Эпилог

Жақын күндерде ел жұртшылығы ет жүректі елжіретер жақсы жаңалықты естіп, тағы бір қуанышқа кенелді: Мәскеудегі "Молодая гвардия" баспасының "Жизнь замечательных людей" сериясынан халқымыздың қасиетті ұлы Абай атамыздың өміріне арналған кітап жарық көрді. Ардақты азаматымыз Мұхтар Құл-Мұхаммедтің бастамашылығымен жазылған бұл еңбектің авторы Николай Анастасьев Фолкнер, Хемингуэй, Набоков сынды сөз зергерлері жайындағы әлемнің көптеген тілдеріне аударылған тамаша зерттеулерімен кеңінен танымал. Оның алдында осы сериядан "Мұхтар Әуезов"  кітабын шығарған қаламгердің қазақтың ұлы ақынын танытуға атсалысуы қай жағынан қарағанда да құптарлық.

Эпилог

Жақын күндерде ел жұртшылығы ет жүректі елжіретер жақсы жаңалықты естіп, тағы бір қуанышқа кенелді: Мәскеудегі "Молодая гвардия" баспасының "Жизнь замечательных людей" сериясынан халқымыздың қасиетті ұлы Абай атамыздың өміріне арналған кітап жарық көрді. Ардақты азаматымыз Мұхтар Құл-Мұхаммедтің бастамашылығымен жазылған бұл еңбектің авторы Николай Анастасьев Фолкнер, Хемингуэй, Набоков сынды сөз зергерлері жайындағы әлемнің көптеген тілдеріне аударылған тамаша зерттеулерімен кеңінен танымал. Оның алдында осы сериядан "Мұхтар Әуезов"  кітабын шығарған қаламгердің қазақтың ұлы ақынын танытуға атсалысуы қай жағынан қарағанда да құптарлық.

"Абайдың өмірі сырттай қарағанда оқиғаларға бай емес, алайда шығармашылық ізденістерге, жаңа пішіндер қарастыруға, Батыс пен Шығыстың классиктерімен сырттай сұхбаттасуға толы. Ғұмырбаяндық егжей-тегжейліліктің аясынан асып кететін осынау "сөздегі болмысты" өзінің кітабында танымал әдебиеттанушы  әрі жазушы Николай Анастасьев қайта жаңғыртқан. Оның Абайы - Ұлы Даланың өз халқының білімге қол жеткізуі мен өркендеуі жолында күресумен өткен перзенті ғана емес, Пушкин мен Гетенің, Шекспир мен Декарттың сұхбаттасушысы, әлем мәдениетіндегі ұлы қайраткерлердің пантеонына солармен қатар кіретін тұлға" - "Абай" кітабының аннотациясында осылай айтылған. Атақты кітап сериясының бұл бағасы Абайдың дүние дидарында өзіне лайықты даңқын иеленуінің басы болғай деп тілейік, ардақты ағайын.

 

...Мағауияның жаназасында айтылған азалы жоқтаулар үні сап болып, осынау жас өлімге қабырғалары қайысқан алыс-жақын ағайындар аяғы басыла бастаса да, қыршын өмірді қиып кет­кен сұм ажалға біржола мүжіліп түскен әке көңілі айығар емес, қайта өзі де соған қарай мойын ұсы­нып, біржола үнсіз, тілсіз қалған-ды. Жаңа ғана алпыстың табалдырығынан аттап, ақсақалдыққа қарай бет бұрса да, бой-басы жинақы, дене бітімі мығым ақын тұлғасы күні кешелер ширақ көрінуші еді. Бүгін кілт өзгерген. Бала қазасының үстіне сыйлас досы Базаралы да кенеттен қайтыс болып, мұны біржола меңдетіп кетті. Қара жердің қасіреті ақылман ақын қажырын еңсеріп, ол дүниеге қарай тартып бара жатқанын сезгендіктен болар, көп күндік үнсіздікті бұзып, әлде өлең, әлде сөз түрінде артына өсиет айтып кеткісі кел­ген­дей ишарат білдірген шағы да байқалып еді. Ауыр дерт оған шаманы келтірмеді. Бәлкім, оны кім­ге арнап, кімге аманат етуді ойлап та үлгер­ме­ген болар. Бірақ бір даусызы -­ ақын көкіре­гіндегі көп арман, үмітке сенімді ие болардай, соны өз өмірінің түп мақсаты етіп қабыл етердей бір сағым елес көз алдында берік сенім бейне­сіндей қараңдап тұрғаны бар-ды.

Кім еді ол? Жан тәсіліміндей қысылшаң мезет­те қам көңілге медет болғандай қай сенімнің бей­несі еді?

Бүгінде есімі әлемге дәл өзіндей әйгілі болған Мұхтар Әуезов қаламынан қағазға түскен аңыз әңгімені еске алсақ, сол бейненің дәл өзі көз алды­мызға келері анық.

Бетіне бір із түспеген жапан далада тамырын тереңге жіберіп, діңімен көкке бойлаған жалғыз ағаш тұр. Жер қабатын жарып өтіп, қашан өсті, оны ешкім білмейді. Әйтеуір жыл сайын жапырақ жайып, жадыраған көктемді қарсы алады, бүршік жарып гүл төгеді, жан-жағына ұрығын шашып, жел­­мен бірге әлемге таратып тұрады... Талай рет көк­теп көгерді, талай рет күнге күйіп қуарды. Бір­ақ бойындағы нәрін жойған жоқ, тіршілік ты­ны­сын жалғастыра берді. Бірақ, не шара, күндердің күнінде жалғыз ағашқа жай түсіп, діңін жарып кетті. Отқа шарпылып, денесін күйік шалған, бұта­­лары қуарып, демі бітуге айналған сорлы ағаш аспан­ға қарай мойнын созып, былай деп зар­ланған дейді: "Мені осынша қорлағандай кімге қандай жазығым бар еді? Жыл сайын менен тараған ұрықтың кімге зияны тиетін еді? Менің осылай құлазып құруға айналғаныма сен ғана куәсің, көк аспан. Менің жылма-жыл жапырақ жайып көгергенімді де, ал қазір тамырымнан қиы­лып құлағалы тұрғанымды да сен көріп тұрсың. Не жаздым, Жасаған? Айта көрші осының себебін. Өзім өлсем де, маусым сайын жан-жаққа тарап кеткен ұрығымнан ұрпақ қалар ма? Ең болмаса бұл сайдың түбінде жалғыз діңім тамыр тартып, топы­раққа нәрін берер ме? Өзім өлсем де, ұрпа­ғым өркен жаяр ма?

Қай заманда, қай өлкеде қандай ұрпағым жай­қалып өсіп, қара орманға айналар екен? Қай өлкеде бау-бақшаға, қай өңірде жер көркіне айна­лып, бұтағында бұлбұл сайрады, баурайында гүл бәйшешек жайнады деген сөзді менің рухым сезетін күн болар ма?!"

Осылай деп зар төккен жалғыз ағаш тілегін Жаратқан Иесі қабыл еткен дейді. "Жоқ өлмен, жаным жасар өлеңімде". // Есіне алар елім мені әр күнде" деп орыс ақыны жырлағандай, Абай да өз жырымен туған халқының мейірін туғызып, жа­нын жылытқан жоқ па еді?! Адам арын ардақтап, ақиқаттың жоғын жоқтаған қазақ ақылманы Абай мен бостандыққа, еркіндікке ұмтылған орыс ақыны Пушкиннің жүрек үндестігі бір жерден шықпап па еді?

Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,

Ол бірақ қайтып келіп ойнап-күлмес.

"Мені" мен "менікінің" айрылғанын

"Өлді" деп ат қойыпты өңшең білмес.

XVІІІ ғасырдың 70-ші жылдарында Франция­дан қайтып оралған Фонвизин өзінің жарыл­қау­шысы граф П.И.Панинге былай деп жазған: "Вольтердің Парижге келуі мұндағы халыққа әлде бір тәңірінің жер бетіне келіп түскеніндей әсер етті. Оған көрсетілген қошемет-құрметте жарат­қанға көрсеткен тағзымынан ешбір айырма жоқ еді. Егер ол кәрілікке жеңдіріп, қайратынан айрыл­маған болса және өзі жаңадан бір секта ашып, уағыз айтқысы келсе, барша халықты өзіне қаратып алатынына мен кәміл сенімдімін".

Шамасы дәл осы тұста Вольтердің жаңа ғана құрылған Солтүстік Америка Құрама Штаттары­ның елшісі Бенджамин Франклинмен танысып, онымен бірден дос болып кеткенін көзі көрген француз әйелі өзінің күнделікті дәптерінде сол екі кісінің достығына барша жұрттың таң-тамаша қалып сүйсінгенін былай деп жазады: "Қашан, қайда жүрсе де олардың жұбы жазылмас еді; театрға келе ме, паркте жүре ме - жұрт дүрлігіп, ду қол шапалақтап қарсы алар еді. Ал енді текті бек­задаларға тіпті назар да аудармас еді. Вольтер түш­кіріп қалса болды, Франклин дереу: "Жәрә­кім­алла" дейді, ал өзге жұрт соның өзіне мәз!".

Әрине, Вольтердің аты -­ Вольтер, ойшыл философ, айтулы жазушы, "Орлеан бойжеткені­нің", "Кандидтің" тағы басқа толып жатқан шы­ғар­малардың авторы. Сонымен бірге, қандай да зор тұлғалы жалғыз-жарым байшыкешіңнен әлдеқайда басым көрінетін ұғым. Вольтер - еуропалық жаңа заманда ақынның беделі шіркеу беделінен, тіпті мем­лекет беделінен де басым түсетін сол заман­ның көзге көрініп тұрған тірі бейнесі. Осы мағы­нада одан да гөрі бедерлі, одан да гөрі күштірек рөл атқарған бір адам Гете болды. Карлейль де дәл сондай еді. Немесе жаңағы Франклин, ал одан кейінірек шығып, тіпті ерекшелене көрінген Эмерсон тұтас бір ғасыр бойы ұлттың көсемдері ғана емес, нағыз тура мағынасындағы амери­ка­лық арман-тілектің жанды бейнесі болған жандар еді.

Фонвизин задында дәл осы адамдар еске алып отырып жаз­ған болар. Ол ішкі мұңын бүгіп отырып жазған-ды; өйткені ол кезде им­пе­рия өзінің жеке-дара билігін өлеңшілермен, фило­соф­тармен әсте де бөлісе алмақшы емес-ті. Ал көп­шілік қауым болса, өкімет билеушілеріне әре­гі­рек ығысыңдар деп айтарлықтай кәмелет саты­сына тіпті де көтеріле алмаған болатын (шын­туайтына келгенде, ол кез былай тұрсын, қазіргі ХХІ ғасырда, ойран-топай қаныпезерліктің одан әлдеқайда қатал тұтас бір дәуірін бастан кешірген осы кездің өзінде де ондай кәмелетке жете алдық па екен, сірә?). Тіпті Ұлы Екатеринаның өзі де, тіп­ті француз революциясынан кейін-ақ, еркін ойдың өскіні атаулыны баудай қылып ора бас­тады, ал Николай патшалығы туралы сөз қылудың да жөні жоқ. Бірақ соған қарамастан, ақындарды айдауға жібер­гендері, цензураны енгізгендері, Булгарин-Флю­гариндерді жалдамалы қызметке пайдаланғандары тегіннен тегін емес-ті. Өкіметке тән салпаңқұлақ сақтықтың соқыр сезімдері еркін­діктің ескек лебі кіріп кетеді-ау деген секеммен есік-терезені тарс бекіттірген. Ақындардың ықпал кү­шін мемлекет сезді, оны ақындардың өздері де білді.

Атағым кетер дабылдап... (Державин).

Дабысым Ресейге кетер жалпақ... (Пушкин).

Ал қыр өлкесіндегі жағдай одан өзгеше еді.

Мұндағы ақын мен мемлекет арасы былай тұр­сын, ақын мен қоғам арасындағы қарым-қатынас та әлі қалыптаса қоймаған-ды. Мұнда халықтың тарихы мен рухын бейнелейтін суреткердің өлең жолдары да, әсем әуендері де, жарқын бояулары да әлі өз мәртебелерін орнықтырып, санаға сіңе ал­маған-ды. Сондықтан ғой Абайдың "Қайран сөзім қор болды" деп налығаны, манағы жалғыз ағаштай "менің ұрығымнан өрбіген бұтақтарда тө­гілтіп бұлбұл сайрар ма екен, менің сая бақ­та­рым­да бақытты өмір орнар ма екен" деп арман еткені...

Ол арманды: "көзімнің тірісінде қадірін көре алмаған өнерімнің жемісін бағалар қауым ең болмаса өзім өлгеннен кейін пайда болар ма екен, шіркін-ау?!" - деген сөздермен ғана жеткізуге болар еді.

Өмірдің дәмі таусылған кезде тағдырдың талқысы басталмақ.

Оның басталуы да сан қилы. Кейде сәтті, тіпті сән-салтанатты басталуы да мүмкін.

Сонау 1914 жылдың өзінде-ақ Семейдің билік басындағылары Абайдың дүние салғанының он жылдығына арнап әдеби кеш ұйымдастырды да, содан былай қарай еске алу шаралары тұрақты түрде өткізілетін болды. Бұл істің басы-қасында Абай мұрасын шексіз сүйетін және оның өз басын қатты қадірлейтін замандастарының көмегімен әрдайым жас Мұхтар Әуезов жүрді. Бірақ олардың арасында өлең мәтінінің қадірін білетін адамдар жоқтың қасы еді. Ұлы деген перзентінің мұрасын зерттеп, тиісті бағасын беретін мамандар легі кейі­нірек пайда бола бастады. Ақын атына арналған мадақ сөздер, өлең-жырлар көбейді, оның есіміне қойылған елді мекендер, көшелер, театрлар мен кі­тапханалар, мектептер мен жоғары оқу орын­дары пайда болды. Оның сом тұлғасын бейне­лейтін тұғырлы ескерткіштер тұрғызылды.

Бірақ осындай игілікті істерге жақынырақ көз тігіп, зер сала қарағанда, кейбір сызаттар мен жарықшақтар бар екені де байқалатын еді. Ақынның қайтыс болғанына жиырма жыл то­луын атап өтуге сол Семейдің өзінде әжептәуір әзір­лік жүргізіліп жатты. Еске алу кештерін өт­кізу, әртүрлі конференцияларға дайындық жүр­гізіліп, ең бастысы, ақынның қолда бар шы­ғармаларын жинақ етіп бастыру қарастырылған.

Солардың ақыры немен бітті?

