onyng mә­nisi - bolashaq buynnyng jýregi men sanasyn biy­lep alu degen sóz. Soghan oray, poeziyada da, oy yrghaqtarynda da osy úly mindetti atqarudyng erekshe amal-tәsilderi paydalanylady. Abay, bәlkim, osyny týisikpen bolsa da, ishinara sanaly týrde de óz ólenderinde, әsirese filosofiyalyq sóz­derinde paydalanyp otyrghan. Bylaysha ait­qan­da, ol әrtýrli әdisterdi qoldanady, adamnyng aqyl-sezimine әser etuding әrqily amal-tәsilderin izdestiredi. Aqyl-oydyng Abay sepken dәnderi tez arada tamyr tartyp otyr­ghan da, ghasyrlar toghysynyng ózinde-aq qazaq ziya­lylarynyng tamasha bir shoghyry payda bolghan.

Áriyne, tarihtyng halyqtar taghdyrynda ógeylik bildiretin kezderi de bolady....

N.A.: "Bolady" ghana ma? Meninshe, ol qashan­da ógey. Tarihy joq halyqtar baqytty degen sóz beker aitylmaghan. Biraq sol tarihy joq halyqtar qayda eken?

M.Á.: Atap aitsaq, HH ghasyr bizding qazaqty myqtap túryp silkiledi. Abay sony kóregen­dik­pen bilgen de, qaytalap aitayyn, otandastaryn soghan әzirlep ketken. Mine, osy orayda aldymyzdan taghy bir júmbaq shyghady: sonda deymin-au, aldaghy bolar apatty, dýnie týisigining qayghy-qasiretin jәne de sol bolashaq zamandy qolmen túrghyzudyng mýmkindigin bir ózining boyyna qalay syighyzghan? Búl arada bir ghana naqty tarihy bolmysty emes, býkil adamzat әlemin týgel alyp oigha qalasyn.

N.A.: Degenmen, әlgi naqtysy turaly aitsaq she? Aytalyq, sol bolashaq qazirding ózinde orna­ghan eken, biraq ol oilaghanday jarqyn bolmapty: shattyq әni shyrqalyp jatsa da, ol әu bastan-aq qara týnegin ala kelipti. Al qazir týpsiz tún­ghiyqqa batyp ketken kenestik zamannyng tamtyghy ornyna jana ómir qúrylyp jatyr. Qúday jarylqap, sol bolashaq aqylgha syiymdy týrde dúp-dúrys jasalsyn da, el-júrtqa qamsyz-qayghysyz ómir sýretin jaghday tusyn. Sonda mening bilgim keletini, qaytalap aitpayyn, jana meken-jaydyng qúrylysyna Abay qay mólsherde qatysa alar edi? Basqasha aitqanda, sol jana túrmysqa qazaqtar qanshalyqty jaqyndap keldi?

M.Á.: Siz bir sózinizde Múhtar Abrarúly ekeuimizding jolymyz bolghan dep ediniz. Solay da shyghar. Al biraq Abay - barsha qazaqtyng iygiligi, sondyqtan onyng múrasyn saqtay bilgen adamdardyng bәrine bas ii kerek. Bәlkim, múny júrt týgel týsine bermes, biraq qazaq ataulynyng bәri sezetini kәmil. Abay bizding tirshiligimizben aiyrghysyz birtútas. Odan da asyryp aitsaq, ol bizding ómirimizdi qalyptastyrdy, sizding súraghynyzdyng tikeley jauaby - ol әli de sony qalyptastyryp jatyr.

Abaydy keng tynysty, aidyn shalqar dastan dersin. Odan әrkim ózine keregin alady. Asqar taudy ekining biri óz kóshine tiyep, birjola kóterip әkete almaydy, әketpek týgil oghan týp-týgel kóz jetkize de almas. Biraq onyng ólenin alady, endi bireui ataly sózderin paydalanady, ýshinshisi úlaghatty ilimin iygeredi, tórtinshi bireuler imanyna úiyidy.

M.Q.-M.: Biz әrdayym onyng jana qyrlaryn jarqyrata ashamyz, sózderine mýlgiymiz. Bir ghana mysal keltireyin. Onyng "Biraz sóz qazaqtyng týbi qaydan shyqqany turaly" deytin ghylymy ocherki bar. Onda "qazaq" degen ataudyng ózi qaydan shyqqanyn dittey kelip, halqymyzdyng býkil ósip-ónu tarihyna taldau jasaydy. Qara sózderi, ras, onsha kóp emes. Biraq sóz bolghanda qanday-au! Sonau HIH ghasyrdyng ayaq kezinde Abay qyruar tarihy faktilerdi ghylymy ainalymgha engizgen. Zertteushilerimiz solardy oy jýzinde endi ghana iygerip jatyr. Bayqaysyz ba?

N.A.: IYә, ghasyrdan astam búrynghy keshe ghana bolghan is emes qoy.

M.Q.-M.: Al ol zertteushilerimiz - tamasha mamandar, baysaldy biliktiler, jogharyda aitqanymyzday, ónkey uniyversiytet bitirgen, arab, parsy, qytay tilderine jetik adamdar.

Demek, Abay búl tústa ruhtyng ghana emes, bilim-parasattyng da jolashary bolyp kórinedi. Biz oghan әrdayym quyp jetsek deymiz de, sol sapa­rda ózi­mizdi de ashyp, janghyrtyp, tolyqtyryp otyramyz.

N.A.: Nәtinde, Abay ýnemi tolysyp, qalyp­tasa beretin túlgha boldy ghoy. Solay ma? Aytqan­day-aq, sizderding biregey asyl túlgha Abay jónin­degi sózderinizdi tyndap otyrghanda maghan bir oy keledi. Sizderding danyshpandarynyz Shekspir siyaqty neshe týrli alyp-qashpa sózderding qúrbany bolmaghan eken. Al shyntuaytyna kelgende, olardyng ekeui de úqsas ortadan shyghyp, ataqty bolghan ghoy. Anau da - provinsiyalyq sharuanyng balasy. Sóite túryp, mәngi ólmeytin sahnalyq shygharmalar men marjanday súlu óleng joldaryn tughyzghan. Al Bekonnyng nemese, aitalyq, graf Sautgemptonnyng jóni bir basqa.

M.Q.-M.: Sholohov jóninde de sony aitugha bolar edi.

N.A.: Joq, qaytkenmen de túlghalary әrtýrli, onyng ýstine Sholohov degen óz zamandasymyz ghoy, onyng aqiqatyna jetu onay. Biraq, әrilep kel­gende, búl jerde de bir ilgeshekter bar. Jә, búl jóni bólek әngime. Oghan kónilimiz alang bolmasyn. Endi Múrat Múhtarúly kótergen mәselege: Abay jәne qazaq ziyalylarynyng alghashqy úrpaghy jayyna keleyik. Sizder qalay oilaysyzdar, sol Alashorda kósemderi men Abaydyng arasynda ishtey tuystyq boldy ma? Uaqyt jaghynan olar Abaygha óte jaqyn túr, keybireuleri tústas ta boldy. Solarda mezgil jaghynan ghana emes, ruhany jaghynan da baylanys bar ma edi? Alashshylar ózderining aqyl-oy qyzmetinde, qazaqtyng últtyq memleketin qúru jónindegi praktikalyq isterinde Abaydyng múrasyna, onyng aqyndyq qana emes, filosofiyalyq qúndylyqtaryna da sanaly týrde sýiendi me, әlde olary jay ghana stihiyalyq mashyq qana ma edi?

M.Q.-M.: Búl - qiyn da kýrdeli mәsele, oghan az sózben jauap bere almaysyn. Degenmen, yqshamdap aitsaq, ol bylay: alashordashylar, kem degende olardyng basym kópshiligi tikeley Abaydyng qanaty astynda ósti, sonymen ortaq bir auadan ty­nystady. Mysaly, Jaqyp Aqbaev Abay auyly­na jaqyn manda dýniyege keldi. Álimhan Ermekov te Qarqaraly ónirinen. Abay shygharmalary ol kezde әli jaryq kórmegen, biraq ataghy býkil Qyr elinde dýrildep túrdy. Jaqyn manyndaghylargha әsirese etene boldy. Demek, býkil el bolyp Abay mektebinen dәris aldy dese bolady. Al endi oqymady degenge kelsek... Qyr elinde jazba sózden góri auyzsha sóz ótimdirek keledi jәne ol kezde qazaqtyng bәri birdey hat tanymaydy (al orys tilin biletinderi on payyzgha da jetpeydi).

Áriyne, әngime jer jaghdayynyng alys-jaqyn­dy­ghynda emes. Abay Álihan Bókeyhanovtyn, Ahmet Baytúrsynovtyn, Mirjaqyp Dulatovtyn, Jýsipbek Aymauytovtyn, Maghjan Júmabaevtyng ruhany jәne aqyl-parasattyq jaghynan qalyp­tasuyna orasan zor yqpal etti. Al Maghjan Júmabaev jalpy Abaydyng tikeley mirasqory, onyng aqyndyq mektebin әri qaray jalghastyrushy bolghan. Álihan - Abay múrasyn alghash ret kitap etip bastyrghan adam. Men Alashorda tarihymen kóp shúghyldandym, sondyqtan...

N.A.: Sony bilgendikten súrap otyrmyn.

M.Q-M.: Senimmen bylay dep aita alamyn: Abay poeziyasy, onyng "Ghaqliya sózderi", býkil ómiri, ósiyetteri alashshylar ýshin shamshyraq, baghdarsham sekildi boldy. Búl arada tikeley ýndestikting kóptigi sonday, qúddy olar Ústazynyng dauystap aitqan sózderin tikeley qaghazgha týsirip otyrghanday әser beredi.

Kenes iydeologtary alashordashylardy burjua­ziya­lyq últshyldar, ghasyr iydeyalaryna jat kórso­qyrlar dep aiyptady, taqpaghan kinәlary joq. Soraqylyq! Kerisinshe, olar tomagha túiyqtyqqa mýlde jat, kózderi ashyq, oqyghan adamdar edi. Últtyq oqshaulyqty da bilmeytin. Men olardy óz zamanynyng jiyntyqty, әmbebap Shoqany dep atar edim. Á.Bókeyhanov Sankt-Peterburgting orman-tehnikalyq institutyn, J.Aqbaev, M.Sho­qay, R.Mәrsekovter - Sankt-Peterburg uniyversiytetining zang fakulitetin, M.Tynyshbaev - Sankt-Peterburgtegi transport iyn­jenerleri institutyn, H.Dosmúhambetov - son­daghy әskeriy-medisina akademiyasyn, Á.Er­mekov - Tomski teh­nologiya uniyversiytetin, H.Ghab­basov - Mәskeu mem­lekettik uniyversiy­tetin, S.Amanjolov, A.Birim­janov, U.Tanashevter - Qazan uniyversiytetining zang fakulitetin bitirgen. Osy toptaghy eng jasy kishisi Moldaniyaz Bekimov - Qazandaghy yunkerler uchiliy­shesining týlegi. Aytqanday-aq, ol Pushkinning "Kapitan qyzyn" eng birinshi bolyp audarghan. Ezilgen otar ai­maqtan shyqqan osynau jas romantikter aghar­tushylyq armannyng jetegimen Reseyding basty-basty qalalaryna baryp, Resey men Europanyng mәdeniyetinen susyndaghan, solardyng tilin ýi­ren­gen. Olar tughan dalanyng shynayy patriottary edi...

M.Á.: Osy orayda taghy bir sóz: bizding qazirgi mekendep otyrghan jerlerimiz - naq sol alashshylardyng arqasynda qol jetken oljamyz. Óte bilimdi oqyghandarymyz Qazaqstan kýni býgin­gi shekarada ómir sýrgenin dausyz derekter­men dәleldep, qorghap qaldy. Últtyng tarihyndaghy olardyng tyndyrghan úly isterin týbegeyli baghalau aldaghy bolashaqtyng mindeti dep oilaymyn.

M.Q.-M.: ...Sonymen birge olar orystyng da pat­riottary boldy. Biraq orystyng oquyn oqyp, elge qaytqanda olardyng kórgeni ne edi? Olardyng kór­geni - jergilikti topas sheneunikterding zor­lyq-zombylyqtary, jergilikti halyqty "búra­tana" dep qorlauy boldy. Olar tipti ózderining boyyndaghy bilimderin de iske asyra almady. Onday jaghdayda Resey memleketining azamatymyz dep aitugha da auyzdary barmady, boylaryna sin­gen orys patrioty degen sezimderi de ayaqsyz qal­dy. Osy jәitter "Abay joly" romanynyng epiy­zod­tarynda tamasha kórsetilgen. Onyng úly Ábdi­rahman Mihaylov artilleriya uchiliyshesin bitirip, Peterburgten elge qaytqanda hali mýshkil bolghan.

N.A.: Rasty ras deu kerek. Jaqyndy jatqa ainaldyrugha kelgende shebermiz ghoy. Onday "ónerge" jetilgenbiz.

M.Q-M.: Jaqyp Aqbaev nyspysyn ýshinshi ret atayyn. Onyng magistrlyq júmysyna jetekshilik etken ózge emes, Sankt-Peterburg Imperatorlyq uniyversiytetining rektory Adolif Hristianovich Golistenning naq ózi bolghan. Endi oilap qaranyz - aspan әlemindegi olimpten týsip, orasan zor Imperiyanyng qaranghy bir shet aimaghynan kelgen jigitke joldama beretin sol eken: jigitim, sizding bolashaghynyz tәuir eken, deydi. Aytqanday-aq Aqbaev qazaqtardyng otbasylyq-nekelik pravolary jónindegi magistrlyq júmysyn tamasha qorghap shyghady da, qústay úshyp eline qaytady. Biraq, amal ne, jogharyda aitqanymday, búl jerde ol eshkimge qajet bolmay shyghady. Búdan 5 jyl búryn, Peterburgke attanghan kezdegi qorlyqty qayyra bastan keshedi.

17-shi jyldyng tónkerisi búrq etkende Aqbaev ta, onyng joldastary da qyzyldar men aqtardyng eshqaysysyn jaqtamaydy. Bireuler anyq týsingen shyghar, keybireuler, bәlkim týisik­pen sezingen shyghar, aqtar men qyzyldardyng qay-qaysysyna da últtyq mәdeniyet taghdyry qajet bolmay shyqty. Eki jaqtyng da basshylary ózderining tar óristi mýddelerin betke ústap shyqty. Al múnyng ózi tughan ýiding týnligin keskilep, birjola talqandaumen birdey edi.

Onyng ýstine alashordashylar psihologiyalyq sipatty taghy bir qiynshylyqqa tap boldy. Áriy­ne, olardyng bәri birdey Qyr elinde syi-qúrmetke ie bola qoymaghan, otandastarynyng ózderi de olargha әrtýrli pighyl bildirip edi. Bireuler búl adamdardy dinsiz, orysshyl, úly derjavashyl, orys iydeyalaryn taratushy dep qabyldasa, endi bireuleri elge batystyng ómir saltyn tyqpalay­tyn, batystyng qúndylyqtaryn, sonyng filo­sofiyasy men mәdeniyetin taratushylar dep bildi.