Кей жерлерде әдеби-музыкалық кештер өткізілгені рас. Бірақ бәрі де біртүрлі сүреңсіз, ешқандай жариялы жарнамасыз, елеусіздеу өтті. Мұхтар Әуезов әзірлеп қойған ақын шығарма­лары­ның толық жинағын баспадан басып шығару ісі он жыл бойы кейінге қалдырылып келді. Әуезовтің сол басылымды әзірлеу бары­сын­да тындырған қыруар жұмысы, әрбір шы­ғарманы библиографиялық мәліметтерін әзірлеу, қолда жоғын жинастырып, оларды тексеру, дәлдеп анықтау сияқты, тағы басқадай тыңғылықты істері ұзақ уақыт бойы ескерусіз қалдырылды. Сондай бағалы іске белсене қатынасқан ақынның Көкбай сынды шәкірттері, жасы келіп қалса да көп жұмыстың басы-қасында болған Шәкәрімдей жанашыр туыстары өздері тындырған істің нәтижесін көре алмай кетті.

Мұның барлығының да ауызбен айтып жеткізгісіз себептері бар еді. Ең алдымен кеңестік кеңселердегі тоңмойын төрешілдік, халықтың рухани қазынасы мен мәдени құндылықтарға деген менмендік көзқарастар еді. Күні кеше бұл істердің өзін бұзып-жарып, өңін айналдырған белсенділер бір күннің ішінде халыққа жандары ашығыш қырағылар болып шыға келді. Олардың түсінігі бойынша, Абай ұлы ақын ғана емес, халықтың жоғын жоқтаған жанашыр қорғаны­шы, көзін ашуға тырысқан ағартушы ғана емес, шыққан тегі жағынан ірі байдың тұқымы, өзі де барып тұрған феодал, буржуазиялық ұлтшыл, тіпті мал баққан көшпелілер арасында бур­жуазия­ның иісі де болмағанына қарамастан, ол соның өкілі, бұл жерде асыра сілтеушілік болып жатса оқа емес, "сақтық пен қырағылық керек".

Міне, осы сияқты сорақылықтар белең алып тұрған заманда Абай аты кем дегенде жарты ғасыр бойы саяси сенімсіздік пен жөнсіз күмәншілдіктің құрбаны болып келді. Сөз жүзінде оның атын даң­ға­зылықпен ауызға алып, ұранға айналдырып жүр­ген күннің өзінде бәз біреулердің тіксіне, тікірейе қарайтынына тыйым салынбады. Абай аты аталған жерде тек оның үстем саясатқа сәйкес келетін жақ­тары ғана айтылып, көп қырлары ескерусіз қал­ды­рылды. Әсіресе дін жөніндегі кейбір сын­шыл­дық ой-пікірлері болмаса, жалпы исламға көз­қа­расы қат­ты сынға ұшырады; тіпті ондай сын бол­маған күнде де, ақынның ғылыми ілгерішілдігі тек ағартушы деген жалпы атақтан асырылмады. Бақ­сақ, өлген адамды да ескертусіз еске алуға болмайды екен.

Жұрт алдында - даурықпалы даңғаза, жария­лы жарнама, ал Кафканың трибуналы сияқты, биліктің жасырын түкпірлерінде осы Абайдың өзі ілгерішіл игілік пе, әлде кері тарт­па кесел ме деген күңкіл әңгімелер. Ақыр аяғында олардың келген тоқтамы - тәуір деген жағын басыңқырай айтып, дінге көзқарасы сияқты кедір-бұдырларын бұқтырып тастау болды. Осындай ала-құлалықтың өзі кейбір идеологиялық науқандар кезінде одан сайын асқындырылып, қайдағы бір Бокль, Милль деген сияқты бірде­ңе­лермен бас қатыру оған не үшін керек болды екен деген сияқты дүдәмал сөздер айтылып жүрді. Чернышевскийді қызықтау - басқа мәселе, ол, әрине, өте мақтарлық. Одан гөрі оңтайлылау ұлтшыл­дық­тың мөрін былш еткі­зіп баса салу тиімді көрінетін. Тіпті Абайдың тіке­лей өзіне тістері бата қоймай­тын тұстарда оның Көкбай секілді бейкүнә шәкірттерін даттау жетіп жататын.

Жә, өткен іс өтті-кетті, бірақ тырнауыштың басын басып қалмау үшін бүгінгінің өзіне абай болайық деген жосық белең ала беретін.

Абай - күрт өзгеріс заманының адамы, ол өмір сүрген кезде мыңдаған жылдар бойғы қалып­тасып қалған дала мәдениетінің қаймағы бұзыл­май, жаңа бір қасаң дәуірдің қатал заңдары үстем бола бастаған. Сондықтан оның шығармашылық мұрасында, барлық ұлы суреткерлерге тән қайғы-қасірет пен болашақтың сәулелі саңылаулары бірде қатарласып, бірде қайшыласып жататыны бар-ды. Егер Анна Ахматованың бір өлеңін қара сөзбен мазмұндап айтсақ, күні өткен заманды жерлеп жатқанда жаназа оқылмайды, қабіріне гүл өспейді, тікенек қана тамыр тартады. Болашақ мұрагерлері ата-бабасын танымай өседі.

Абайдың өмірден өткеніне жүз жылдан жаңа асты. Бұл оған дейінгі заманмен салыстырғанда тіпті келте кезең. Сол өлшеулі уақыттың өзінде қазақ даласын қопарып кеткен талай жарылыстар болып, өмір енді ғана сабасына түсе бастады.

Абай - сол астан-кестен ауыспалы шақтың қай­раткер тұлғасы. Мұндай кезде мен сияқты иде­алистеу адамға өлең өнері, яғни жалпы мәдениет әлемі саясат пен экономикадан гөрі маңыздырақ көрінетіні бар. Мен соған сенгім келеді.

Абай ескерткішіне қарай із түсірген халық сүрлеуін шөп баспайды. Ал ақынның өзіне барар жолға, оның өлеңдері мен сөздері тамыр тартқан биікке шөп шығып кеткен жоқ па екен? Онымен екі арадағы түсініспестік қамалы алынды ма? Бір кезде ақынның жанын жаралап, жүрегін езген өнердің емес-ау, өмірдің өз жатсынуы жойылды ма? Оның өз тұсында таба алмаған достық пейіл ұрпағының бойына дарыды ма? Абай құпиясының сыры ашылды ма?

Міне, осы сияқты күрмеуі қиын сұрақтарға мен құралыптас келіп-кетпе жолаушылар жауап таба алмас еді. Ол үшін адамның тамырында қазақтың қаны соғып тұруы керек. Ондай адам даланың ауа­сы­мен тыныстауы керек, осы жердің топыра­ғын­да сәл ғана қыбыр еткен қимылды жүрек дірі­лі­мен сезінетіндей ішкі көздің жанары, тіпті ең бол­мағанда жиі қатынасатын жай тамыр-таныстығы болу керек.

Менің өз басымда ондай артықшылық бар деп есептеймін. Енді соны пайдаланып қалғым келеді. Осы кітабымның соңғы нүктесін қояр кезде соның әртүрлі жолдарын ойластыра келгенде бүгінгі Қазақстанның саяси және мәдени өміріне белсене қатынасып жүрген достарымды әңгімеге шақыруды жөн көрдім. Енді соларды таныстыра кетейін.

Мұрат Әуезов. Оның есімі осы еңбектің ішінде аракідік аталып та жүрген. Енді толығырақ тоқта­лайын. Біз онымен ертеректен, өткен ғасырдың алпысыншы жылдарынан бері таныспыз. Онда ол Әлемдік әдебиет институтына оқуға түсіп жат­қан­да, мен соның аспирантурасын бітіргелі жүрген­мін. Арада талай жылдар бойы сырттай білісіп жү­ріп, Мұхтар Әуезов туралы кітап жаза бастағанда жақын араластым. Ақыры достасып кеттік. Мен жасырақ кезімде білмеппін, Мұрат студент күнінің өзінде "Жас тұлпар" атты бейресми ұйым құрып, соған бас болған екен. Мәскеудің жоғары оқу орындарындағы қазақ шәкірттерінен құрылған бұл ұйымның мүшелері жазғы демалыстарда ауыл-ауылды аралап, өзде­рінің ғылыми жұмыстары үшін көшпелі елдің эстетикасынан әртүрлі мағлұ­мат­тар жинайды екен. Бәлкім, олардың мұндай сапар­ларында жастыққа тән білмекке құштарлық жетеледі ме, әлде одан да гөрі естиярлыққа бейім: ұлт­тық мә­де­ниет құнды­лық­тарының ізі суып, кө­мескілене бастағанда, бо­ла­шақтың жолы қалай ашыл­мақ деген мазасыз­дық болды ма, - кім білсін.

Күні бүгінде бұрын­ғы­дан да өткірірек сезілетін мұндай міндетті шешу үшін немесе ондай ше­шім­ге жақынырақ бару үшін, әлбетте, Абай атты биік шыңға қарай өрлеп барып, оның биігінен тө­мен­дегі тереңге көз жіберу қажет болар еді. Мұндай сапарға Мұрат Әуезов Ұстаз әкенің жол сілтеуі­мен тіпті сонау балаң ке­зін­де-ақ бет бұрған да, со­дан әрі жалғастыра берген.

Жас жігіт буыны бекіп өсе келе атпал азамат бо­лып, тіпті мансаптық жол­да да едәуір баспал­дақтан өтті. Білімі жағы­нан Қытай зерттеушісі мамандығын алған ол Пар­­ла­мент мүшесі,  Тәуел­сіз Қазақстанның Қы­тайдағы тұңғыш елшісі болды, одан кейін ақыр-аяғын­да елдің бас кітап қой­­ма­сы - Ұлттық кітап­ха­наны басқарды. Со­лар­ға үстеме ретінде әртүрлі қоғамдық комитет­терге, тө­реші ал­қаларға, басқар­ма­ларға, тағы сондайларға қаты­нас­ты. Бірақ мәселе тек осыларда ғана ма?

Мұрат Әуезов - қа­зір­гі Қазақстандағы адамгер­ші­лік пен ақыл-ойдың дау­сыз бір беделі. Әрине, бұл орайда оның абы­рой­мен алып жүрген ныспы­сының да маңызы осал емес. Бірақ әлгі абырой-беделдің барлығына ол өз білігімен жетті. Бұрынғы заманда да, қазіргі кезде де мән-мағынасы кемі­ме­ген азаматтық дейтін ізгі­лікті өрістегі ақ-адал ең­бе­гінің маңызы да кем болған жоқ.

Мұрат Әуезов - Шығыстың гуманитарлық ұлы мұрасының тамаша білгірі.

Мұрат Әуезов - адам-пенде мәдениетінің бір­лі­гін де, көзге көрінбейтін ішкі байланыс­тарын да қалтқысыз көре білетін кісі. Оның қолынан ер­теректе шыққан "Ип­по­крена" дейтін кітап, өзгені былай қойғанда, осының айқын айғағы (соны оқы­ғанда, Мұраттың, қазіргі ныс­пысымен атасаң Мұ­рат Мұхтарұлының жазба сөзден гөрі ауызшаға ұсталығының, соған бейімі­рек екендігінің себебіне айқынырақ көз жеткі­земін; ал әзірге, баспа жүзін көрген еңбегінің аздығына өкініп қалатыным да бар, бірақ болашақта да өмір бар ғой).

Менің екінші сұхбаттас адамым - Мұхтар Құл-Мұхаммед.

Оның мансап жолындағы жетістіктері тіпті шұғыл һәм айта қалғандай әсерлі: Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрі, Республика Президентінің Әкімшілігіндегі басшылардың бірі, Қызылорда облысының губернаторы, мұндағыша айтсақ, әкімі (біздің алғашқы әңгімеміз 2008 жылдың сәуірінде, оның сондағы резиденциясында болған еді). Таяуда ол министрдің орынтағына қайтып оралды.

Білетін адамдардың айтуына қарағанда, бұл кісімен істес болу да, сұхбаттасып әңгіме-дүкен құру да бір ғанибет деседі; Өйткені, барды "бар", жоқты "жоқ" деп кесіп айтар бір сөзді кісі болса керек; екіншіден, оның табиғатында төрешілдік тоңмойындылықтан титімдей жұрнақ жоқ екені­не өзімнің көзім жетті. Әрине, маған салсаңыз­дар, лауазымдық дәрежеге мен онша көп мән бере бермеймін, бірақ жаңағыдай абзал қасиеттер әркімге де керек-ақ.

Сондықтан оған дән ризамын. Мен оның басқа себептерін тәптіштеп жатпайын. Ең басты себебі - өзімді барынша батысшыл санап жүр­генде бетімді әуелі Мұхтар Әуезовке қарай бұрған да, қазіргі кезде Абайға әкеліп жүгіндірген де - осы кісі. Соның қолындағы мол мүмкіндіктерді пайдалана отырып, әуелі Абай­дың шежірешісіне, одан кейін ақынның өзіне бағышталған екі кітабымды шығара алармын деп үміттенсем, оның ағаттығы бола қоймас деп ойлаймын. Бұл орайда да мен оның мансабына емес, өз басының табиғи жомарттығына сенемін.

Ендігі еске саларым, Абай жөніндегі ең бірінші және ең ілкі мәнді сөзді айтқан адам - Әлихан Бө­кей­ханов, мейлі ол қазанама болсын, мейлі өзіндік ерекшелігі бар естелік жанры болсын, қайткенде де ең алғашқы бейресми оразды сөзді айта алған сол еді. Енді осыған орайластырып, екінші бір айта­рым ­- Әлихан Бөкейхановтың өзі туралы. Санкт-Петербургтың орман-техникалық инсти­ту­тын бітіріп шыққан ол табиғат зерттеуші, әрі кет­кенде этнолог ғалым болса керек еді. Оның ар­тын­да қалған азын-аулақ зерттеу еңбектері (әл­бет­те, орыс тілінде жазылған) осындай ойға мегзейді. Олардан кейін "Қазақ өлкесінің тарихи тағдыры", "Қарқаралы үйезіндегі қазақтардың рулық құры­лымы" деген еңбектер жазыпты. Фольклоршы болған күнде де көштен қалмаса керек еді: "Қозы Көрпеш-Баян сұ­лудың" бір нұсқасын қағазға түсіріпті, Абай мұ­расының алғашқы жинағын бастыру ісіне бел­сене қатынасыпты. Әдебиеттің қисыншыл тео­ре­тигі д­е бола алады екен, өйткені өзге бір ең­бек­тер жөніндегі ескертулері негізінде "Роман де­ген не нәрсе" деген мақала жариялапты. Солар­дың арасындағы қаға берісте Толстойдың, Че­хов­тың, Короленконың, Мопассанның, Мамин-Сибиряктың әңгімелерін қазақ тіліне аударыпты.