Osynday tótenshe qiyn jaghdayda alashor­da­shylargha әldebir dausyz bedel, yqpaldy esim, barlyq qazaqtargha, olardyng oqyghandary men shala sauattylaryna da, baylary men kedeylerine de birdey úghymdy nysan kerek boldy.

Onday ótimdi bedel Abay edi.

Sóz joq, ol - ózderiniki, osy ólkede, myna adamdardyng arasynda túrady, solardyng jandy syzdatqan derti edi.

Al sonymen birge Abay Shyghystyng úly poeziyasy men filosofiyalyq bilim-úghymdarynyng múrageri bolatyn.

Ol - Reseyding azamaty, eng tandauly orys aqyndarynyng audarmashysy. Múndaghy otarshyl әkimshilikting nadan sheneunikterinen halyqqa әldeqayda jaqyn túrghan adam.

Jәne sonymen birge ol - Batystyng adamy, so­nyng klassikterining súhbattas әriptesi. Al myna sheneunikter onyng aty-jónin tipti estip kórmegen.

Qysqasyn aitqanda, bir ózining boyyna býkil әlemdi syighyzghan quatty túlgha, al ony alash­shy­lar da tughan dalanyng qadirli bir bólshegi dep úqty.

Sondyqtan da olardyng búl tandauy óte dәl, qapysyz dúrys edi, Abay әli de úzaghyraq ómir sýr­gen bolsa, sózsiz Alashorda sezining jәne jalpy osy qozghalystyng belsendi mýshesi bolyp shyghar edi (óitkeni onyng balalary da soghan qosylyp, sol ýshin әsirese Túraghúl qatty qughyngha úshyraghan). 1917 jyldan keyin onyng atymen jurnal shygha bas­taghany tegin emes-ti. Ony sol kezdegi Alash­ordanyng iri eki sanageri, jap-jas Múhtar Áuezov pen Jýsipbek Aymauytov basqaryp shyqqan.

Jalpy aitqanda, Abay men Alash egiz dep aitarlyqtay, bir-birine óte jaqyn úghymdar.

M.Á.: Osynau shabytty sózderge mening qosyp-alarym shamaly.

Tek bir az ghana sózderdi qosayyn, mening oiym­sha, alashshylar Abaymen eki mәrte kezdes­ken. Birinshisin shamamen eki ghasyrdyng toghysqan kezi deuge bolar edi: ol kezde olar Abaydyng ólenderimen, әnderimen tikeley janasty, beynetqor uaghyzshynyng býkil ómirine tayau keldi. Solar arqyly býkil Qyr eli Abay aitqan úrangha ýn qosty, Abay qúshtarlyghyn, әsirese onyng ghy­lym-bilimge qúshtarlyghyn óz boylaryna sinirdi. Jәditshilerding ruhany múrageri bolghan Abay júrtqa adamgershilik tәrbie berudegi, olardyng dý­niyege kózqarasyn qalyptastyrudaghy ghylym-bi­lim­ning atqaratyn rólin ózgelerden artyq týsindi.

Eki ghasyrdyng toghysynda tipti sharualary qontorghay qazaqtardyng ózderi de tiyn-tebendep qarajat jinap, balalaryn oqugha berdi. Jasóspirim úrpaqtargha arnalyp býkil Jetisu ólkesinde, Torghay oblysynda mektepter ashyldy. Osy tústa alashshylar Abay iydeyalarynyng taratushylary retinde boy kórsetti. Osynday sebep-saldarly baylanys, Múhtar Abrarúly aitqanday, kózge kósh jerden kórinetin edi.

Ekinshi kezdesu qozghalys talqandalghannan keyin boldy. Sovet ókimeti sayasy partiya retindegi Alashordanyng talap-tilekterin su sepkendey bas­ty. Onyng basshylary endi Tashkentke jinalyp, sol basqosuda aldaghy is-qimyldyng taktikasy belgilendi, osynday qiyn-qystau jaghdayda ne isteu kerek? Búl súraqqa jauap retinde aghartu­shy­lyq iydeyalary qaytadan aldynghy oryngha shyqty, ony әsirese Ahmet Baytúrsynov qyzu qorghady. Qaytadan deytinimiz, mening jogharyda aitqanymday, alashshylar júmysty alghashynda osydan bastaghan, sayasatqa sodan keyin kóshken. Osy zandylyq bolyp kó­rin­gen. Óitkeni, qyzu qimyl men batyl shabuyl­dyng adamdary eng aldymen otandastaryn bolashaq aiqastargha әzirleuge tiyis boldy. Mine endi jarqyn armandar men ýkili ýmitter kýl-talqan bolghan kezde shúghyl shabuyldyng sәti bolmaytyn. Son­dyq­tan olar ózderin-ózderi tejep, kýsh-quattaryn saq­taugha, bayypty aghartu júmystaryn jandandyrugha tiyis boldy. Oghan kerekti oqu-qúraldar turaly, tildi mengeru, qazaqtyng ana tilindegi әdebiyetti damytu isterine bet búrdy.

Áriyne, búl iste Abay taghy da aqylshy jәne kóshbasshy bolugha tiyis edi. Búl tústa "taghy da" deuding jәne reti joq, óitkeni búl әrqashanda solay bolatyn jәne solay bolyp qala bermek. Sonda mirasqorlyqtyng mynaday tizbegi jasalar edi: Abay men Alashorda, sodan keyin biz jәne bizden keyingiler.

M.Q.-M.: Men jәne bir-eki sóz qosayyn. Bizding esimizde Múhtar Áuezov pen Álimhan Ermekov ókimetten keshirim súrap, "Mәlimdeme" deytin birdene jazdy deytin qaueset bar ghoy...

N.A.: Mening Múhtar Áuezov jónindegi kitabymda jazghanymday, raydan qaytty degen búl sózde jәy bir rәsimdik qana sipat bolghan. Tipti teatr kórinisi dese de bolghanday. Ol qoyylymgha eki jaq birdey qatynasqan: "kýnәliler" mýlәiimsip, tósterin úrsa, qazylar soghan sendik degen ray tanytady.

M.Q.-M.: Meyli, solay-aq bolsyn, mening qazirgi aitpaghym basqa nәrse. "Mәlimdemede" "burjuaziyalyq-últshyldyq" qateler deytin bir sózder bar. Búl teginde Ermekovke qatysty bolsa kerek, óitkeni ol Tomskide oqyp jýrgende, bir kezdegi Shoqannyng dosy - Grigoriy Potaninning bedeli kýshti bolghan. Sol alpysynshy jyldardaghy revolusionerlerding biri edi. Ermekov sonymen birge Potaninning dosy, dissiydenttik kózqarasy bar Nikolay Yadrinsev degen taghy bir kisining atyn ataydy. Ermekov tura bylay dep jazady: Biz Yadrinsevting "Otar retindegi Sibir" degen kitabymen tәrbiyelenip jýrdik. Sonda ol kimning otary? Álbette, Resey imperiyasynyng otary. Mine, biz sol otarshyldyq sayasatqa qarsy kýrestik, deydi "Mәlimdemenin" avtorlary, sebebi, bizding oiymyz­sha, jana ókimet oghan qarsy batyl kýrese almay otyrghan sekildi kórindi. Al osy kýresting burjuaziyalyq últshyldyq búrylysqa týsip ketui mýmkin edi. Teginde, búl jerde mynaday túspal bar: biz qatelestik, biraq búl aq niyetten tughan qatelesu edi.

N.A.: Jaraydy, súm zaman tudyrghan búl oiyn­dar men túspaldardy qoya túrayyq. Olar óz zama­nymen birge ketken bolar. Odan góri qymba­tyraqqa týsken qazirgi ómirge oralayyqshy. Onyng da óz dertteri men sheshilmegen mәseleleri bar ghoy.

Sizderding bireuleriniz beyneli týrde bolsa da Abay qazaqtardy qútqaru ýshin jiberilgen degen bir pikir aittynyzdar, onsyz dýniyejýzilik búrqasynda olar halyq retinde joghalyp ketui yqtimal edi degen emeurin bildirdinizder. Sol orayda Tolstoydyng әrkim ózining ózindigin saqtaugha tiyis degen sózin tilge tiyek etti. Ekinshi bireuiniz Abaydy patriarh, últtyq payghambar, tútas bir halyqtyng kósemi dep atadynyzdar.

Ádemi-aq sózder! Biraq sol patriarh óz otan­das­taryna tym ayausyz, qatal bolghan ghoy. Ashyghyn aitsam, men óz halqyna múnshalyqty ashy, múnshalyqty kekti sózder aitqandy bile ber­meymin. Abaydyng qazaqtar jónindegi qataldyghyna qaraghanda orystyng Chaadaevy әldeqayda meyirban kórinetin siyaqty.

Búl oiymnyng qanshalyqty әdil ekenin bilmeymin, biraq mynaday bir saual qoyghym keledi:

Birinshiden, búl siyaqty iyini qatty ózara syndy Abaydyng óz zamandastary qalay qabylda­dy eken? Jandaryna tiygen-aq shyghar, sondyqtan súraqty basqasha qoyayyn: aqyn men búqara halyqtyng arasyna shirkeu bolghan osy emes pe eken, "júmbaqtyn" sheshimin qiyndatyp túrghan da osy jәit emes pe edi?

Ekinshi súraq. Qabirding qúlpytasynday zilmauyr osy kinәgha Abaydyng emes, bizding óz zamandastarymyz qalay qaraydy? Internetti ara­lap otyryp, birde osy mәselening egjey-tegjeyli jazylghanyn kórdim. Internet jelisinde osy jәit tipti keninen qozghalypty. Oghan qatysushylar - ýsh qazaq. Sóz saptaularyna qaraghanda, sóz sayys sekildi, biraq jalpy әngime saryndarynda ortaq bir ashu-yza bar siyaqty. "Osy Abay ylghida bizge nege tiyise beredi, dýniyedegi eng sorly halyq biz bolyppyz ba?" degendey.

Osyghan sizder qalay qaraysyzdar?

M.Q.-M.: Múnday jaghdaygha men de úshyras­qanmyn. Nemene, deydi olar, dýniyening qory biz be ekenbiz? Ylghy bizdi jerleydi, al orystarda kem­shilik joq pa eken? Anglosaksterde she? Evrey­lerde she? Kózge shyqqan sýiel biz bolyppyz ba?

N.A.: Bәse-bәse, sol nelikten?

M.Q.-M.: Mening oiymsha, búl meylinshe ýstirt súraqtar. Olar sol adamdardyng Abaydy týsinbe­gen­digin kórsetedi. Yaghny olar Abaydy dúrys oqy alma­ghan. Men birde ony últtyng әkesi dedim. Bala­laryn әkeden artyq kim biledi, sizder aitasyzdar ghoy: "Balam, ishkilikke әues bolma, esirtkiden aulaq jýr, jaman әdetke boy ýiretpe, - deysizder ghoy. Abayda da sol, onyng balalary - tútas halqy. Sondyqtan ol әlemde óz halqy jóninde jaman ataq tarap ketpesin dep әlgindey teris qylyq­tar­dan, jónsiz oilardan saqtan­dyrady. Abaydyn  filosofiyalyq-pedagogikalyq sarynda bir keremet óleni bar. Onda aqyn dýniyeni bir-birine qarama-qarsy: jaqsylyq pen jamandyq, zúlymdyq pen mahabbat, qadir-qasiyet pen jaman minezder jәne t.b. turaly aitady. Qazaq tilinde ol óleng mynaday bolyp keledi:

Ósek, ótirik, maqtanshaq,

Erinshek, beker mal shashpaq -

Bes dúshpanyn, bilseniz.

Talap, enbek, tereng oi,

Qanaghat, raqym, oilap qoy -

Bes asyl is, kónseniz.

Qysqasy, bes jaqsy qasiyetti әldiyle, damyt, al bes teris minezden aryl.

Al olay bolsa, dananyng sol ósiyetine adal bolayyq, kýlkili jaghdaygha úshyrap, balalarsha torsiyp jýrmeyik. Abay osy mәselede de bizge ýlken dәris berip otyr. Óz basynyng kemshilik­terin de ol jasyrmay aitqan: "At shaba almas mi­nimnen" deui sondyqtan.

N.A.: Sizding aitqanynyz dúrys, Abaydyng sózi, eng aldymen ózara syngha jatady.

M.Q.-M.: Búdan ózgeshe bir jәit - bizde qaza­ghy bar, qazaq emesi bar, nigilister payda boldy. Olar Abaydyng atyn saudagha salyp, ózderin ózderi sora­qy­lyqpen soqqylaudy  dәreje kóredi. Ondaylargha mening aitarym: "Qazaqtardy osynsha ghaybattaugha qanday qaqylaryng bar? Abaydy auyz­gha almas búryn dúrystap oqyp alyndar, sonsong әkening istegenin balasy istemes bolar", deymin.

Bir tәuiri - búl siyaqty ózin-ózi әspetteu­shiler de, ózin-ózi dattaushylar da kóp emes.

Músa payghambar ózining halqyn nege qyryq jyl boyy qu mediyen shólde qanghyrtyp jýrdi. Sondaghy onyng maqsaty qúldyq sana men qúldyq әdetterden ada jana buyn ósiru bolatyn.

Bizde de qazir sonday jana úrpaq ósip qalyp­tasty: oqyghan, jan-jaqty bilimi bar jandar. Búryndary bizding jastar Garvard uniyversiytetining atyn ghana estushi edi. Qazir Qazaqstanda sony bitirip kelip, enbek etip jýrgen jýzdegen jastar bar. Tipti olar ózderining klubyn da úiym­dastyryp alghan. Búl jerde Preziydentimizding "Bola­shaq" baghdarlamasyn aitpasa da bolar edi, biraq sol boyynsha dýnie jýzining uniyversiytet­te­rinde bes mynday jastarymyz oqyp jýrgenin ne­sine jasyramyz! Al memleketting kómegine múqtaj bolmaytyn auqatty adamdardyng qatary da jet­kilikti. Búl jayynda biz Múrat Múhtarúlymen jaqynda ghana әngimeleskenbiz. Al sondaghy oqy­mysty jastar Abay sózderin ýlken jauapker­shilikpen sanaly týrde, әke sózindey qasterlep qabyldaydy.

N.A.: Búl jerde әngimening barysyna qaray keybir dәldikter qajet bolatyn siyaqty. Biraq, aldymen Múrat Múhtarúlynyng sózin tyndap kóreyik, bәlkim, sol әngimeden mening súraqtaryma da jauap tabylyp qalar.