Бірақ осынау жарқын тұлғалы адамның бола­шақ өмірі мүлде өзгеше арнада қалыптасқан. Рево­лю­цияның алдындағы дауылдатқан жылдарда өмірге келген Алаш партиясына бас болып, ұлт­тың мәдени мұра байлығы негізінде, бүкіл дүние жүзімен достық қарым-қатынасты көздейтін Қыр өңі­рінде жаңа өмір орнатуды мақсат етіпті. Кейі­ні­рек, үкімет басындағы жебірлер Бөкейханов пен оның үзеңгілестерін ұлтшыл фанатиктер деп атаған екен, сол жалған атақ оларға желімдей жа­бысып, ұзақ уақыт соңдарынан қалмапты. Ал шын­дығында батыс және ең әуелі орыс мәде­ниеті­нің мұраттарын бетке ұстаған алашорда­шылар нағыз плюралис­тер, яғни мемлекетаралық, мәдениет­аралық, дінаралық алыс-берісті жақтаған кең тынысты, кең өрісті қайраткерлер болған екен.

Міне, сонымен жоғарыда сөз болған Мұхтар Абрарұлы Құл-Мұхаммед, ең алдымен гумани­тарлық мамандықтың адамы, философиялық ой өрісті тарихшы (ғылым докторы деген ғылыми дәрежесі де бар заңгер) жаңағы Алашорданың ақылмандық және саяси мұрасын зер сала зерттей жүріп, оларға тағылған жалған атақтың тас-тал­қа­нын шығарған, сөйтіп, ардақты Алаш арыс­тары­ның абыройлы да қиын-қыстау өмірлерін бей­нелеп берген алғашқы Қазақстан ғалымдарының бірі де бірегейі болыпты. Ал мен үшін бұл кісінің Әлихан мен Ахмет, басқа да алашшылар жөніндегі еңбектері шын мәнінде жаңалық болып көрінді. Сонымен бірге бұл еңбектерге қазақ зиялылары­ның аға буынындағы рухани көшбасшылардың тәжірибесінен бүгінгі өз қызметіне пайдасы тиерлік бір таяныш табамын ба деген ішкі ой да жүретін тәрізді. Ал мұндай ерекшелік - ғылыми жұмыс авторларында онша көп кездесе бермейтін қасиет. Мұның арғы төркіні сол Алаш қайраткерлері өздеріне бағдар еткен ұлы Абайда жатқаны да бекер болмас.

Замандар мен ұрпақтар арасындағы, адамдар мен идеялар арасындағы бұл сабақтастық біздің ортақ әңгімемізге де арқау болып еді. Осындай түйінмен мен өз кітабымды да тәмам еткен сияқтымын.

Николай Анастасьев:

Бернард Шоудың мынадай бір сөзі бар: "мен" дегенім - мен және менің маңымдағы жағдаят, - деген еді ол кісі. Қисынсыздау сөз. Бірақ қиыс­ты­рып айтылған таза шындық. Одағайлығы және бар. Өйткені, "менің жағдаятымның" артында келетін болашақ жағдаяттар да бар ғой. Ажыратып айтсақ, бірінің соңынан бірі тізбектеліп келетін жаңа ұрпақтар бар емес пе? Әр заманның өз Шекс­пирі, Сервантесі, Гетесі, Пушкині, Абайы болады.

Ақын өмірі жер бетінде өз пешенесіне жазылған меншікті мерзімнен құралады. Сол мерзім біткен кезде тағдыры басталады.

Ендігі әңгіме сол тағдыр жайында болмақ.

Абай дүниеге өзінен кейін келген қазақтар­дың тағдырын қалай қалыптастырды? Сол қазақтар Абайдың өз тағдырын қалай қалып­тастырған және әлі де қалай қалыптастырып жатыр: өйткені біз де, ең алдымен ұлы ақынның ұрпақтары Сіздер де - суреткердің әріптес авторларымыз. Оның өлеңдерін оқығанда соларды қайтадан жазған болып шығамыз.

Сол себептен де мені ең алдымен қызық­тыратын бірсыпыра қарапайым нәрселер бар.

Сіздер Абайдың атын, өлеңдерін, әндерін алғаш рет кімнен естідіңіздер? Оларды кім айтты: аналарыңыз ба, әжелеріңіз бе? Әлде мектептегі мұғалімдеріңіз бе еді өлеңдерін оқыған? Қысқа­сы, әуелі сол бастауларды айталықшы. Өздерің­нің және де өзгелердің ақынмен араласуының кейінгі жалғасына сонсоң кірісерміз. Кәнекей, сізге өтініш, Мұхтар Абрарұлы!

Мұхтар Құл-Мұхаммед:

Бұл бастаудың да бастауы бар, ол тым арғы тарихқа кетеді. Бұрнағы ғасырдың 30-шы жыл­дары­нда, яғни қыр елінің соңғы рет бас көтерген батыры Кенесары ханның тұсында Мұрат Мұх­тар­ұлы екеуіміздің бабаларымыз Түркістаннан Семей облысының жеріне қарай қоныс аударыпты. Оларды бұлай қарай атақты Ақтайлақ би шақырса керек. Өзі исламды терең білетін, мейлінше дін­дар адам өзінің қалың руластарын құдай жолына салып, оларға құран хадистерін үйретпек ниетте болған көрінеді. Ал біздің аталарымыз болса, дін іліміне өте жетік болған да, сол біліктерінің аяғы кейін, ХХ ғасырдың басында жәдитшілдікке барып ұласқан. Солардың бірі, менің арғы атам Мірхалид, мына Мұрат Мұхтарұлының арғы атасы Саяқып деген кісілер отыз отбасы ағайын-туыстарын бастап ұзақ жолға шығады да, қазіргі Шығыс Қазақстан облысындағы Аягөз ауданының жеріне келіп тоқтайды.

Осы арадан олардың жолы тағы да ажырасып, Саяқып отағасы Бердіқожа атты баласымен бірге солтүстік-батыс жақтағы Шыңғыс тауларына қарай беттейді. Ол кезде сол өңірде Абайдың әкесі аға сұлтан Құнанбай билік жүргізіп тұрады екен. Ал менің ата-бабаларым оңтүстік-шығыс жақта, Абай дүниеге келген жерден 400-500 шақырымдай қашық жерді мекендейді. Сөйтіп, мен Абай есімін де, оның өлеңдерін де сәби кезімде бойыма ана сүтімен бірге сіңірген болсам керек. Ал өз құлағыммен қашан естігенім, әрине, есімде жоқ. Әйтеуір бір анығы - өзім хат танығанға дейін де бұл есімге құлағым қанық болған.

Абайдың о дүниелік болғанынан бері онша көп уақыт өткен жоқ. Соның өзінде қырдағы ел ішінде ұзатылатын қызға жасау әзірлегенде ішіне Абай өлеңдерінің кітабын салу дәстүрге айналған. Соның сәл өзгерген бір түрі ретінде Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев кіші қызына қымбат сыйлық ретінде Мұхтар Әуезовтің "Абай жолы" эпопеясының мұқабасы күміспен күптелген қос томдығын тарту еткені есімде.

Бұл сыйлықта, әсіресе оның атында, үлкен мағына бар. Өйткені, Абай деген ұғым үлкен сапар, ұзақ жолды білдіреді. Ақын сол сапарда, оған қоса ұзақ сонар әдебиет әлемінде адастырмас бағдар болып табылады.

Н.А.: Ал анау Пушкинге де алып барған сол ма, әлде жол тапқан өзіңіз бе?

М.Қ.-М.: Сол болмағанда ше? Бірінші, екінші класта оқып жүргенде, біз тіпті Пуш­киннің атын естімеген кезімізде, Абай жазған Татьянаның хатын құлағымыз шалған. Ал бірақ мен қазақ мектебіне алғаш барған 67-ші жылғы Абай мен 77-інші жылы мектеп бітіргендегі Абай екеуі екі басқа адамдар еді. Жоғарыда айт­қа­нымдай, Абай деген үнемі қасыңда жүретін жолбасшың және өзіңді жоғары қарай көтеретін аспалы күймең.

Мектептен кейін Қазақ мемлекеттік уни­вер­ситетінің журналистика факультетінде тамаша ұстаздар болды. Соның бірі Зейнолла Қабдолов еді. Мұхтар Әуезовтің шәкірті есептелетін жарқын тұлға болатын. Оның лекцияларында Абай әр қырынан жарқырай ашылып, философ, ойшыл, ағартушы, халықтың көсемі бейнесінде көрінетін.

Ал қазір, арада отыз, жиырма, он жыл өткен кезде мен Абайды одан да басқаша кейіпте көремін. Мен оған жақындай түскен тәріздімін. Бірақ кәдімгі көкжиек сияқты, сен жақындаған сайын, ол шегініп алыстай береді.

Н.А.: Иә, ол жөнінде біз кейін тағы да әңгімелесеміз.

М.Қ.-М.: Қысқасы, Абай артта, тарихта қалып қойған жоқ, әрдайым алда. Сол қашық жерден ол біздің ойымызды ұққандай басын изейді, әлденені ишаратымен білдіреді. Біз соны есіте білуіміз керек.

2009-05-27:

Мұрат Әуезов:

Менің Абайым да бала күнімде пайда болған. Өмірбаянымның кейбір ерекшеліктеріне байланысты кейбір айырмашылықтары да болды. "Абай жолын" шамасы жеті-сегіз жасымда оқи бастадым-ау деймін. Алматыда тұратынбыз. Анам халық жауы ретінде атылып кеткен Ілияс Жансүгіровтің әйелі болғандықтан, Меркеге жер аударылып, содан қайтып оралғанда, әкем бізге бір кішкентай үйді сатып әперген. Анам іс тігіп отырғанда мені қасына жайластырып қойып, кітап оқытатын. Үш класты қазақ мектебінде оқыдым да, ана тілін тәп-тәуір білетін едім. Әрине, оқығанымның бәрін түсіндім деп айта алмаймын. Бірақ анамның діттеуі бар, оның үстіне әкемнің: "Алтын балам - Мұратқа..." деп жазып берген кітабын қызық көріп оқи беретін едім.

Н.А.: Сол кітабыңыз қазір бар ма?

М.Ә.: Иә, бар. Осы таяуда ғана, өзімнің архиві­мді ақтарып отырып тауып алдым. Жүрегім біртүрлі қобалжып кеткен. Шындығында бұл қиын өмірде көргені көп әкенің әлі есі кіріп болмаған жас баласына табыстаған жай ғана сыйы емес еке­нін мен енді ғана түсініп жүрмін. Мұхтар Абрар­ұлының айтқан бір ойын тірілте кетейін. Қыр елінде, былайша айтқанда, рухани ұстаздық деген бір жақсы дәстүр бар. Ол - атадан балаға, баладан келер ұрпаққа ауысып отыратын мирасқорлық рә­сімі. Онда тек білім-білік қана емес, сонымен бір­ге ғасырдан ғасырға тарап, жалғасып отыратын да­ла зиялылығының тұқым қуалаған, өнер дары­татын мектебі сияқты бір мағына бар. Сол арқылы атадан балаға тарай­тын аманат сияқты белгілі бір дүниетанымның, дүниеге көзқарастың жүйелі жи­ын­тығы болады. Оның негізінде мұсылмандықтың діні, мәдениеті, бүкіл өркениет әлемінің қазы­на­лары жатады. Сонда бұл әкенің балаға көшкен жай ғана сұлбасы емес, ұрпақтан ұрпаққа та­рай­тын рухани аманаты болып шығады. Сондықтан тәрбие дегеннің мәні әкенің ұрпақ алдындағы мәртебелі борышы болып шығады. Менің әкем осыны жақсы сезінген.

Абай менің өміріме дәл осылай күн көзінің айнаға шағылысқан сәулесі болып кірген еді. Сондай-ақ, әкемнің Қазақстандағы қуғыннан бас сауғалап жүргенде Мәскеуден жіберген тәтті сәлем-сауқатымен бірге әкем арқылы жеткен ақын дауысының ырғағы да менің зердемде сақтаулы. "Шырағым, ержетерсің, ержетсең сірә нетерсің, алысқа шырқап кетерсің, шыңнан шыңға жетер­сің" деген сөздері де құлағыма дәл бүгін айтыл­ғандай естіліп тұрады.

Ал бірақ, дұрысында, Абайдың менің өміріме шындап кіргені бозбала жігіт кезімізде, Мәскеудің жоғары оқу орындарының қазақ студенттері болып "Жас тұлпар" атты жастар қозғалысын құрған тұсымыз болса керек. Шынтуайтында, біз үшін мықты түрткі болған нақ осы Абайдың әндері еді. Әлі есімде, бірде Ленин тауларындағы ММУ-дің жатақханасында жиналып отырғаны­мыз­да біреуіміз "Айттым сәлем, қалам қас" пенен "Көзімнің қарасын" шыр­қап кеп жіберсін. Содан бері қанша жыл өтсе де әлі ойымнан кетпейді, құрбыларым­ның көздеріне мөлтілдеп жас келе қалған. Ал сон­дағы жігіттер мен қыздар босаң­дықты білмей­тін, шетінен қайсар жандар еді. Сол есіме түссе әлі күнге дейін жан-жүйем елжіреп қоя береді. Содан былай қарай ешқашан жабыл­май­тын Абай әлемінің қақпасынан оның өлеңдері мен әндері, оларға жалғаса қара сөздері бірінің соңынан бірі ілесіп келе берді. Сөйтіп ақыл-ойдың биік шыңы көз алдымыздан бой көтерді.

Қырдағы елімізге жер қозғалғандай бір ала­сапы­ран апат төніп келе жатқанын жалаңаш­талған жүйке жүйемізге құдіретті Абай рухы солай сез­дірген еді. Бұл тұтас бір өркениеттің болашақ апа­ты еді. Мен оны жылқы айдаған көшпелі елдің өркениеті деп атадым. Жаңағы дүбір дәл соның қош-қошындай естіліп еді. Оған қатысқан адам­дардың өздері де сол дағдарысты кезең тудырған ұлы жыраулар, Құрманғазы, Ди­налар сияқты ар­қалы күйшілер, айтқыш ақындар еді. Абай солар­дың алдында өткен, оның өлеңдерінен төніп келе жатқан сапырылыстың зарлы гөйгөйі естілген, ал қара сөздерінде соның апатты аужайы бейнеленген.

Мен бақсы-балгерлікке ұрынғым келмейді, бірақ кейде маған Абай Алланың бұйрығымен жоғарыдан бізді құтқару үшін келгендей болып көрінеді. ХХ ғасырдың ауыр апаттарынан - 30-шы жылдардағы ақсүйек аштықтан, осы таяуда ғана ақынның туған жерінде өткізілген ядролық сынақтардан біржола қырылып кетпей, жарым-жартылай болса да аман қалғанымыз дәл сол Абайдың желеп-жебеуі арқасында мүмкін болған шығар деп те ойлаймын.