M.Á.: Bayqaysyzdar ma, býgin men ózimdi ekinshi qatardaghy anshylarday sezinip otyrmyn.

N.A.: Olay bolsa, búl - әngimemizding bastaushysy retindegi mening qateligim. Keshirim ótinemin, qabyl alynyz.

M.Á.: Joq-a, bәri dúrys. Sirә, búl siyaqty súhbatqa mening úqyptyraq dayyndaluym kerek eken. Degenmen, syn, ózara syn retinde taghy bir­deneler aitqym keledi. Qyr elinde búl janalyq emes, tipti, men aitar edim, búl baghytta "Dúshpan kýl­dirip aitady, dos jylatyp aitady" degen maqal da bar.

N.A.: Sonda múnyng mәnisi ne bolmaq?

M.Á.: Múhtar Abrarúly dúrys aitady, maqaldy basqa tilge audara bastasang әri ketip, dәldigi búzylady. Álgindey maqaldy Qyr elindegi adamdar arasynda qalyptasqan ashyqtyqtyng belgisi dep úghynghan jón.

Abay - etnosty qúrastyrushy túlgha. Tarihiy-geografiyalyq jәne geosayasattyq úghym retinde qalyptasudan búryn qazaq últy ruhany birlik retinde úiysty. Abaydyng búl iste bagha jetpes enbegi bar edi, Alashorda adamdary sonyng tikeley mirasqory bolyp shyqty. Sondyqtan, qazaq últ bolyp qalyptasyp ýlgerdi degen qaghidagha kýdik­pen qaraytyn adamdargha aitar bir aqylym: Abay­dyng býkil múrasyn tútas kýiinde alyp oqyndar, sodan barlyq súraqqa jauap tabasyndar, der edim.

Abay - әrtýrli ru-taypalardan bir últty biriktirip jasaghan naghyz sheber. Sondyqtan sol perzenti minsiz bolsyn dep qamqorlyq bildirse, oghan tanyrqaytyn ne bar? Artyq-tyrtyq jerleri bolsa, ony býtindep, tigisin jazyp jiberuding ne aiyby bolmaq?

N.A.: Jaraydy, bәri týsinikti. Dәliregin aitsaq, sizding jalpy túghyrynyz týsinikti: qazaq­tardyng qazirgi úrpaghy búdan jýz jyl búryn ai­tylghan Abay sózderine týgeldey bas shúlghyp, qol qoyady eken. Jyldar bederinde bedeli ketpegen ataly sózderge býginde qúlaq qoyyp jatsa, oghan sýiinu kerek. Tamasha-aq. Biraq, sizder renji­menizder, meni әli de bir nәrseler alandatady. Men osy jerdegi gazetterdi oqyghanda, qazaqtar­dyng últtyq qasiyeti jóninde, otanshyldyq jó­ninde aitylghan basylymdargha nazar toqtatamyn. Sonyng ruhy jóninde sóz bolady. Bәri dúrys, solay bo­luy kerek. Ruhy men sanasynda egemendik bol­masa, memlekettik egemendik te jәy bir jalghan nәr­se bolyp shyghady. Biraq, mening týsinuimshe, osynday maqalalarda últtyq bayyrghylyq jónin­degi sóz jarystyrular estiledi. Olardyng estilmeui mýmkin de emes. Biraq múnday jerde bir nәzik sheka­ra bar. Otanshyldyq degen úghym keyde qúbyjyqqa, últtyq ózimshildikke ainalyp ketui yqtimal. Mening bayqauymsha, sol shekara keyde búzylyp kete beredi, әriyne, múnday sózderde Abay aty atalmaydy, ataluy da mýmkin emes. Últtyq bayyrghylyq turaly oy tolghaghanda Push­kinning "Aqyn" degen ólenin eske almasqa bol­maydy. Balanyng oiynyna eligip jýrgende әkening bedeline daq týspeui kerek. Búl jerde janama kinәlar aityla ma, әlde búrmalanghan oidyng elesi me? Áriyne, gazet maqalalaryna silteme jasau yn­ghaysyz. Biz Múrat Múhtarúly ekeumiz keshe ghana Qyzylorda uniyversiytetining professorlarymen, studentterimen kezdestik. Sonda Qazaqstanda orys tilining túghyry әlsirep bara jatqany jayynda ashyq aityldy. Jastar tabighy saltymyzgha ai­nal­ghan qostildilikten bas tartatynday kórinedi. Osy saladaghy jaghday búltsyz aspanday ashyq kýide me?

M.Q.-M.: Áriyne, jaghday dәl onday bolmas. Siz silteme jasaghan gazet materialdarynda shyndyqtan góri sayasatshyldyq, anyq jalghandyq boluy mýmkin. Bizding keybir jalghan otanshyldar qazaq tilin qorghau kerek dep dauystary qarlyqqansha aiqaylap jatady. Sonda qazaqtyng tilin, mәdeniyetin kimnen qorghau kerek?! Onday jalghan otanshyldardyng balalary orys mektebine barady, ózderi qazaq jazushylarynyng shygharmalaryn oqymaydy. Óitkeni, ana tilin ózderi bilmeydi. Al endi orys tiline keletin bolsaq, Abay - tumysynda Shyghys adamy. Alghan bilimi, tәrbiyesi, býkil týp tamyry dәl sonday shyghystyq, sóite túra óz zamandastary arasynda orys tili men әdebiyetining manyzy turaly shegelep túryp aitqan adam - jalghyz Abay. Onyng aituynsha, qazaqtardy dýniyejýzilik mәdeniyetting keng aidynyna alyp shyghatyn kópir - sol.

Mening oiymsha, búl sózder estir qúlaqqa jetken. Kim ne aitsa da Qazaqstandaghy orys tilining jayy, mening oiymsha, tipti de jaman emes. Búrynghy Odaqtyng basqa respublika­lary­nyng birde-birinde bizdegidey kenshilik joq siyaqty. Búryn bizde nebәri ýsh qana teledidar arnasy bolatyn. Sonyng biri "Alatau" habardy Qytay men Qazaqstangha, "Qazaqstan" arnasy jartylay qazaqsha, jartylay oryssha, al Orta­lyq teledidar tek qana orys tilinde jýrgizedi. Endeshe, búl arada qanday әngime boluy mýmkin.

Mening óz otbasymdy alyp qaranyzdar. Eki ýlken qyzym qazaq mektebin bitirdi, biraq ózara oryssha sóilesedi. Odan keyingi qyzdarym Ayjan men Didara - olar da qazaq mektebinde oqidy, al ýige kelgende oryssha sóilesip otyrady.

N.A.: Siz osyghan qynjylmaysyz ba?

M.Q.-M.: Áriyne, qynjylamyn. Mening oiymsha, Qazaqstannyng әrbir azamaty, al jergilikti qazaqtar odan da beter, últtyng óz tilin biluge tiyis. Búl jerde eshqanday qayshylyq joq. Al orys tilinen bas tartu degen - baryp túrghan essizdik, oghan bizde eshqashan jol berilmeydi. Sirә, Múrat Múhtarúly ekeumiz qazaqtyng maqal-mәtelderin kóp aityp, sizdi mezi qylghan bolarmyz. Biraq mynaday bir sóz jәne bar: "Neshe til bildin, sonsha ómir sýrdin" degen. Onyng mәnisi neshe tildi mengersen, sonsha ómir sýresing degendi bildiredi.

N.A.: Til ýiiretin mәtel eken!

M.Q.-M.: Osydan on bes jyl búryn, tәuelsizdikke qolymyz jetken kezde, bireuler aityp jýrdi, bes jyl ótkennen keyin júrttyng bәri qazaqsha sóileytin bolady, on jyl ótkende is qaghazdarynyng bәri qazaq tiline kóshedi, al on bes jyldan keyin orys tilin mýlde úmytyp ketemiz desti olar. Qazaq tilinde sóiley almady. Áriyne, ol jaqsy emes. Bәlkim, men taqyryptan azdap auytqyp kettim-au deymin.

N.A.: Joq, olay emes. Dәl taqyryp boyynsha sóilesip otyrmyz. Sóitse de, jalghan otanshyl­dardyng (búl sizding óz sóziniz, meniki emes) keybireuleri Abay atymen ant etedi, endi bireuleri oghan astyrtyn dau aitady.

M.Q.-M.: Búl taghy da sayasatshyldyq! Abay óz balalaryna jaqsy bilim alghyzdy, bәrining de oryssha sauatyn ashty. Tipti Qúnanbaydyng ózi de sonday: Haliolla degen balasy oryssha keremet bilim alghan, kadet korpusyn bitirgen. Abay da ózining sýiikti balasy Ábdirahmandy Shoqannyng jana beynesi retinde kórgen. Demek, ol qazirgi keybir sózuarlargha odaqtas bola almaydy.

N.A.: Siz ne aitasyz, Múrat Múhtarúly, siz jas kezinizde sonau, "Jas túlpardan" bastap últtyq mәselelermen shúghyldandynyz ghoy?

M.Á.: Búl jerde ne aitugha bolady? Men alpystyng altauyna shyqtym, Abay jasynan asyp kettim...

M.Q.-M.: Esinizde bolar, onyng kәrilik turaly bir óleni bar emes pe? Qyryq jasynda jazghan.

M.Á.: Joq, odan beri jas mólsheri jónindegi úghym da, shekara da qatty ózgerdi. Al, endi, Abaygha keleyik. Ol - alyp, ol - danyshpan. Biraq danyshpan­dar da kәdimgi adamdar ghoy. Ózining zamandastary aldynda parasattylyq boryshy bar. Dýniyege kózqarasy sonshalyqty nәzik Abay, jýike-jýiesi әbden jalanashtanyp, qajyghan kezde ómirding olqylyqtary ony qatty qajytqan. Sondyqtan onyng kóp ólenderi men filosofiya­lyq oi-tolghamdarynda qayghy-qasiret, týnilu saryndary jii kezdesedi.

Sonymen birge ol sol uayym-qayghyny jenetin ruhani, shygharmashylyq quat-kýshti de taba bilgen. Adam boyyndaghy tumysynan beri kele jatqan maymyldyq sharasyzdyqqa qarsy em de tapqan. Abaydyng úlylyghy da, minez-qúlqyndaghy tazalyq ta osydan. Ol - shyn mәnisinde barlyq zamandargha layyq adam.

N.A.: Mende taghy bir eki súraq bar. Ol bәlkim búrynghylarmen salystyrghanda akademiyalyq sipatta boluy da mýmkin. Ol ýshin keshirim súraymyn.

Ispan halqynyng úly jazushysy Servantes ózining mәngi ólmeytin "Don Kihotyn" dýnie jýzine bayaghyda-aq maghlúm etken. Aghylshyn jazushysy Shekspirdi eshbir elding dramaturgi, kózi ashyq eshbir adam eskerusiz qaldyra almaydy. Nemisting oishyl aqyny Gete dýniyejýzilik әdebiyet degen úghymdy qoldanysqa engizip edi, ózi de sonyng simvolyna ainaldy. Orys jazu­shylary Tolstoy, Dostoevskiy, Chehov tuyndy­lary býkil HH ghasyr әdebiyetining beynesin aiqyndady.

Al solardyng bәrinen búryn jasaghan Pushkin óz Otanynyng shekarasynan bir qadam attap shyqqan joq. Al osydan Pushkinning ózi emes, býkil dýnie jýzi útyldy. Biraq mynaday da fakti bar. Vladimir Nabokov Pushkindi studentterge jaqsyraq tanystyramyn degen oimen "Evgeniy Onegindi" aghylshyn tiline audarghan. Al sondaghy ishki oiy - orys aqynyn býkil aghylshyn júrtshylyghyna tanystyrmaq, odan әri býkil oqymysty әlemge ataghyn jaymaq bolghan. Biraq búl oiy sәtsiz boldy. Aqyn Pushkin aruaghy ólenmen jazylghan romanyn qara sózge ainaldyrudy, sirә, qalamaghan bolar.

Men múny nege aityp otyrmyn? Abaydyng jaghdayy da Pushkinge úqsas bolghany-au degen oimen aittym. Ras, Abaydyng Múhtar Áuezov syndy myqty elshisi bar. Al Abaydyng ózi bolsa, onyng óz tilinde jazghan shygharmalary bәribir sol dýniyejýzilik әdebiyetting bir bólshegi bola alady. Solay boldy da. German Melvillding aituynsha, ony kórgende kimning bolsa da jýregi eljiremey túra almas edi. Al biraq Abay ólenderining oryssha audarmasyn oqyghanda múnday әser tumaydy. Audarmalaryna qarap, Abaydy әlemdik túlgha dep aitugha auyz barmaydy. Búl jerdegi gәp nede? Bәlkim, ol audarylmaytyn aqyn shyghar?

M.Q.-M.: Aldymen Pushkinnen bastayyq. Ony auyzgha alghan óziniz ghoy. Roman tilderi men ger­man tilderining arasynda qanshalyqty aiyrma bolsa da, europalyq halyqtardyng kópshiligi sol tilderde sóileydi. Sondyqtan olarda klassiyk­terdi óz tilinde oqu kerek degen úghym bar. Al Abaygha keletin bolsaq, onyng jaghdayy janaghy Pushkin jaghdayymen birdey. Aynalyp kelgende, Abay - qazaq aqyny. Ol qazaqtar ýshin jaratyl­­ghan. Onyng qany da, jany da, tәni de qazaqtiki.

N.A.: I-iye, Abay turaly kitap jazghan qazaq emes jazushy ýshin búl bir shabyttandyratyn sóz boldy. Aytary joq. Siz de solay oilaysyz ba, Múrat Múhtarúly?

M.Á.: Áli esimde, 70-80-shi jyldary kórkem audarma problemalary baspasóz betinde kóp talqylandy. Áriyne, әrtýrli, tipti kereghar da pikirler aityldy. Biraq bәrining qol qoyghan ortaq pikiri boldy. Aqyn ózining ana tilinde neghúrlym tabighy jazsa, ony ózge tilge audaru sonshalyqty qiyn. Biraq búl audarugha bolmaydy degen sóz emes. Al mening oiym boyynsha, audarugha kónbeytin shygharma joq. Pushkindi de, Abaydy da, halyqtyq epostardy da, sonau "Eddadan" bastap "Qozy Kórpeshke" deyin týgel audarugha bolady. Al eposta halyq ruhy joq dep kim aita alady?

M.Q.-M.: Ghafu etiniz, bir sәtke sózinizdi bóleyin. Student kezimde, Pushkin joljazba dәpterinde "Qozy Kórpesh - Bayan súludyn" úzyn-yrghasyn jazyp alghan eken degendi estip, men Modzalevskiyding sol jazba keltirilgen kitabyn izdey bastadym. Ghylym akademiyasynyng Ortalyq kitaphanasynan taptym. 1937 jyly shyqqan әlgi kitap "Rukong Pushkina" dep atala­dy eken - onda jazbanyng neshe týri tabylady, mysaly, qaryz alghany jónindegi qolhattar, oqyghan kitaptarynyng shetine jazghandary, Pushkin Arzrum saparynda ýirensem be degen arab, týrik tilderindegi birneshe sózder bar, solardyng arasynda qazaq eposynyng sujeti týsirilgen eki paraq qaghaz shynynda da jýr.