Әлбетте, Абайдың өзі де жоқтан бар болып жаралмаған. Оның әр жағында Ресей мен Батыс тұр еді, ал олардан әріде ұлы парсы, араб жұрт­тары бар-ды... Иә, мен оны несіне айта берейін, өздеріңіз де талай жаздыңыздар. Бір өкініштісі - өзге бір жүйе адамдар - Қыр еліне ақыл-ойдың сәулесін әкелген, жазу-сызу дәстүрін таратқан қожа-молдалар туралы тым кешеуіл, тым кемшін жазылды. Шындығында Семей кітапханасында Абай тек Пушкин емес, Хафизді, Гете мен Монтенді ғана оқыған жоқ, жаңағы адамдарды да танып білді. Оны Шығыстың рухани мұрасымен таныстырған да солар еді ғой.

Н.А.: Ғафу етіңіз, сөзіңізді бөлейін. Жоғарыда айтылған отыз отбасының іс-әрекеттерінен шартты түрде болса да сақталып қалған заттық белгілер бар ма екен?

М.Қ.-М.: Бар, бірақ ол кейінірек, ХІХ-ХХ ғасырлардың тоғысында ғана пайда бола бастады. Мұның өзі қазақ мәдениетінің тарихында өте же­місті кезең болды. Ол кезде Ресейдің ірі-ірі ғылы­ми орталықтарында, мұсылмандықтың Қа­зан, Уфа сияқты ғылыми орталықтарында қазақ тілін­де мыңға тарта кітап атаулары жарық көр­ген. Жаңа­ғы өзіңіз айтқан заттық белгілер деп нақ сол жан­кешті адамдардың тындырған істерін айтуға болар еді. Ол кітаптардың таралымы сегіз-он мыңдай са­налатын. Бұл - тіпті біздің қазіргі өлшемдері­мізбен салыстырғанда да өте көлемді мөлшер.

Сол жылдары, ерсілеу болса да, атымен атап айтайын, жаңа ағартушылар дейтін бір ағым пайда болған. Араб тілінде "жадид", "хадим" дей­тін екі сөз бар, мағыналары "жаңа", "ескі" дегенді білдіреді. Солай деп айырым жасаудың өзінде заманалар арасындағы байланыс үзілмейді деген ұғым жатыр. Содан шығарып аталған "Усули жадид" мектебі төңірегіне өте оқымысты адамдар шо­ғырланған-ды. Өздері Каир, Ыс­тамбұл, Самар­қан, Бұқара секілді ислам оқуының орталықтары­нан білім алып келген софылар болатын. Ахмет Ясауидің төл мұрагерлері де солар. Түркістаннан бір кезде Семейге қоныс аударған отыз отбасының бірінен шыққан Жүсіпбек Шайхыисламұлы есімді ағартушының бір өзі қазақтың ондаған лиро-эпикалық және діни сипатты дастандарын бастырып шығарған.

Н.А.: Сонда бұл үрдіс сонау орта ғасырлардан із тартқан болды ғой.

М.Қ.-М.: Иә. Сірәғысында солардың ішіндегі ең білімдісі Шәкәрім еді. Айтқандай, ол да, бас­қалары да орыс тіліне өте жетік болған. Өкі­нішке қарай, кеңестік дәуірде сол дастандарға тыйым салынған еді, қазіргі "Мәдени мұра" бағдарламасы бойынша олар жаппай жарық көріп жатыр.

Н.А.: Сөйтіп мәдени өмірге берік кірікті ме олар?

М.Қ.-М.: Қаншалықты берік екенін айта алмаймын. Мен өз басым жиырма шақты діни дастандарды оқып шықтым. Олардан басқа Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының есімін атай аламын.

Н.А.: Шәкәрімнің тағдырына ол кісі ұрынған жоқ па?

М.Қ.-М.: Қалай деуге болады? Рас, өз ажалы­нан өлді. Бірақ қуғынға ұшыраған кездері бар. Артында қалған мұрасы - он томдық шығармалар жинағы тәуелсіздік кезінде түгелдей жарық көрді.

Оңтүстік Қазақстан жерінде өмір сүрген Шәді Жәңгірұлының мысалын айтайық. Егер сұрыптап тәртіпке келтірсе, одан да он томдай мұра табылады.

Н.А.: Орысшаға аударылғандары бар ма?

М.-Қ.: Әзірше жоқ.

Н.А.: Жарайды, күтерміз. Ілгері жылжи берейік. Мұрат Мұхтарұлы екеуіңіздің жолдары­ңыз болған екен, Абаймен емін-еркін қатынаста болған ортадан шығыпсыздар. Мұрат Мұхтарұлы тіпті туыстық жағынан да жақын болды ғой. Біз үшін дүниенің бәрі жұмбақ деп Абай сүйген Лермонтовтың өзі айтпады ма. Өзгенің жүре­гіндегі құпия-сырды ашамын деген адам үлкен қатеге ұрынады. Ал даналардың жұмбағы одан да бетер құпия. Айтқандай-ақ, осы Абайдың тілі тым жұпыны көрінеді. Орысша аудармасында бір шалалық бар ма? Осының себебі неде?

М.Қ.-М.: Қиын сауал. Оған әр адам, әр ұрпақ өзінше жауап береді. Сіздің тілге тиек етіп отырған сауалыңыздың төркінін сезіп отырмын.

Жүрегіңнің түбіне терең бойла,

Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла.

М.Ә.: Бұл жерде екі түрлі мағына бар. Әлде біреулер "мен" деген бірінші жаққа алданып қалар. Енді біреулер "сендерге айтамын" деп екінші жаққа бұрмалайды. Өзіңнің ішіңе үңіл деген мағынаға тоқталып қалады.

М.Қ.-М.: Әркімнің жеке түсінігіне келетін болсақ, Абай тұлғасының дүниеге келуінің өзі жұмбақ. Осы жерде бір тылсым бар. Бұл кісі меңіреу далада дүниеге келді де, ірі феодалдық отбасында тәрбиеленді. Бұқарада, Самарқанда, Ыстамбұл мен Каирдің бірінде оқып білім алмаса да, ислам дініне өте жетік болды. Соның "Отыз сегізінші сөзі" Құранды, сондай-ақ Тораны өте терең білетініне айғақ.

Н.А.: Иә, бұл шынында да жұмбақ екен.

М.Қ.-М.: Оның өлеңдері - қазақ әдебиетінде бұрын айтылмаған мүлде соны сөз. Тамырын тереңге жіберген байырғы ұлттық дәстүрі болмаса, ондай өлеңдер қайдан туады? Оған дейінгі поэзиямызда "шұбыртпалы ұйқас", "қара өлең ұйқасы" дейтін екі-ақ түрлі өлең бар еді. Университет былай тұрсын, аты жүйелі мектеп дегенді көрмеген, филологиялық арнаулы білімі жоқ адам "сегіз аяқ", "алты аяқ" дейтін жаңа өлең нұсқаларын қалайша ойлап тапқан? Қазіргі поэзияда солар үйреншікті үлгілер болып алды.

Н.А.: Иә, бүгін қалыпты үлгі. Ал бірақ кезінде кісі жатырқатар жаңалық болса, Абайдың өзін де қалың ортасына жат етіп көрсетпеді ме екен?

М.Қ.-М.: Ғажап емес. Ал енді жаңағы жұмбаққа қайта оралайықшы. Соның үшіншісі - дүниедегі ең қиын тілдер қатарына жататын орыс тілін ол қалайша жетік меңгерген? Ол бар болғаны Семейдегі шіркеу қасынан ашылған приход мекте­біне үш-ақ ай өз еркімен барып жүрген. Сөйте тұрып, орыс тілінің ең бір нәзік тіндерін игерген. Оның қаламынан шыққан Пуш­кин, Лермонтов шығармаларының аударма­сы­на қазіргі қазақ ақындарының бірде-біреуі жете алған жоқ. Содан бері бізде төрт ұрпақ ауыс­ты дейік. Сол уақытта ешкімнің Абай дәре­же­сіне көтеріле алмауында не сыр бар? Бізде Герольд Бельгер дейтін тамаша тәр­жімашы және аударманың білгір зерттеушісі бар. Соның "Созвучия" ("Үндестіктер") дейтін кіта­бын оқып көргенмін. Өзі үш тілді - неміс, орыс, қазақ тілдерін таза меңгерген. Сол кісі Абай­дың бір аудармасын жіліктей шағып талдайды.

Н.А.: "Горные вершины" деген өлеңді ме?

М.Қ.-М.: Нақ өзі. Лермонтов нұсқасы - дананың алғыр ақылы мен қанатты шабытынан туған дүние.

Ал Абай болса, неміс тілінен мүлде хабарсыз. Сөйте тұрып, Гете өлеңіндегі Лермонтов байқамаған бір нәзік ерекшелікті Абай қалайша сезіп білген? Ғажап! Бельгер осы өлеңді тамаша талдап береді.

М.Ә.: Не айтары бар, Николай Аркадьевич, сіз бүгін көп олжаға кенелдіңіз.

Н.А.: Аңға шыққанда серікті таңдай білетін болғаным ғой.

М.Қ.-М.: Ақыр-соңында төртінші жұмбаққа келейік. Ол мынадай: Абай ғой - Еуропа халықтарының тілін білмеген адам. Сөйте тұрып, шығармаларын оқымаған ойшылдармен, әдебиет майталмандарымен қалай сұхбаттаса алады? Тіпті оқыған күнде де - орысша аудармалары. Ендеше солардың ой-пікірлеріндегі өзге жұрт байқамаған тылсым-тұңғиықтарға қалайша бара алған? Мен бұл жерде Дреперді айтып тұрғаным жоқ, онда жаңағыдай тереңдік жоқ, жазғандары көбінесе физиолог, әуесқой философ аузынан шыққан жайдақ сөздер болып келеді. Ал анау Абай сырт­тан тіл қатысқан Бокль, Милль тәрізді сұңғыла, ірі энциклопедистер ше? Әрине, Абай да осал емес, ақындығының үстіне Шығыстың ежелгі дәс­түрлерін, философия мен математика ғылым­дарына өте жетік әл-Фараби, Хафиз сияқты алыптардың дәстүрін қайта тірілткен адам ғой. Бірақ аналар мұсылман дінінің ірі-ірі білім орталықтарының түлектері болғанда, Абай бір губернияның шегінен шықпаған.

Н.А.: Бәсе, бәсе, менің айтып отырғаным да сол ғой. Бұл кісі адам жанының жайлауларында емін-еркін көшіп, әлем мәдениетінің дария­ларын­да жүзіп жүрген болды.

М.Қ.-М.: Заманалардың үнсіз тіл қатыс­қандары. Үнсіз, құпия. Сол "Отыз сегізінші сөзін" алайықшы. Мен оны қайта-қайта оқимын. Адамның рухын көтеріп, жан дүниесіне нәр беретін дүние. Рас, кейде тіпті ерсі, дүдәмал, қисынсыз пікірлер де айтылып жатады.

Н.А.: Сіз мұнымен не айтпақсыз?

М.Қ.-М.: Кейде мынадай кептер болады. Интернет арқылы әредік бір лақаптар таратылады. Бейне бір мен Қазақстанда әлдеқандай софылық мектепті басқаратын сияқтымын. Әлдеқандай бір құпия ұйымдарда белсене жұмыс істейді екенмін деген тәрізді. Қисынсыз сөздер, әрине. Рас, мен софылардан қалған мұраны оқыдым. Бәлкім, мына бір сөзім доғалдау естілер, ал шындығында софы­лар­дікі - оқымысты ислам жолы. Демек, ол - ақиқатқа, Құдайға, Құдайды танып білуге апаратын жол.

Бір өкініштісі, біздің кешегі атеистік кеңес заманында софылықтың рухани көздері, оның мұсылман мәдениетіндегі рөлі мен маңызы ту­ралы жете зерттелмеді. Бұл тақырыпта аса көр­нек­ті шығыстанушы Евгений Бертельстен өзге бір­де-бір адамның жүйелі еңбегін көрген емеспін.

Ал қазір, сол софылардың тамаша өлеңдері ­мен терең ойлы даналық сөздері Еуропа тілдеріне аударыла бастағанда, бұл рухани дәстүрдің жақ­тастары да көбейе түскенін байқаймыз. Софылық ілімді насихаттау бағытында қыруар жұмыс тын­дырып жүрген адамдардың бірі - ағылшын тілді софы Ыдырыс Шах. Ол осы саладағы аударма әде­биетті жинақтап, бір жүйеге келтіре жүре, ағыл­шын тілінде бастырумен нәтижелі түрде шұғылдануда.

Н.А.: Иә, оның еңбектерін мен де білемін, соларға сілтеме жасаған кездерім де бар.

М.Қ.-М.: Қазіргі кезде софылық шеңберінің ұлғая түскені сондай, тіпті онымен шұғыл­данатын шығыстанушы, дінтанушы, софылық ілімді зерт­теуші мамандардың еңбектерін оқып үлгермейсің. Соңғы бір-екі жылдың ішінде ғана менің қолыма швед оқымыстысы Андре Тордың, Мичиган уни­верситетінің профессоры А.Кныштың, Оксфорд профессоры А.Дж.Ар­берри­дің, ағылшын шы­ғыстанушысы Дж.Три­мингемнің, америкалық фи­лософия докторы Линн Вилкокстің кітаптары түс­ті. Бұл тізімді әрі қарай да соза беруге болар еді.

Осының бәрін мен неге айтып отырмын? Біз­дің Абайымыз он төрт жасар кезінде жеті бірдей аса көрнекті софы ақындардың атын тізбелеп өлең жазды емес пе: Физули, Шамси, Сайхали, Науаи, Сағди, Фирдоуси, Хафиз ақын­дардан медет тілейтіні қайда? Демек, солардың айтары да, шығармалары да Абай үшін жарық жұлдыздай, ақындық шабыттың қайнар көзіндей көрінген. Міне осыдан келіп Абай және суфизм деген тың зерттеу тақырыбы туындайды. Бірақ бұл - өз алдына дербес мәселе.

Қайталап айтайын, Абай Еуропа тілдерін біл­ме­генімен, араб-парсы тілдеріне жетік болған. Бірақ ол тілдегілердің бәрін талғаусыз оқи бер­меген. Ал осының өзі тағы бір жұмбақ. Ұлы софы­лардың ой-пікірлерін ол дамытып қана қой­маған. Кейбір өлең жолдарын, үзінді пікірлерін айнытпай қайталап отырады. Қысқасы, тағы да пысықтап айтайын, ақыл-ой алыптары замандар мен жер қашықтығына қарамай, үндесіп-тілдесіп отырған.