M.Á.: Sonyng ózi az olja emes, Pushkin poeziyalyq audarma jasady dep jatqan eshkim de joq. Bәlkim, múnyng ózi jay dayyndyq bolghan shyghar? Áytse de, men oiymdy aityp bolghan joqpyn. Meninshe, mәselening mәnisi qyzyghushy­lyq­tyng ólsheminde, mýmkin, basqa tildegi oqyr­mandardyng aqynnyng ózinen de góri, onyng tughan je­rine, ósken shanyraghyna qyzy­ghushylyghy manyzdyraq shyghar.

Mynanday mysal keltireyin. Orta ghasyrlardaghy qytay jәne japon poeziyalary qaghazgha qarip bop týsui jaghynan da, kórkemdik órnegi jaghynan da úqsastyq bar. Alayda, qarap otyrsanyz, japonnyng eski jyrlary orysshagha qanday tógilip týsken, Tang dәuirining qytay aqyndary bolsa, sonday nashar audarylghan.

Mening oiymsha, kózge úryp túrghan osynau aiyrmashylyqtyng sebebin Reseyding iri sinology Lubovi Dmitriyevna Pozdneeva jaqsy týsindirgen. HH ghasyrdyng basynda Japoniya әlemdik sayasat teatrynyng avanssenasyna júlqynyp shygha kelgendey boldy. 1905 jyly Susimada orys floty talqandaldy. Býkil әlemde, әsirese, Reseyde, oghan deyin kóp tanyla qoymaghan osy elge erekshe qyzyghushylyq oyanbauy mýmkin emes edi. Aqyl-oydyng alyptary Japoniya fenomenin bayyptaugha kiristi, tandauly tәrji­me­shiler japon әdebiyetin audara bastady. Al Qytay ózine eshqashan dәl múnday qyzyghushylyq tudyr­ghan emes. IYә, belgili jay ghoy, Anna Ahmatova qytaylardy (sol siyaqty koreylerdi de) audarghan, sonymen birge onyng búl ispen qúlyqsyz, kýnkóris ýshin ainalysqany da belgili. Basqasyn bylay qoyghanda, poeziyagha qajetti jaghday da, aqyndyq shabyt ta atymen bolghan emes.

Qazaq poeziyasynyng da orys әdebiyetshilerin, tipti shygharmashylyqtyng betke tútar túlghalaryn da tútastay alghanda enjar kýide qaldyratyny­nyng sebebi dalanyng tarihyna, Qazaqstannyng qazirgi ahualyna shyndap qyzyghushylyqtyng joqtyghynan emes pe eken? Bәlkim, Pushkinning ózi de sonday jaghdaygha týsken shyghar...

N.A.: Sonda Dostoevskiy basqa jaghdayda bolghan ba? Sonda siz, jalpy, Pushkinning túsyndaghy, Pushkinnen keyingi Resey әlemdi qyzyqtyrmady deginiz kele me?

M.Á.: Jo-joq, әriyne, olay emes, әitse de Dostoevskiyding jóni bólek. Ol adam janynyng sol kezde de, onan keyin de, eshkim, esh jerde ýniluge dәti shydamaghan qatpar-qaltarystaryna ýnile bildi, ol keler zamandardyng tarihy ústama auruyn júrttyng bәrinen búryn sezindi - onyng janalyqtaryna qalaysha selt etpeske? Aytqanday, múnyng bәri belgili jay. Mening aitpaghym basqa. Bәlkim, qatelesermin, biraq mening oiymsha, qanday da bir sebeptermen Resey әlemdik iyirimning ortasyna týsip qalsa, onda Angliyada da, Fransiyada da, Amerikada da Push­kinge bet búryp, Pushkin jyrynyng ghajayyp sóz sazyn óz tilderinde jetkizuge talpynatyn aqyndar tabylar edi.

Jaraydy, Abaygha oralayyq. Onyng "Qara sózderi" qytay tiline tamasha audarylghan, búl mening ghana pikirim emes, Aspanasty elindegi óte bedeldi mamandar osylay dep sanaydy. Áriyne, ólenderi jayynda búlay dey almaymyz...

N.A.: Men sol ólenderdi aityp túrmyn ghoy.

M.Á.: Nesi bar, Abaydyng aqyndyq dauysy da әlemge estilui ghajap emes. Músylmandyq ortadan basqa jerlerde de, kóp elde sufizmge qyzyghushylyq arta týsude, yaghny Abaygha sýrleu salyna bastady.

Men jalpy audarmanyng bolashaghyna ýmitpen qaraymyn, onyng ýstine sol ýmitshildigimdi ýsteytin jaylar da kezdesip túrady. Mysaly, Mәskeude Abaydyng mahabbat lirikasyn arqau etken spektakli qoyylghaly jatqanyn bilemin. Sibirden kelgen bir rejisser, ókinishke oray, aty-jónin úmytynqyrap túrmyn, biraq, jasty­ghyna qaramay qazirding ózinde tanymal. Jaqynda rejisser Almatygha kelip ketti, "TúranÁlem­Bank" qoyylymgha qoldau kórsetetin bolyp kelisipti.

M.Q.-M.: Solay ma? Alghash ret estip túrmyn.

N.A.: Men de. Áytse de, qyzghylyqty jay. Premierany kýtemiz endi.

M.Q.-M.: Abaydyng әlemdik sapary jayynda birer auyz sóz aitugha rúqsat etinizder, aldymen tym bolmasa onyng shyghystyq bastaularyna toqtalayyq. Jylap-syqtay beretin eshtene joq, isti jón-josyghymen jýrgize bilsek, Abay iran jәne arab tildi әlemde әbden-aq әigili bola alady. Óitkeni, onyng poeziyasy parsy poeziya­symen ýndes, al parsy poeziyasynyng arabtargha qandaylyq әser etkeni belgili. Shyghysta arab tili - ghylymnyn, traktattardyng tili; parsy tili - poeziya tili, týrki tili - әskery ónerding tili dep sanalghan. Ras, Álisher Nauay týrkishe de, parsysha da jazghan. Abay onymen anyq astasyp jatady, sondyqtan, qaytalap aitamyn, kókeyimizdegini kónilge qonymdy etip atqara alsaq, bәri de qoldan keledi. Ári býgingi tanda, biz islam әlemining bir bóligine ainalghan kezde, solay bolghanyna sóz joq: qazaqtar músylmandar ghoy - Batys bizge ózderin Shyghys­pen baylanystyryp túratyn kópir syndy qaray­dy. Qazaqstan - zayyrly memleket, ondaghy dinge senushilerding basym bóligi - músylmandar men pravoslaviye­likter. Biz eki tildi qatar mengergenbiz. Batys demokratiyasynyng qúndylyqtarynan tipti de bas tartpaymyz, sony­men qatar últtyq mәdeniyetimizdi de saqtap, damytyp otyramyz. Mine, osy telqozylyq sipatymyz, teginde, bizge barshanyng basyn biriktirtip túrady.

Múnyng bәrin nege aityp túrmyn? Aytpaghym taghy sol jay - osynday jaghdayda Abay jyry ózining jahandaghy jolyn arab elderinen bastap, әri qaray jalghastyra alar edi. Bar mәsele әdeby jәne baspagerlik menedjmentti dúrys úiymdastyra bilude.

Múrat Múhtarúlynyng pikirin qoldap, eger audarmanyng qiyndyqtaryn ensere bilsek, Abay dauysy Qytaygha da qarlyqpay jeter edi degim keledi. Búl ne degen sóz? Qytaydyng ózi de asa alyp el - bir jarym milliard adam túrady. Áytse de, búl odan da artyq, óitkeni, Ontýstik-Shyghys Aziyada qytay tilin biletinder óte kóp, ol, tipti, týpting týbinde әlem tili retinde aghyl­shyn tilin de shetke ysyryp shygharuy mýmkin. Demek, Abay ýshin de qytay tili dәneker tilge ainala alady. Onyng ýstine kóshpeli halyq­tardyng óleng órnegining ózi qytay poeziyasyna jat emes, Go Mojonyng aituynsha, Tang dәuirinde týrki tamyrly aqyndar jyr tókken. Men sol kezendegi qytay aqyndarynyng birazyn oqydym, sondaghy sipattalatyn ortanyng suretine qara­ghanda, avtordyng kóshpelilik stihiyasyn beyneleuine qaraghanda, aqynnyng ózi de sol әlemmen barynsha qoyyndasyp ketken deuge keledi.

Al endi jalpy Europada, batys әleminde Abay asa tanymal bola qoymaydy. "Qara sózderdin" jóni basqa.

M.Á.: Tanymaldylyqty aityp túrghanymyz joq. Sýimese sýimey-aq qoysyn - moyyndasa boldy.

N.A.: Men tipti basqasha aitar edim - әlemdik úly túlgha retinde tanysyn dep.

Múhtar Abrarúly, Abaydyng qazaq dalasyna sonsha tereng tamyr jibergenine qaramastan, onyng dauysy daladan tys ónirlerge de, Shyghysqa, Shy­ghys­tan basqa jerlerge de jete alatynyn aitqa­ny­nyzgha qaraghanda, әu bastaghy ústanymynyzdy birshama ózgertken siyaqtysyz. Áytpese, tipti únjyrgham týsip kete jazdap edi. Maghan sonday-aq Múrat Múhtarúlynyng aqynnyng ózge tildi ortadaghy taghdyry әldebir qúbylystarmen, tipti әde­biyetke atymen qatysy joq oqighalarmen bay­lanysty bolatyndyghy jónindegi oiy da manyzdy siyaqty kórinedi. Bir joqty bir joq tabady degen.

Al endigi aitarym taza әdebiyetke qatysty jay.

Orys poeziyasynda Pushkin mektebi joq. Aytalyq, filosofiyalyq lirikanyng Tutchev mektebi bar deyik, Nekrasov mektebi bar, onyng HH ghasyrdaghy asa kórnekti ókili - Aleksandr Tvardovskiy. Al Pushkin mektebi joq, óitkeni, Pushkinnen bәri de bastau alghan, alayda, naqty eshkimdi de dәl Pushkinnen shyqty dey almaymyz. Osydan mynanday súraq shyghady: qazaq poeziyasynda Abay mektebi, onyng tikeley múragerleri bar ma?

M.Q.-M.: Islam әleminde pir degen úghym bar, ruhany ústazdy, shamshyraq syndy, baghdar beretin adamdardy osylay ataydy. Barlyq qazaq aqyn­dary ýshin, jasyna da, jasamysyna da, sonday pir - Abay. Eshkim de ózin Abaydyng múragerimin dey almaydy, oghan dәti de barmaydy, múnday oidyng ózi astamshylyqqa jatar edi. Sózime Múrat Múhtarúly kuә bolsyn, bizdegi qolyna qalam alghandardyng arasynda men Abaydyng qay jerine keldim dep salystyratyn salt bar. Qarap otyrsanyz, eshkimning de Abaydyng tym bolmasa "tizesine" deyin jettim deuge batyly barghan emes. Ózim sýiip oqityn tamasha qazaq prozashysy Múh­tar Maghauinning ghúmyrbayandyq romany "Men" dep atalady. Atyna qarap-aq avtordyng beri qoyghanda ózin ózi tómenshiktetuge beyim emes­tigin kóruge bolady. Sonda ne aitqan deysiz ghoy? Ózin Múhtar Áuezovting izbasary, onyng dәs­týr­lerin jal­ghastyrushy, tipti onymen óner jary­syna týsushi sanay túra - úly Zerger ómirden ótkeli bergi jarty ghasyrday uaqyttyng ishinde bizding әdebiyetimizding qatty kemeldengenin eskeru kerek qoy - Maghauin Abaydyng "tizesine de" kelme­genin tike aitady. Al júrttyng kóbi Abaydyng tilersegine de jetpegenin ishtey moyyndaydy. Qysqasy, Abay - barsha aqyndardyng ústazy, Múhtar Áuezov aitqanday, agha aqyn.

M.Á.: Qayym Múqamedhanovtyng "Abaydyng әdebiyet mektebi" degen kitaby bar...

M.Q.-M.: IYә, ol enbek Múhtar Áuezovting je­tekshiligimen jazylghan dissertasiyadan tuyndaghan. Avtor ol ýshin biraz qúqay kórgen - jazyqsyz jazalanyp, stalindik lagerlerde otyrghan.

M.Á.: Biraq onda, negizinde, әngime әdeby oqu túrghysynda emes, keng maghynada alghandaghy dәstýrdi múra tútushylyq jóninde qozghalady. Múnyng ózi týsinikti de - Abaygha elikteu mýmkin emes, dәl sol órnekpen jazu da mýmkin emes. Al әrbir naghyz aqynnyng ózin Abaygha qarap ólsheytinining jóni basqa. Ol bir qúlaq kýii siyaqty. Onyng asa auqymdy, alapat orny da osynda. Abay bolmaghanda, Maghjan Júmabaev, Iliyas Jansýgirov, Múqaghaly Maqataev siyaqty alyp túlghalarymyz da bolmas edi. Qazaqstanda qazir de myqty aqyndar bar.

M.Q.-M.: Taghy bir-eki auyz sóz qosayyn.

N.A.: Áriyne, qosynyz.

M.Q.-M.: Men jana biz, qazaqtar - músylman-sýnnittermiz dedim ghoy. Sóite túra, myna jaydy janym auyra moyyndaymyn: bizde, tipti ziyaly ortada, ghylymi, kórkem intelliygen­siyanyng arasynda Qúrannan betin әri búrghanymen qoymay, qasiyetsizdikpen til tiygizetin adamdar da tabylady. Al Abaydyng úlylyghyna eshkim shәk keltirmeydi, onyng esimining kiyeliligi sonday.

M.Á.: IYә, múnyng ózi ghajayyp qúbylys.

N.A.: Ángimemizdi osynday ruh asqaqtatatyn auanmen ayaqtaugha bolady ghoy deymin. Sizderge alghys aitamyn, búl әngime maghan óte paydaly boldy, oqyrmandargha da qyzghylyqty kóriner deymin. Ózin ózi maqtaghanday jazghyrmanyz­dar, mening oiymsha, osy әngimemiz kitaptyng qúrylymynda ornyn dәl tabatyn siyaqty. Men múny nýkte qoi emes, qayta qayrau, joly ashylghan mәre siyaqty kóremin.

Solay bolghany da jón, óit­ke­ni, Abaygha barar jol qashanda órleu joly, onyng ózi - qa­shan­da jalghasatyn jol.

 

"Egemen Qazaqstan" gazeti №184-187 (25584) 27 mamyr 2009 jyl