Н.А.: Ендігі кезек - сіздікі, Мұрат Мұхтарұлы. Бұл жұмбақ туралы не айтасыз?

М.Ә.: Менің ойымша, Абай өзін тылсымға айналдырмақшы емес еді. Мұхтар Абрарұлымен келі­семін: "Мен сендерге жұмбақпын" деген сөздің жаны бар. Абай әуелі солай деп алады да, сонсоң "мен - жұмбақ адаммын" дейді. Онысы да түсі­нікті. Өзінің арқалаған жүгін - халқын болашақ ғасырлардың сынына әзір ету міндетін айқын сезінгендіктен де Абай өзін түсінетін адамдардың неғұрлым көп болуын аңсады. Мен қателеспесем, суфизмде "пасаруф" деген бір ұғым бар. Оның мә­нісі - болашақ буынның жүрегі мен санасын би­леп алу деген сөз. Соған орай, поэзияда да, ой ырғақтарында да осы ұлы міндетті атқарудың ерекше амал-тәсілдері пайдаланылады. Абай, бәлкім, осыны түйсікпен болса да, ішінара саналы түрде де өз өлеңдерінде, әсіресе философиялық сөз­дерінде пайдаланып отырған. Былайша айт­қан­да, ол әртүрлі әдістерді қолданады, адамның ақыл-сезіміне әсер етудің әрқилы амал-тәсілдерін іздестіреді. Ақыл-ойдың Абай сепкен дәндері тез арада тамыр тартып отыр­ған да, ғасырлар тоғысының өзінде-ақ қазақ зия­лыларының тамаша бір шоғыры пайда болған.

Әрине, тарихтың халықтар тағдырында өгейлік білдіретін кездері де болады....

Н.А.: "Болады" ғана ма? Меніңше, ол қашан­да өгей. Тарихы жоқ халықтар бақытты деген сөз бекер айтылмаған. Бірақ сол тарихы жоқ халықтар қайда екен?

М.Ә.: Атап айтсақ, ХХ ғасыр біздің қазақты мықтап тұрып сілкіледі. Абай соны көреген­дік­пен білген де, қайталап айтайын, отандастарын соған әзірлеп кеткен. Міне, осы орайда алдымыздан тағы бір жұмбақ шығады: сонда деймін-ау, алдағы болар апатты, дүние түйсігінің қайғы-қасіретін және де сол болашақ заманды қолмен тұрғызудың мүмкіндігін бір өзінің бойына қалай сыйғызған? Бұл арада бір ғана нақты тарихи болмысты емес, бүкіл адамзат әлемін түгел алып ойға қаласың.

Н.А.: Дегенмен, әлгі нақтысы туралы айтсақ ше? Айталық, сол болашақ қазірдің өзінде орна­ған екен, бірақ ол ойлағандай жарқын болмапты: шаттық әні шырқалып жатса да, ол әу бастан-ақ қара түнегін ала келіпті. Ал қазір түпсіз тұң­ғиыққа батып кеткен кеңестік заманның тамтығы орнына жаңа өмір құрылып жатыр. Құдай жарылқап, сол болашақ ақылға сыйымды түрде дұп-дұрыс жасалсын да, ел-жұртқа қамсыз-қайғысыз өмір сүретін жағдай тусын. Сонда менің білгім келетіні, қайталап айтпайын, жаңа мекен-жайдың құрылысына Абай қай мөлшерде қатыса алар еді? Басқаша айтқанда, сол жаңа тұрмысқа қазақтар қаншалықты жақындап келді?

М.Ә.: Сіз бір сөзіңізде Мұхтар Абрарұлы екеуіміздің жолымыз болған деп едіңіз. Солай да шығар. Ал бірақ Абай - барша қазақтың игілігі, сондықтан оның мұрасын сақтай білген адамдардың бәріне бас ию керек. Бәлкім, мұны жұрт түгел түсіне бермес, бірақ қазақ атаулының бәрі сезетіні кәміл. Абай біздің тіршілігімізбен айырғысыз біртұтас. Одан да асырып айтсақ, ол біздің өмірімізді қалыптастырды, сіздің сұрағыңыздың тікелей жауабы - ол әлі де соны қалыптастырып жатыр.

Абайды кең тынысты, айдын шалқар дастан дерсің. Одан әркім өзіне керегін алады. Асқар тауды екінің бірі өз көшіне тиеп, біржола көтеріп әкете алмайды, әкетпек түгіл оған түп-түгел көз жеткізе де алмас. Бірақ оның өлеңін алады, енді біреуі аталы сөздерін пайдаланады, үшіншісі ұлағатты ілімін игереді, төртінші біреулер иманына ұйыйды.

М.Қ.-М.: Біз әрдайым оның жаңа қырларын жарқырата ашамыз, сөздеріне мүлгиміз. Бір ғана мысал келтірейін. Оның "Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы" дейтін ғылыми очеркі бар. Онда "қазақ" деген атаудың өзі қайдан шыққанын діттей келіп, халқымыздың бүкіл өсіп-өну тарихына талдау жасайды. Қара сөздері, рас, онша көп емес. Бірақ сөз болғанда қандай-ау! Сонау ХІХ ғасырдың аяқ кезінде Абай қыруар тарихи фактілерді ғылыми айналымға енгізген. Зерттеушілеріміз соларды ой жүзінде енді ғана игеріп жатыр. Байқайсыз ба?

Н.А.: Иә, ғасырдан астам бұрынғы кеше ғана болған іс емес қой.

М.Қ.-М.: Ал ол зерттеушілеріміз - тамаша мамандар, байсалды біліктілер, жоғарыда айтқанымыздай, өңкей университет бітірген, араб, парсы, қытай тілдеріне жетік адамдар.

Демек, Абай бұл тұста рухтың ғана емес, білім-парасаттың да жолашары болып көрінеді. Біз оған әрдайым қуып жетсек дейміз де, сол сапа­рда өзі­мізді де ашып, жаңғыртып, толықтырып отырамыз.

Н.А.: Нәтінде, Абай үнемі толысып, қалып­таса беретін тұлға болды ғой. Солай ма? Айтқан­дай-ақ, сіздердің бірегей асыл тұлға Абай жөнін­дегі сөздеріңізді тыңдап отырғанда маған бір ой келеді. Сіздердің данышпандарыңыз Шекспир сияқты неше түрлі алып-қашпа сөздердің құрбаны болмаған екен. Ал шынтуайтына келгенде, олардың екеуі де ұқсас ортадан шығып, атақты болған ғой. Анау да - провинциялық шаруаның баласы. Сөйте тұрып, мәңгі өлмейтін сахналық шығармалар мен маржандай сұлу өлең жолдарын туғызған. Ал Бэконның немесе, айталық, граф Саутгемптонның жөні бір басқа.

М.Қ.-М.: Шолохов жөнінде де соны айтуға болар еді.

Н.А.: Жоқ, қайткенмен де тұлғалары әртүрлі, оның үстіне Шолохов деген өз замандасымыз ғой, оның ақиқатына жету оңай. Бірақ, әрілеп кел­генде, бұл жерде де бір ілгешектер бар. Жә, бұл жөні бөлек әңгіме. Оған көңіліміз алаң болмасын. Енді Мұрат Мұхтарұлы көтерген мәселеге: Абай және қазақ зиялыларының алғашқы ұрпағы жайына келейік. Сіздер қалай ойлайсыздар, сол Алашорда көсемдері мен Абайдың арасында іштей туыстық болды ма? Уақыт жағынан олар Абайға өте жақын тұр, кейбіреулері тұстас та болды. Соларда мезгіл жағынан ғана емес, рухани жағынан да байланыс бар ма еді? Алашшылар өздерінің ақыл-ой қызметінде, қазақтың ұлттық мемлекетін құру жөніндегі практикалық істерінде Абайдың мұрасына, оның ақындық қана емес, философиялық құндылықтарына да саналы түрде сүйенді ме, әлде олары жай ғана стихиялық машық қана ма еді?

М.Қ.-М.: Бұл - қиын да күрделі мәселе, оған аз сөзбен жауап бере алмайсың. Дегенмен, ықшамдап айтсақ, ол былай: алашордашылар, кем дегенде олардың басым көпшілігі тікелей Абайдың қанаты астында өсті, сонымен ортақ бір ауадан ты­ныстады. Мысалы, Жақып Ақбаев Абай ауылы­на жақын маңда дүниеге келді. Әлімхан Ермеков те Қарқаралы өңірінен. Абай шығармалары ол кезде әлі жарық көрмеген, бірақ атағы бүкіл Қыр елінде дүрілдеп тұрды. Жақын маңындағыларға әсіресе етене болды. Демек, бүкіл ел болып Абай мектебінен дәріс алды десе болады. Ал енді оқымады дегенге келсек... Қыр елінде жазба сөзден гөрі ауызша сөз өтімдірек келеді және ол кезде қазақтың бәрі бірдей хат танымайды (ал орыс тілін білетіндері он пайызға да жетпейді).

Әрине, әңгіме жер жағдайының алыс-жақын­ды­ғында емес. Абай Әлихан Бөкейхановтың, Ахмет Байтұрсыновтың, Міржақып Дулатовтың, Жүсіпбек Аймауытовтың, Мағжан Жұмабаевтың рухани және ақыл-парасаттық жағынан қалып­тасуына орасан зор ықпал етті. Ал Мағжан Жұмабаев жалпы Абайдың тікелей мирасқоры, оның ақындық мектебін әрі қарай жалғастырушы болған. Әлихан - Абай мұрасын алғаш рет кітап етіп бастырған адам. Мен Алашорда тарихымен көп шұғылдандым, сондықтан...

Н.А.: Соны білгендіктен сұрап отырмын.

М.Қ-М.: Сеніммен былай деп айта аламын: Абай поэзиясы, оның "Ғақлия сөздері", бүкіл өмірі, өсиеттері алашшылар үшін шамшырақ, бағдаршам секілді болды. Бұл арада тікелей үндестіктің көптігі сондай, құдды олар Ұстазының дауыстап айтқан сөздерін тікелей қағазға түсіріп отырғандай әсер береді.

Кеңес идеологтары алашордашыларды буржуа­зия­лық ұлтшылдар, ғасыр идеяларына жат көрсо­қырлар деп айыптады, тақпаған кінәлары жоқ. Сорақылық! Керісінше, олар томаға тұйықтыққа мүлде жат, көздері ашық, оқыған адамдар еді. Ұлттық оқшаулықты да білмейтін. Мен оларды өз заманының жиынтықты, әмбебап Шоқаны деп атар едім. Ә.Бөкейханов Санкт-Петербургтің орман-техникалық институтын, Ж.Ақбаев, М.Шо­қай, Р.Мәрсековтер - Санкт-Петербург университетінің заң факультетін, М.Тынышбаев - Санкт-Петербургтегі транспорт ин­женерлері институтын, Х.Досмұхамбетов - сон­дағы әскери-медицина академиясын, Ә.Ер­меков - Томскі тех­нология университетін, Х.Ғаб­басов - Мәскеу мем­лекеттік универси­тетін, С.Аманжолов, А.Бірім­жанов, У.Танашевтер - Қазан университетінің заң факультетін бітірген. Осы топтағы ең жасы кішісі Молданияз Бекімов - Қазандағы юнкерлер учили­щесінің түлегі. Айтқандай-ақ, ол Пушкиннің "Капитан қызын" ең бірінші болып аударған. Езілген отар ай­мақтан шыққан осынау жас романтиктер ағар­тушылық арманның жетегімен Ресейдің басты-басты қалаларына барып, Ресей мен Еуропаның мәдениетінен сусындаған, солардың тілін үй­рен­ген. Олар туған даланың шынайы патриоттары еді...

М.Ә.: Осы орайда тағы бір сөз: біздің қазіргі мекендеп отырған жерлеріміз - нақ сол алашшылардың арқасында қол жеткен олжамыз. Өте білімді оқығандарымыз Қазақстан күні бүгін­гі шекарада өмір сүргенін даусыз деректер­мен дәлелдеп, қорғап қалды. Ұлттың тарихындағы олардың тындырған ұлы істерін түбегейлі бағалау алдағы болашақтың міндеті деп ойлаймын.

М.Қ.-М.: ...Сонымен бірге олар орыстың да пат­риоттары болды. Бірақ орыстың оқуын оқып, елге қайтқанда олардың көргені не еді? Олардың көр­гені - жергілікті топас шенеуніктердің зор­лық-зомбылықтары, жергілікті халықты "бұра­тана" деп қорлауы болды. Олар тіпті өздерінің бойындағы білімдерін де іске асыра алмады. Ондай жағдайда Ресей мемлекетінің азаматымыз деп айтуға да ауыздары бармады, бойларына сің­ген орыс патриоты деген сезімдері де аяқсыз қал­ды. Осы жәйттер "Абай жолы" романының эпи­зод­тарында тамаша көрсетілген. Оның ұлы Әбді­рахман Михайлов артиллерия училищесін бітіріп, Петербургтен елге қайтқанда халі мүшкіл болған.

Н.А.: Расты рас деу керек. Жақынды жатқа айналдыруға келгенде шеберміз ғой. Ондай "өнерге" жетілгенбіз.

М.Қ-М.: Жақып Ақбаев ныспысын үшінші рет атайын. Оның магистрлық жұмысына жетекшілік еткен өзге емес, Санкт-Петербург Императорлық университетінің ректоры Адольф Христианович Гольстеннің нақ өзі болған. Енді ойлап қараңыз - аспан әлеміндегі олимптен түсіп, орасан зор Империяның қараңғы бір шет аймағынан келген жігітке жолдама беретін сол екен: жігітім, сіздің болашағыңыз тәуір екен, дейді. Айтқандай-ақ Ақбаев қазақтардың отбасылық-некелік праволары жөніндегі магистрлық жұмысын тамаша қорғап шығады да, құстай ұшып еліне қайтады. Бірақ, амал не, жоғарыда айтқанымдай, бұл жерде ол ешкімге қажет болмай шығады. Бұдан 5 жыл бұрын, Петербургке аттанған кездегі қорлықты қайыра бастан кешеді.

17-ші жылдың төңкерісі бұрқ еткенде Ақбаев та, оның жолдастары да қызылдар мен ақтардың ешқайсысын жақтамайды. Біреулер анық түсінген шығар, кейбіреулер, бәлкім түйсік­пен сезінген шығар, ақтар мен қызылдардың қай-қайсысына да ұлттық мәдениет тағдыры қажет болмай шықты. Екі жақтың да басшылары өздерінің тар өрісті мүдделерін бетке ұстап шықты. Ал мұның өзі туған үйдің түңлігін кескілеп, біржола талқандаумен бірдей еді.

Оның үстіне алашордашылар психологиялық сипатты тағы бір қиыншылыққа тап болды. Әри­не, олардың бәрі бірдей Қыр елінде сый-құрметке ие бола қоймаған, отандастарының өздері де оларға әртүрлі пиғыл білдіріп еді. Біреулер бұл адамдарды дінсіз, орысшыл, ұлы державашыл, орыс идеяларын таратушы деп қабылдаса, енді біреулері елге батыстың өмір салтын тықпалай­тын, батыстың құндылықтарын, соның фило­софиясы мен мәдениетін таратушылар деп білді.

Осындай төтенше қиын жағдайда алашор­да­шыларға әлдебір даусыз бедел, ықпалды есім, барлық қазақтарға, олардың оқығандары мен шала сауаттыларына да, байлары мен кедейлеріне де бірдей ұғымды нысан керек болды.

Ондай өтімді бедел Абай еді.

Сөз жоқ, ол - өздерінікі, осы өлкеде, мына адамдардың арасында тұрады, солардың жанды сыздатқан дерті еді.

Ал сонымен бірге Абай Шығыстың ұлы поэзиясы мен философиялық білім-ұғымдарының мұрагері болатын.

Ол - Ресейдің азаматы, ең таңдаулы орыс ақындарының аудармашысы. Мұндағы отаршыл әкімшіліктің надан шенеуніктерінен халыққа әлдеқайда жақын тұрған адам.

Және сонымен бірге ол - Батыстың адамы, со­ның классиктерінің сұхбаттас әріптесі. Ал мына шенеуніктер оның аты-жөнін тіпті естіп көрмеген.

Қысқасын айтқанда, бір өзінің бойына бүкіл әлемді сыйғызған қуатты тұлға, ал оны алаш­шы­лар да туған даланың қадірлі бір бөлшегі деп ұқты.

Сондықтан да олардың бұл таңдауы өте дәл, қапысыз дұрыс еді, Абай әлі де ұзағырақ өмір сүр­ген болса, сөзсіз Алашорда съезінің және жалпы осы қозғалыстың белсенді мүшесі болып шығар еді (өйткені оның балалары да соған қосылып, сол үшін әсіресе Тұрағұл қатты қуғынға ұшыраған). 1917 жылдан кейін оның атымен журнал шыға бас­тағаны тегін емес-ті. Оны сол кездегі Алаш­орданың ірі екі санагері, жап-жас Мұхтар Әуезов пен Жүсіпбек Аймауытов басқарып шыққан.

Жалпы айтқанда, Абай мен Алаш егіз деп айтарлықтай, бір-біріне өте жақын ұғымдар.

М.Ә.: Осынау шабытты сөздерге менің қосып-аларым шамалы.

Тек бір аз ғана сөздерді қосайын, менің ойым­ша, алашшылар Абаймен екі мәрте кездес­кен. Біріншісін шамамен екі ғасырдың тоғысқан кезі деуге болар еді: ол кезде олар Абайдың өлеңдерімен, әндерімен тікелей жанасты, бейнетқор уағызшының бүкіл өміріне таяу келді. Солар арқылы бүкіл Қыр елі Абай айтқан ұранға үн қосты, Абай құштарлығын, әсіресе оның ғы­лым-білімге құштарлығын өз бойларына сіңірді. Жәдитшілердің рухани мұрагері болған Абай жұртқа адамгершілік тәрбие берудегі, олардың дү­ниеге көзқарасын қалыптастырудағы ғылым-бі­лім­нің атқаратын рөлін өзгелерден артық түсінді.

Екі ғасырдың тоғысында тіпті шаруалары қоңторғай қазақтардың өздері де тиын-тебендеп қаражат жинап, балаларын оқуға берді. Жасөспірім ұрпақтарға арналып бүкіл Жетісу өлкесінде, Торғай облысында мектептер ашылды. Осы тұста алашшылар Абай идеяларының таратушылары ретінде бой көрсетті. Осындай себеп-салдарлы байланыс, Мұхтар Абрарұлы айтқандай, көзге көш жерден көрінетін еді.

Екінші кездесу қозғалыс талқандалғаннан кейін болды. Совет өкіметі саяси партия ретіндегі Алашорданың талап-тілектерін су сепкендей бас­ты. Оның басшылары енді Ташкентке жиналып, сол басқосуда алдағы іс-қимылдың тактикасы белгіленді, осындай қиын-қыстау жағдайда не істеу керек? Бұл сұраққа жауап ретінде ағарту­шы­лық идеялары қайтадан алдыңғы орынға шықты, оны әсіресе Ахмет Байтұрсынов қызу қорғады. Қайтадан дейтініміз, менің жоғарыда айтқанымдай, алашшылар жұмысты алғашында осыдан бастаған, саясатқа содан кейін көшкен. Осы заңдылық болып кө­рін­ген. Өйткені, қызу қимыл мен батыл шабуыл­дың адамдары ең алдымен отандастарын болашақ айқастарға әзірлеуге тиіс болды. Міне енді жарқын армандар мен үкілі үміттер күл-талқан болған кезде шұғыл шабуылдың сәті болмайтын. Сон­дық­тан олар өздерін-өздері тежеп, күш-қуаттарын сақ­тауға, байыпты ағарту жұмыстарын жандандыруға тиіс болды. Оған керекті оқу-құралдар туралы, тілді меңгеру, қазақтың ана тіліндегі әдебиетті дамыту істеріне бет бұрды.

Әрине, бұл істе Абай тағы да ақылшы және көшбасшы болуға тиіс еді. Бұл тұста "тағы да" деудің және реті жоқ, өйткені бұл әрқашанда солай болатын және солай болып қала бермек. Сонда мирасқорлықтың мынадай тізбегі жасалар еді: Абай мен Алашорда, содан кейін біз және бізден кейінгілер.

М.Қ.-М.: Мен және бір-екі сөз қосайын. Біздің есімізде Мұхтар Әуезов пен Әлімхан Ермеков өкіметтен кешірім сұрап, "Мәлімдеме" дейтін бірдене жазды дейтін қауесет бар ғой...

Н.А.: Менің Мұхтар Әуезов жөніндегі кітабымда жазғанымдай, райдан қайтты деген бұл сөзде жәй бір рәсімдік қана сипат болған. Тіпті театр көрінісі десе де болғандай. Ол қойылымға екі жақ бірдей қатынасқан: "күнәлілер" мүләйімсіп, төстерін ұрса, қазылар соған сендік деген рай танытады.

М.Қ.-М.: Мейлі, солай-ақ болсын, менің қазіргі айтпағым басқа нәрсе. "Мәлімдемеде" "буржуазиялық-ұлтшылдық" қателер дейтін бір сөздер бар. Бұл тегінде Ермековке қатысты болса керек, өйткені ол Томскіде оқып жүргенде, бір кездегі Шоқанның досы - Григорий Потаниннің беделі күшті болған. Сол алпысыншы жылдардағы революционерлердің бірі еді. Ермеков сонымен бірге Потаниннің досы, диссиденттік көзқарасы бар Николай Ядринцев деген тағы бір кісінің атын атайды. Ермеков тура былай деп жазады: Біз Ядринцевтің "Отар ретіндегі Сібір" деген кітабымен тәрбиеленіп жүрдік. Сонда ол кімнің отары? Әлбетте, Ресей империясының отары. Міне, біз сол отаршылдық саясатқа қарсы күрестік, дейді "Мәлімдеменің" авторлары, себебі, біздің ойымыз­ша, жаңа өкімет оған қарсы батыл күресе алмай отырған секілді көрінді. Ал осы күрестің буржуазиялық ұлтшылдық бұрылысқа түсіп кетуі мүмкін еді. Тегінде, бұл жерде мынадай тұспал бар: біз қателестік, бірақ бұл ақ ниеттен туған қателесу еді.

Н.А.: Жарайды, сұм заман тудырған бұл ойын­дар мен тұспалдарды қоя тұрайық. Олар өз зама­нымен бірге кеткен болар. Одан гөрі қымба­тыраққа түскен қазіргі өмірге оралайықшы. Оның да өз дерттері мен шешілмеген мәселелері бар ғой.

Сіздердің біреулеріңіз бейнелі түрде болса да Абай қазақтарды құтқару үшін жіберілген деген бір пікір айттыңыздар, онсыз дүниежүзілік бұрқасында олар халық ретінде жоғалып кетуі ықтимал еді деген емеурін білдірдіңіздер. Сол орайда Толстойдың әркім өзінің өзіндігін сақтауға тиіс деген сөзін тілге тиек етті. Екінші біреуіңіз Абайды патриарх, ұлттық пайғамбар, тұтас бір халықтың көсемі деп атадыңыздар.

Әдемі-ақ сөздер! Бірақ сол патриарх өз отан­дас­тарына тым аяусыз, қатал болған ғой. Ашығын айтсам, мен өз халқына мұншалықты ащы, мұншалықты кекті сөздер айтқанды біле бер­меймін. Абайдың қазақтар жөніндегі қаталдығына қарағанда орыстың Чаадаевы әлдеқайда мейірбан көрінетін сияқты.

Бұл ойымның қаншалықты әділ екенін білмеймін, бірақ мынадай бір сауал қойғым келеді:

Біріншіден, бұл сияқты иіні қатты өзара сынды Абайдың өз замандастары қалай қабылда­ды екен? Жандарына тиген-ақ шығар, сондықтан сұрақты басқаша қояйын: ақын мен бұқара халықтың арасына шіркеу болған осы емес пе екен, "жұмбақтың" шешімін қиындатып тұрған да осы жәйт емес пе еді?

Екінші сұрақ. Қабірдің құлпытасындай зілмауыр осы кінәға Абайдың емес, біздің өз замандастарымыз қалай қарайды? Интернетті ара­лап отырып, бірде осы мәселенің егжей-тегжейлі жазылғанын көрдім. Интернет желісінде осы жәйт тіпті кеңінен қозғалыпты. Оған қатысушылар - үш қазақ. Сөз саптауларына қарағанда, сөз сайыс секілді, бірақ жалпы әңгіме сарындарында ортақ бір ашу-ыза бар сияқты. "Осы Абай ылғида бізге неге тиісе береді, дүниедегі ең сорлы халық біз болыппыз ба?" дегендей.

Осыған сіздер қалай қарайсыздар?

М.Қ.-М.: Мұндай жағдайға мен де ұшырас­қанмын. Немене, дейді олар, дүниенің қоры біз бе екенбіз? Ылғи бізді жерлейді, ал орыстарда кем­шілік жоқ па екен? Англосакстерде ше? Еврей­лерде ше? Көзге шыққан сүйел біз болыппыз ба?

Н.А.: Бәсе-бәсе, сол неліктен?

М.Қ.-М.: Менің ойымша, бұл мейлінше үстірт сұрақтар. Олар сол адамдардың Абайды түсінбе­ген­дігін көрсетеді. Яғни олар Абайды дұрыс оқи алма­ған. Мен бірде оны ұлттың әкесі дедім. Бала­ларын әкеден артық кім біледі, сіздер айтасыздар ғой: "Балам, ішкілікке әуес болма, есірткіден аулақ жүр, жаман әдетке бой үйретпе, - дейсіздер ғой. Абайда да сол, оның балалары - тұтас халқы. Сондықтан ол әлемде өз халқы жөнінде жаман атақ тарап кетпесін деп әлгіндей теріс қылық­тар­дан, жөнсіз ойлардан сақтан­дырады. Абайдың  философиялық-педагогикалық сарында бір керемет өлеңі бар. Онда ақын дүниені бір-біріне қарама-қарсы: жақсылық пен жамандық, зұлымдық пен махаббат, қадір-қасиет пен жаман мінездер және т.б. туралы айтады. Қазақ тілінде ол өлең мынадай болып келеді:

Өсек, өтірік, мақтаншақ,

Еріншек, бекер мал шашпақ -

Бес дұшпаның, білсеңіз.

Талап, еңбек, терең ой,

Қанағат, рақым, ойлап қой -

Бес асыл іс, көнсеңіз.

Қысқасы, бес жақсы қасиетті әлдиле, дамыт, ал бес теріс мінезден арыл.

Ал олай болса, дананың сол өсиетіне адал болайық, күлкілі жағдайға ұшырап, балаларша торсиып жүрмейік. Абай осы мәселеде де бізге үлкен дәріс беріп отыр. Өз басының кемшілік­терін де ол жасырмай айтқан: "Ат шаба алмас мі­німнен" деуі сондықтан.

Н.А.: Сіздің айтқаныңыз дұрыс, Абайдың сөзі, ең алдымен өзара сынға жатады.

М.Қ.-М.: Бұдан өзгеше бір жәйт - бізде қаза­ғы бар, қазақ емесі бар, нигилистер пайда болды. Олар Абайдың атын саудаға салып, өздерін өздері сора­қы­лықпен соққылауды  дәреже көреді. Ондайларға менің айтарым: "Қазақтарды осынша ғайбаттауға қандай қақыларың бар? Абайды ауыз­ға алмас бұрын дұрыстап оқып алыңдар, сонсоң әкенің істегенін баласы істемес болар", деймін.

Бір тәуірі - бұл сияқты өзін-өзі әспеттеу­шілер де, өзін-өзі даттаушылар да көп емес.

Мұса пайғамбар өзінің халқын неге қырық жыл бойы қу медиен шөлде қаңғыртып жүрді. Сондағы оның мақсаты құлдық сана мен құлдық әдеттерден ада жаңа буын өсіру болатын.

Бізде де қазір сондай жаңа ұрпақ өсіп қалып­тасты: оқыған, жан-жақты білімі бар жандар. Бұрындары біздің жастар Гарвард университетінің атын ғана естуші еді. Қазір Қазақстанда соны бітіріп келіп, еңбек етіп жүрген жүздеген жастар бар. Тіпті олар өздерінің клубын да ұйым­дастырып алған. Бұл жерде Президентіміздің "Бола­шақ" бағдарламасын айтпаса да болар еді, бірақ сол бойынша дүние жүзінің университет­те­рінде бес мыңдай жастарымыз оқып жүргенін не­сіне жасырамыз! Ал мемлекеттің көмегіне мұқтаж болмайтын ауқатты адамдардың қатары да жет­кілікті. Бұл жайында біз Мұрат Мұхтарұлымен жақында ғана әңгімелескенбіз. Ал сондағы оқы­мысты жастар Абай сөздерін үлкен жауапкер­шілікпен саналы түрде, әке сөзіндей қастерлеп қабылдайды.

Н.А.: Бұл жерде әңгіменің барысына қарай кейбір дәлдіктер қажет болатын сияқты. Бірақ, алдымен Мұрат Мұхтарұлының сөзін тыңдап көрейік, бәлкім, сол әңгімеден менің сұрақтарыма да жауап табылып қалар.

М.Ә.: Байқайсыздар ма, бүгін мен өзімді екінші қатардағы аңшылардай сезініп отырмын.

Н.А.: Олай болса, бұл - әңгімеміздің бастаушысы ретіндегі менің қателігім. Кешірім өтінемін, қабыл алыңыз.

М.Ә.: Жоқ-а, бәрі дұрыс. Сірә, бұл сияқты сұхбатқа менің ұқыптырақ дайындалуым керек екен. Дегенмен, сын, өзара сын ретінде тағы бір­деңелер айтқым келеді. Қыр елінде бұл жаңалық емес, тіпті, мен айтар едім, бұл бағытта "Дұшпан күл­діріп айтады, дос жылатып айтады" деген мақал да бар.

Н.А.: Сонда мұның мәнісі не болмақ?

М.Ә.: Мұхтар Абрарұлы дұрыс айтады, мақалды басқа тілге аудара бастасаң әрі кетіп, дәлдігі бұзылады. Әлгіндей мақалды Қыр еліндегі адамдар арасында қалыптасқан ашықтықтың белгісі деп ұғынған жөн.

Абай - этносты құрастырушы тұлға. Тарихи-географиялық және геосаясаттық ұғым ретінде қалыптасудан бұрын қазақ ұлты рухани бірлік ретінде ұйысты. Абайдың бұл істе баға жетпес еңбегі бар еді, Алашорда адамдары соның тікелей мирасқоры болып шықты. Сондықтан, қазақ ұлт болып қалыптасып үлгерді деген қағидаға күдік­пен қарайтын адамдарға айтар бір ақылым: Абай­дың бүкіл мұрасын тұтас күйінде алып оқыңдар, содан барлық сұраққа жауап табасыңдар, дер едім.

Абай - әртүрлі ру-тайпалардан бір ұлтты біріктіріп жасаған нағыз шебер. Сондықтан сол перзенті мінсіз болсын деп қамқорлық білдірсе, оған таңырқайтын не бар? Артық-тыртық жерлері болса, оны бүтіндеп, тігісін жазып жіберудің не айыбы болмақ?

Н.А.: Жарайды, бәрі түсінікті. Дәлірегін айтсақ, сіздің жалпы тұғырыңыз түсінікті: қазақ­тардың қазіргі ұрпағы бұдан жүз жыл бұрын ай­тылған Абай сөздеріне түгелдей бас шұлғып, қол қояды екен. Жылдар бедерінде беделі кетпеген аталы сөздерге бүгінде құлақ қойып жатса, оған сүйіну керек. Тамаша-ақ. Бірақ, сіздер ренжі­меңіздер, мені әлі де бір нәрселер алаңдатады. Мен осы жердегі газеттерді оқығанда, қазақтар­дың ұлттық қасиеті жөнінде, отаншылдық жө­нінде айтылған басылымдарға назар тоқтатамын. Соның рухы жөнінде сөз болады. Бәрі дұрыс, солай бо­луы керек. Рухы мен санасында егемендік бол­маса, мемлекеттік егемендік те жәй бір жалған нәр­се болып шығады. Бірақ, менің түсінуімше, осындай мақалаларда ұлттық байырғылық жөнін­дегі сөз жарыстырулар естіледі. Олардың естілмеуі мүмкін де емес. Бірақ мұндай жерде бір нәзік шека­ра бар. Отаншылдық деген ұғым кейде құбыжыққа, ұлттық өзімшілдікке айналып кетуі ықтимал. Менің байқауымша, сол шекара кейде бұзылып кете береді, әрине, мұндай сөздерде Абай аты аталмайды, аталуы да мүмкін емес. Ұлттық байырғылық туралы ой толғағанда Пуш­киннің "Ақын" деген өлеңін еске алмасқа бол­майды. Баланың ойынына елігіп жүргенде әкенің беделіне дақ түспеуі керек. Бұл жерде жанама кінәлар айтыла ма, әлде бұрмаланған ойдың елесі ме? Әрине, газет мақалаларына сілтеме жасау ың­ғайсыз. Біз Мұрат Мұхтарұлы екеуміз кеше ғана Қызылорда университетінің профессорларымен, студенттерімен кездестік. Сонда Қазақстанда орыс тілінің тұғыры әлсіреп бара жатқаны жайында ашық айтылды. Жастар табиғи салтымызға ай­нал­ған қостілділіктен бас тартатындай көрінеді. Осы саладағы жағдай бұлтсыз аспандай ашық күйде ме?

М.Қ.-М.: Әрине, жағдай дәл ондай болмас. Сіз сілтеме жасаған газет материалдарында шындықтан гөрі саясатшылдық, анық жалғандық болуы мүмкін. Біздің кейбір жалған отаншылдар қазақ тілін қорғау керек деп дауыстары қарлыққанша айқайлап жатады. Сонда қазақтың тілін, мәдениетін кімнен қорғау керек?! Ондай жалған отаншылдардың балалары орыс мектебіне барады, өздері қазақ жазушыларының шығармаларын оқымайды. Өйткені, ана тілін өздері білмейді. Ал енді орыс тіліне келетін болсақ, Абай - тумысында Шығыс адамы. Алған білімі, тәрбиесі, бүкіл түп тамыры дәл сондай шығыстық, сөйте тұра өз замандастары арасында орыс тілі мен әдебиетінің маңызы туралы шегелеп тұрып айтқан адам - жалғыз Абай. Оның айтуынша, қазақтарды дүниежүзілік мәдениеттің кең айдынына алып шығатын көпір - сол.

Менің ойымша, бұл сөздер естір құлаққа жеткен. Кім не айтса да Қазақстандағы орыс тілінің жайы, менің ойымша, тіпті де жаман емес. Бұрынғы Одақтың басқа республика­лары­ның бірде-бірінде біздегідей кеңшілік жоқ сияқты. Бұрын бізде небәрі үш қана теледидар арнасы болатын. Соның бірі "Алатау" хабарды Қытай мен Қазақстанға, "Қазақстан" арнасы жартылай қазақша, жартылай орысша, ал Орта­лық теледидар тек қана орыс тілінде жүргізеді. Ендеше, бұл арада қандай әңгіме болуы мүмкін.

Менің өз отбасымды алып қараңыздар. Екі үлкен қызым қазақ мектебін бітірді, бірақ өзара орысша сөйлеседі. Одан кейінгі қыздарым Айжан мен Дидара - олар да қазақ мектебінде оқиды, ал үйге келгенде орысша сөйлесіп отырады.

Н.А.: Сіз осыған қынжылмайсыз ба?

М.Қ.-М.: Әрине, қынжыламын. Менің ойымша, Қазақстанның әрбір азаматы, ал жергілікті қазақтар одан да бетер, ұлттың өз тілін білуге тиіс. Бұл жерде ешқандай қайшылық жоқ. Ал орыс тілінен бас тарту деген - барып тұрған ессіздік, оған бізде ешқашан жол берілмейді. Сірә, Мұрат Мұхтарұлы екеуміз қазақтың мақал-мәтелдерін көп айтып, сізді мезі қылған болармыз. Бірақ мынадай бір сөз және бар: "Неше тіл білдің, сонша өмір сүрдің" деген. Оның мәнісі неше тілді меңгерсең, сонша өмір сүресің дегенді білдіреді.

Н.А.: Тіл үйіретін мәтел екен!

М.Қ.-М.: Осыдан он бес жыл бұрын, тәуелсіздікке қолымыз жеткен кезде, біреулер айтып жүрді, бес жыл өткеннен кейін жұрттың бәрі қазақша сөйлейтін болады, он жыл өткенде іс қағаздарының бәрі қазақ тіліне көшеді, ал он бес жылдан кейін орыс тілін мүлде ұмытып кетеміз десті олар. Қазақ тілінде сөйлей алмады. Әрине, ол жақсы емес. Бәлкім, мен тақырыптан аздап ауытқып кеттім-ау деймін.

Н.А.: Жоқ, олай емес. Дәл тақырып бойынша сөйлесіп отырмыз. Сөйтсе де, жалған отаншыл­дардың (бұл сіздің өз сөзіңіз, менікі емес) кейбіреулері Абай атымен ант етеді, енді біреулері оған астыртын дау айтады.

М.Қ.-М.: Бұл тағы да саясатшылдық! Абай өз балаларына жақсы білім алғызды, бәрінің де орысша сауатын ашты. Тіпті Құнанбайдың өзі де сондай: Халиолла деген баласы орысша керемет білім алған, кадет корпусын бітірген. Абай да өзінің сүйікті баласы Әбдірахманды Шоқанның жаңа бейнесі ретінде көрген. Демек, ол қазіргі кейбір сөзуарларға одақтас бола алмайды.

Н.А.: Сіз не айтасыз, Мұрат Мұхтарұлы, сіз жас кезіңізде сонау, "Жас тұлпардан" бастап ұлттық мәселелермен шұғылдандыңыз ғой?

М.Ә.: Бұл жерде не айтуға болады? Мен алпыстың алтауына шықтым, Абай жасынан асып кеттім...

М.Қ.-М.: Есіңізде болар, оның кәрілік туралы бір өлеңі бар емес пе? Қырық жасында жазған.

М.Ә.: Жоқ, одан бері жас мөлшері жөніндегі ұғым да, шекара да қатты өзгерді. Ал, енді, Абайға келейік. Ол - алып, ол - данышпан. Бірақ данышпан­дар да кәдімгі адамдар ғой. Өзінің замандастары алдында парасаттылық борышы бар. Дүниеге көзқарасы соншалықты нәзік Абай, жүйке-жүйесі әбден жалаңаштанып, қажыған кезде өмірдің олқылықтары оны қатты қажытқан. Сондықтан оның көп өлеңдері мен философия­лық ой-толғамдарында қайғы-қасірет, түңілу сарындары жиі кездеседі.

Сонымен бірге ол сол уайым-қайғыны жеңетін рухани, шығармашылық қуат-күшті де таба білген. Адам бойындағы тумысынан бері келе жатқан маймылдық шарасыздыққа қарсы ем де тапқан. Абайдың ұлылығы да, мінез-құлқындағы тазалық та осыдан. Ол - шын мәнісінде барлық замандарға лайық адам.

Н.А.: Менде тағы бір екі сұрақ бар. Ол бәлкім бұрынғылармен салыстырғанда академиялық сипатта болуы да мүмкін. Ол үшін кешірім сұраймын.

Испан халқының ұлы жазушысы Сервантес өзінің мәңгі өлмейтін "Дон Кихотын" дүние жүзіне баяғыда-ақ мағлұм еткен. Ағылшын жазушысы Шекспирді ешбір елдің драматургі, көзі ашық ешбір адам ескерусіз қалдыра алмайды. Немістің ойшыл ақыны Гете дүниежүзілік әдебиет деген ұғымды қолданысқа енгізіп еді, өзі де соның символына айналды. Орыс жазу­шылары Толстой, Достоевский, Чехов туынды­лары бүкіл ХХ ғасыр әдебиетінің бейнесін айқындады.

Ал солардың бәрінен бұрын жасаған Пушкин өз Отанының шекарасынан бір қадам аттап шыққан жоқ. Ал осыдан Пушкиннің өзі емес, бүкіл дүние жүзі ұтылды. Бірақ мынадай да факті бар. Владимир Набоков Пушкинді студенттерге жақсырақ таныстырамын деген оймен "Евгений Онегинді" ағылшын тіліне аударған. Ал сондағы ішкі ойы - орыс ақынын бүкіл ағылшын жұртшылығына таныстырмақ, одан әрі бүкіл оқымысты әлемге атағын жаймақ болған. Бірақ бұл ойы сәтсіз болды. Ақын Пушкин аруағы өлеңмен жазылған романын қара сөзге айналдыруды, сірә, қаламаған болар.

Мен мұны неге айтып отырмын? Абайдың жағдайы да Пушкинге ұқсас болғаны-ау деген оймен айттым. Рас, Абайдың Мұхтар Әуезов сынды мықты елшісі бар. Ал Абайдың өзі болса, оның өз тілінде жазған шығармалары бәрібір сол дүниежүзілік әдебиеттің бір бөлшегі бола алады. Солай болды да. Герман Мелвиллдің айтуынша, оны көргенде кімнің болса да жүрегі елжіремей тұра алмас еді. Ал бірақ Абай өлеңдерінің орысша аудармасын оқығанда мұндай әсер тумайды. Аудармаларына қарап, Абайды әлемдік тұлға деп айтуға ауыз бармайды. Бұл жердегі гәп неде? Бәлкім, ол аударылмайтын ақын шығар?

М.Қ.-М.: Алдымен Пушкиннен бастайық. Оны ауызға алған өзіңіз ғой. Роман тілдері мен гер­ман тілдерінің арасында қаншалықты айырма болса да, еуропалық халықтардың көпшілігі сол тілдерде сөйлейді. Сондықтан оларда классик­терді өз тілінде оқу керек деген ұғым бар. Ал Абайға келетін болсақ, оның жағдайы жаңағы Пушкин жағдайымен бірдей. Айналып келгенде, Абай - қазақ ақыны. Ол қазақтар үшін жаратыл­­ған. Оның қаны да, жаны да, тәні де қазақтікі.

Н.А.: И-ие, Абай туралы кітап жазған қазақ емес жазушы үшін бұл бір шабыттандыратын сөз болды. Айтары жоқ. Сіз де солай ойлайсыз ба, Мұрат Мұхтарұлы?

М.Ә.: Әлі есімде, 70-80-ші жылдары көркем аударма проблемалары баспасөз бетінде көп талқыланды. Әрине, әртүрлі, тіпті кереғар да пікірлер айтылды. Бірақ бәрінің қол қойған ортақ пікірі болды. Ақын өзінің ана тілінде неғұрлым табиғи жазса, оны өзге тілге аудару соншалықты қиын. Бірақ бұл аударуға болмайды деген сөз емес. Ал менің ойым бойынша, аударуға көнбейтін шығарма жоқ. Пушкинді де, Абайды да, халықтық эпостарды да, сонау "Эддадан" бастап "Қозы Көрпешке" дейін түгел аударуға болады. Ал эпоста халық рухы жоқ деп кім айта алады?

М.Қ.-М.: Ғафу етіңіз, бір сәтке сөзіңізді бөлейін. Студент кезімде, Пушкин жолжазба дәптерінде "Қозы Көрпеш - Баян сұлудың" ұзын-ырғасын жазып алған екен дегенді естіп, мен Модзалевскийдің сол жазба келтірілген кітабын іздей бастадым. Ғылым академиясының Орталық кітапханасынан таптым. 1937 жылы шыққан әлгі кітап "Рукою Пушкина" деп атала­ды екен - онда жазбаның неше түрі табылады, мысалы, қарыз алғаны жөніндегі қолхаттар, оқыған кітаптарының шетіне жазғандары, Пушкин Арзрум сапарында үйренсем бе деген араб, түрік тілдеріндегі бірнеше сөздер бар, солардың арасында қазақ эпосының сюжеті түсірілген екі парақ қағаз шынында да жүр.

М.Ә.: Соның өзі аз олжа емес, Пушкин поэзиялық аударма жасады деп жатқан ешкім де жоқ. Бәлкім, мұның өзі жай дайындық болған шығар? Әйтсе де, мен ойымды айтып болған жоқпын. Меніңше, мәселенің мәнісі қызығушы­лық­тың өлшемінде, мүмкін, басқа тілдегі оқыр­мандардың ақынның өзінен де гөрі, оның туған же­ріне, өскен шаңырағына қызы­ғушылығы маңыздырақ шығар.

Мынандай мысал келтірейін. Орта ғасырлардағы қытай және жапон поэзиялары қағазға қаріп боп түсуі жағынан да, көркемдік өрнегі жағынан да ұқсастық бар. Алайда, қарап отырсаңыз, жапонның ескі жырлары орысшаға қандай төгіліп түскен, Таң дәуірінің қытай ақындары болса, сондай нашар аударылған.

Менің ойымша, көзге ұрып тұрған осынау айырмашылықтың себебін Ресейдің ірі синологы Любовь Дмитриевна Позднеева жақсы түсіндірген. ХХ ғасырдың басында Жапония әлемдік саясат театрының авансценасына жұлқынып шыға келгендей болды. 1905 жылы Цусимада орыс флоты талқандалды. Бүкіл әлемде, әсіресе, Ресейде, оған дейін көп таныла қоймаған осы елге ерекше қызығушылық оянбауы мүмкін емес еді. Ақыл-ойдың алыптары Жапония феноменін байыптауға кірісті, таңдаулы тәржі­ме­шілер жапон әдебиетін аудара бастады. Ал Қытай өзіне ешқашан дәл мұндай қызығушылық тудыр­ған емес. Иә, белгілі жай ғой, Анна Ахматова қытайларды (сол сияқты корейлерді де) аударған, сонымен бірге оның бұл іспен құлықсыз, күнкөріс үшін айналысқаны да белгілі. Басқасын былай қойғанда, поэзияға қажетті жағдай да, ақындық шабыт та атымен болған емес.

Қазақ поэзиясының да орыс әдебиетшілерін, тіпті шығармашылықтың бетке тұтар тұлғаларын да тұтастай алғанда енжар күйде қалдыратыны­ның себебі даланың тарихына, Қазақстанның қазіргі ахуалына шындап қызығушылықтың жоқтығынан емес пе екен? Бәлкім, Пушкиннің өзі де сондай жағдайға түскен шығар...

Н.А.: Сонда Достоевский басқа жағдайда болған ба? Сонда сіз, жалпы, Пушкиннің тұсындағы, Пушкиннен кейінгі Ресей әлемді қызықтырмады дегіңіз келе ме?

М.Ә.: Жо-жоқ, әрине, олай емес, әйтсе де Достоевскийдің жөні бөлек. Ол адам жанының сол кезде де, онан кейін де, ешкім, еш жерде үңілуге дәті шыдамаған қатпар-қалтарыстарына үңіле білді, ол келер замандардың тарихи ұстама ауруын жұрттың бәрінен бұрын сезінді - оның жаңалықтарына қалайша селт етпеске? Айтқандай, мұның бәрі белгілі жай. Менің айтпағым басқа. Бәлкім, қателесермін, бірақ менің ойымша, қандай да бір себептермен Ресей әлемдік иірімнің ортасына түсіп қалса, онда Англияда да, Францияда да, Америкада да Пуш­кинге бет бұрып, Пушкин жырының ғажайып сөз сазын өз тілдерінде жеткізуге талпынатын ақындар табылар еді.

Жарайды, Абайға оралайық. Оның "Қара сөздері" қытай тіліне тамаша аударылған, бұл менің ғана пікірім емес, Аспанасты еліндегі өте беделді мамандар осылай деп санайды. Әрине, өлеңдері жайында бұлай дей алмаймыз...

Н.А.: Мен сол өлеңдерді айтып тұрмын ғой.

М.Ә.: Несі бар, Абайдың ақындық дауысы да әлемге естілуі ғажап емес. Мұсылмандық ортадан басқа жерлерде де, көп елде суфизмге қызығушылық арта түсуде, яғни Абайға сүрлеу салына бастады.

Мен жалпы аударманың болашағына үмітпен қараймын, оның үстіне сол үмітшілдігімді үстейтін жайлар да кездесіп тұрады. Мысалы, Мәскеуде Абайдың махаббат лирикасын арқау еткен спектакль қойылғалы жатқанын білемін. Сібірден келген бір режиссер, өкінішке орай, аты-жөнін ұмытыңқырап тұрмын, бірақ, жасты­ғына қарамай қазірдің өзінде танымал. Жақында режиссер Алматыға келіп кетті, "ТұранӘлем­Банк" қойылымға қолдау көрсететін болып келісіпті.

М.Қ.-М.: Солай ма? Алғаш рет естіп тұрмын.

Н.А.: Мен де. Әйтсе де, қызғылықты жай. Премьераны күтеміз енді.

М.Қ.-М.: Абайдың әлемдік сапары жайында бірер ауыз сөз айтуға рұқсат етіңіздер, алдымен тым болмаса оның шығыстық бастауларына тоқталайық. Жылап-сықтай беретін ештеңе жоқ, істі жөн-жосығымен жүргізе білсек, Абай иран және араб тілді әлемде әбден-ақ әйгілі бола алады. Өйткені, оның поэзиясы парсы поэзия­сымен үндес, ал парсы поэзиясының арабтарға қандайлық әсер еткені белгілі. Шығыста араб тілі - ғылымның, трактаттардың тілі; парсы тілі - поэзия тілі, түркі тілі - әскери өнердің тілі деп саналған. Рас, Әлішер Науаи түркіше де, парсыша да жазған. Абай онымен анық астасып жатады, сондықтан, қайталап айтамын, көкейіміздегіні көңілге қонымды етіп атқара алсақ, бәрі де қолдан келеді. Әрі бүгінгі таңда, біз ислам әлемінің бір бөлігіне айналған кезде, солай болғанына сөз жоқ: қазақтар мұсылмандар ғой - Батыс бізге өздерін Шығыс­пен байланыстырып тұратын көпір сынды қарай­ды. Қазақстан - зайырлы мемлекет, ондағы дінге сенушілердің басым бөлігі - мұсылмандар мен православие­ліктер. Біз екі тілді қатар меңгергенбіз. Батыс демократиясының құндылықтарынан тіпті де бас тартпаймыз, соны­мен қатар ұлттық мәдениетімізді де сақтап, дамытып отырамыз. Міне, осы телқозылық сипатымыз, тегінде, бізге баршаның басын біріктіртіп тұрады.

Мұның бәрін неге айтып тұрмын? Айтпағым тағы сол жай - осындай жағдайда Абай жыры өзінің жаһандағы жолын араб елдерінен бастап, әрі қарай жалғастыра алар еді. Бар мәселе әдеби және баспагерлік менеджментті дұрыс ұйымдастыра білуде.

Мұрат Мұхтарұлының пікірін қолдап, егер аударманың қиындықтарын еңсере білсек, Абай дауысы Қытайға да қарлықпай жетер еді дегім келеді. Бұл не деген сөз? Қытайдың өзі де аса алып ел - бір жарым миллиард адам тұрады. Әйтсе де, бұл одан да артық, өйткені, Оңтүстік-Шығыс Азияда қытай тілін білетіндер өте көп, ол, тіпті, түптің түбінде әлем тілі ретінде ағыл­шын тілін де шетке ысырып шығаруы мүмкін. Демек, Абай үшін де қытай тілі дәнекер тілге айнала алады. Оның үстіне көшпелі халық­тардың өлең өрнегінің өзі қытай поэзиясына жат емес, Го Можоның айтуынша, Таң дәуірінде түркі тамырлы ақындар жыр төккен. Мен сол кезеңдегі қытай ақындарының біразын оқыдым, сондағы сипатталатын ортаның суретіне қара­ғанда, автордың көшпелілік стихиясын бейнелеуіне қарағанда, ақынның өзі де сол әлеммен барынша қойындасып кеткен деуге келеді.

Ал енді жалпы Еуропада, батыс әлемінде Абай аса танымал бола қоймайды. "Қара сөздердің" жөні басқа.

М.Ә.: Танымалдылықты айтып тұрғанымыз жоқ. Сүймесе сүймей-ақ қойсын - мойындаса болды.

Н.А.: Мен тіпті басқаша айтар едім - әлемдік ұлы тұлға ретінде танысын деп.

Мұхтар Абрарұлы, Абайдың қазақ даласына сонша терең тамыр жібергеніне қарамастан, оның дауысы даладан тыс өңірлерге де, Шығысқа, Шы­ғыс­тан басқа жерлерге де жете алатынын айтқа­ны­ңызға қарағанда, әу бастағы ұстанымыңызды біршама өзгерткен сияқтысыз. Әйтпесе, тіпті ұнжырғам түсіп кете жаздап еді. Маған сондай-ақ Мұрат Мұхтарұлының ақынның өзге тілді ортадағы тағдыры әлдебір құбылыстармен, тіпті әде­биетке атымен қатысы жоқ оқиғалармен бай­ланысты болатындығы жөніндегі ойы да маңызды сияқты көрінеді. Бір жоқты бір жоқ табады деген.

Ал ендігі айтарым таза әдебиетке қатысты жай.

Орыс поэзиясында Пушкин мектебі жоқ. Айталық, философиялық лириканың Тютчев мектебі бар дейік, Некрасов мектебі бар, оның ХХ ғасырдағы аса көрнекті өкілі - Александр Твардовский. Ал Пушкин мектебі жоқ, өйткені, Пушкиннен бәрі де бастау алған, алайда, нақты ешкімді де дәл Пушкиннен шықты дей алмаймыз. Осыдан мынандай сұрақ шығады: қазақ поэзиясында Абай мектебі, оның тікелей мұрагерлері бар ма?

М.Қ.-М.: Ислам әлемінде пір деген ұғым бар, рухани ұстазды, шамшырақ сынды, бағдар беретін адамдарды осылай атайды. Барлық қазақ ақын­дары үшін, жасына да, жасамысына да, сондай пір - Абай. Ешкім де өзін Абайдың мұрагерімін дей алмайды, оған дәті де бармайды, мұндай ойдың өзі астамшылыққа жатар еді. Сөзіме Мұрат Мұхтарұлы куә болсын, біздегі қолына қалам алғандардың арасында мен Абайдың қай жеріне келдім деп салыстыратын салт бар. Қарап отырсаңыз, ешкімнің де Абайдың тым болмаса "тізесіне" дейін жеттім деуге батылы барған емес. Өзім сүйіп оқитын тамаша қазақ прозашысы Мұх­тар Мағауиннің ғұмырбаяндық романы "Мен" деп аталады. Атына қарап-ақ автордың бері қойғанда өзін өзі төменшіктетуге бейім емес­тігін көруге болады. Сонда не айтқан дейсіз ғой? Өзін Мұхтар Әуезовтің ізбасары, оның дәс­түр­лерін жал­ғастырушы, тіпті онымен өнер жары­сына түсуші санай тұра - ұлы Зергер өмірден өткелі бергі жарты ғасырдай уақыттың ішінде біздің әдебиетіміздің қатты кемелденгенін ескеру керек қой - Мағауин Абайдың "тізесіне де" келме­генін тіке айтады. Ал жұрттың көбі Абайдың тілерсегіне де жетпегенін іштей мойындайды. Қысқасы, Абай - барша ақындардың ұстазы, Мұхтар Әуезов айтқандай, аға ақын.

М.Ә.: Қайым Мұқамедхановтың "Абайдың әдебиет мектебі" деген кітабы бар...

М.Қ.-М.: Иә, ол еңбек Мұхтар Әуезовтің же­текшілігімен жазылған диссертациядан туындаған. Автор ол үшін біраз құқай көрген - жазықсыз жазаланып, сталиндік лагерлерде отырған.

М.Ә.: Бірақ онда, негізінде, әңгіме әдеби оқу тұрғысында емес, кең мағынада алғандағы дәстүрді мұра тұтушылық жөнінде қозғалады. Мұның өзі түсінікті де - Абайға еліктеу мүмкін емес, дәл сол өрнекпен жазу да мүмкін емес. Ал әрбір нағыз ақынның өзін Абайға қарап өлшейтінінің жөні басқа. Ол бір құлақ күйі сияқты. Оның аса ауқымды, алапат орны да осында. Абай болмағанда, Мағжан Жұмабаев, Ілияс Жансүгіров, Мұқағали Мақатаев сияқты алып тұлғаларымыз да болмас еді. Қазақстанда қазір де мықты ақындар бар.

М.Қ.-М.: Тағы бір-екі ауыз сөз қосайын.

Н.А.: Әрине, қосыңыз.

М.Қ.-М.: Мен жаңа біз, қазақтар - мұсылман-сүнниттерміз дедім ғой. Сөйте тұра, мына жайды жаным ауыра мойындаймын: бізде, тіпті зиялы ортада, ғылыми, көркем интеллиген­цияның арасында Құраннан бетін әрі бұрғанымен қоймай, қасиетсіздікпен тіл тигізетін адамдар да табылады. Ал Абайдың ұлылығына ешкім шәк келтірмейді, оның есімінің киелілігі сондай.

М.Ә.: Иә, мұның өзі ғажайып құбылыс.

Н.А.: Әңгімемізді осындай рух асқақтататын ауанмен аяқтауға болады ғой деймін. Сіздерге алғыс айтамын, бұл әңгіме маған өте пайдалы болды, оқырмандарға да қызғылықты көрінер деймін. Өзін өзі мақтағандай жазғырмаңыз­дар, менің ойымша, осы әңгімеміз кітаптың құрылымында орнын дәл табатын сияқты. Мен мұны нүкте қою емес, қайта қайрау, жолы ашылған мәре сияқты көремін.

Солай болғаны да жөн, өйт­ке­ні, Абайға барар жол қашанда өрлеу жолы, оның өзі - қа­шан­да жалғасатын жол.

 

"Егемен Қазақстан" газеті №184-187 (25584) 27 мамыр 2009 жыл