«ABAY» JURNALYNYNG ShYGhU TARIHY
«Abay» jurnalyn qazaq jurnalistikasynda óz izin qaldyrghan basylymdardyng biri dep ataugha bolady. Oghan qaramastan, basylymnyng shyghu tarihy, negizgi baghyty men konsepsiyasy jayly irgeli ghylymy zertteuler siyrek kezdesedi. «Abay» turaly biraz derekterdi qazaq baspasózin zertteushilerding ghylymy maqalalarynan tabugha bolady. Alayda, «Qazaq», «Ayqap», «Týrkistan uәlәyaty gazeti» siyaqty irgeli basylymdargha tereng zertteu jasalyp, kitap retinde basylyp shygharsa, «Abay» jurnalyna әli kýnge deyin detalidi zertteu jasalmaghan.
Shyghu tarihy
Qoghamdyq-sayasy jәne әdeby «Abay» jurnalyn shygharu jónindegi alghashqy úsynys qazaq ziyaly qauymy arasynda 1914 jyly qabyl alynghan bolatyn. Sol jyly aqyn qazasynyng on jyldyghyna baylanysty Semeyde ótkizilgen ýlken jiylys ýstinde jurnal jariyalau turaly sheshim bekitilgen. Biraq, birinshi dýniyejýzilik soghystyng bastaluy jәne Resey tarapynan otarlau sayasatynyng kýshengi siyaqty sebepterden jurnaldyng alghashqy nómirining baspadan shyghuy biraz uaqytqa deyin kidirip qaldy.
IYdeyadan alghashqy jariyalanghan sangha deyingi tórt jyl uaqyt ishinde qoghamda oryn alghan kóptegen sayasi, әleumettik ózgerister jurnaldyng mazmúny men ústanatyn baghytyna da sәl әserin tiygizdi. Eger alghashqy jasalghan úsynys kezinde jurnal Abaydy qúrmettep, atyn tarih jýzinde nyghaytugha, qazaq qoghamyndaghy jan-jaqty túlghanyng shygharmashylyghyn nasihattaugha baghyttalghan bolsa, birinshi nómirinen basylymnyng әleumet, sayasat, ekonomika siyaqty da qoghamdyq manyzy zor taqyryptargha nazar audaratyny bayqalady. Sonymen, «Abay» jurnaly 1918 jyldyng 4 aqpanynan Alash (qazirgi Janasemey) qalasynan shyghyp túrady.
Jurnaldyng negizin salushylar әri shygharushy redaktorlar bolyp Jýsipbek Aymauytov pen Múhtar Áuezov qyzmet etti. Aymauytov 1914 jyly Semeydegi oqytushylar seminariyasyna qabyldanyp, ony 1918 jyly ayaqtap shyghady. Sol kezden Jýsipbekting alashordashylarmen qarym-qatynasy bastalady. Múhtar Áuezov bolsa, Reseydegi sayasy tónkerister әserinen Semeyde «Alash jastary» odaghyn qúryp, týrli ýiirmelerding ashyluyna sebepshi bolady. Dәl sol uaqytta Jýsipbek Aymauytov pen Múhtar Áuezov tanysyp, «Abay» jurnalyna deyin, 1917 jyly «Alash» gazetine birigip «Qazaqtyng ózgeshe minezderi» atty maqala dayyndaydy.
Maqsaty
Jurnaldyng qazaq demokratiyalyq baspasózi men Alash iydeyasyn jaqtaghanyn Túrar Rysqúlovtyng derekterinen kóruge bolady. Rysqúlov 1926 jylghy «Iz proshlogo kazahskoy inteliygensiiy» maqalasynda 1905 jyly Álihan Bókeyhanov bastaghan qazaq ziyaly qauymynyng Resey otarlyq ezgisine qarsy «Qarqaraly» petisiyasyn qabyldap, Reseydegi iri sayasy kýshterding biri kadet partiyasynyng qazaq bólimin qúrghany, keyin «Serke», «Ayqap», «Qazaq» gazet-jurnaldary arqyly halyqty bilim men mәdeniyetke ýndep, últtyq oi-sanany oyatugha úmtylghandyghy jayynda jazady. Búl maqalada, sonymen qatar:
«...S 1913 g. po 1916g. dviyjenie kazahskoy nasionalisticheskoy intelliygensiy shiritsya y poluchaet izvestnoe oformlenie putem organizasiy povsemestno raznyh kuliturnyh krujkov y t.p. Posle Fevraliskoy revolusiy eta nasionalisticheskaya intelliygensiya organizuetsya uje v politicheskui partii «Alash», a gazeta «Kazah» stanovitsya glavnym organom etoy partii. K etomu vremeni, krome gazety «Kazah», poyavlyaitsya y drugie gazetu y jurnaly, iz kotoryh mojno otmetiti sleduishiye: «Sary-Arka» (Semipalatinsk), «Birlik tuy» (Tashkent) – glavnyy organ turkestanskogo otdeleniya «Alash-ordy», nachatyy Chokaevym, «Uran» (Astrahani), «Jas azamat» (Petropavlovsk), «Abay» (Semipalatinsk). Vse ety gazety y jurnaly priyderjivalisi liniy gazety «Kazah» y byly ee otdeleniyamiy...
...Po priymeru kadetov y menishevikov na stranisah kazahskih gazet vedetsya kampaniya protiv peredachy vlasty Sovetam, voshvalyaetsya vremennoe praviytelistvo, ukazyvaetsya na neobhodimosti prodoljeniya voyny do pobednogo konsa...»
dep aitylghan («Sovetskaya stepi» gazeti, 1926, 2 mausym, №123).
Túrar Rysqúlovtyng búl maqalasy – onyng «Kazakstan» atty broshurasynyng birinshi bóliminen alynghan ýzindi. Maqala jariyalanghan kezde broshuranyng ekinshi bólimi basylyp jatty, al birinshi bólimning qazaqsha ýlgisi baspagha dayyndalyp jatqan.
Basylymnyng Alash iydeyasyn jaqtaytyndyghynyng eng anyq kórsetkishi – №4 sandaghy «Alashqa ashyq hat» atty maqala:
«Quanysh qútty bolsyn! Jurnalymyz basylyp qoyghannan keyin mynaday quanyshty habar alyp, tendikke, biylikke susaghan alashtyng auylyn quantqaly jurnaldyng tysyna osy habardy asyghyp basyp otyrmyz. 20 mart kýni (eskishe) Mәskeudegi Sovet ókimetining basshysy Lenin men narodnyy komissar Stalinnen Bókeyhanov, Ghabbasov atyna telegramma keldi. Múndaghy Halel, Álimhan pryamoy provodpen auyzba-auyz Lenin men Stalinge telegrammamen sóileskendegi alghan jauaby mynau:
«Ár halyqtyng óz biyligin ózine beremiz dep shashqan zakon-jarlyghymyz әli so qalpynda, aitqanymyz - aitqan. Sizderding ókilderiniz bizge әkelip tapsyrghan jalpy qazaq sezining qaulysyn týgelimen qabyl alamyz, jalghyz-aq Sovet ókimetin tanysanyzdar. Endi bizding biylik beremiz degen sózimizdi iske asyru kerek. Ol jerdegi túrghan әkimshilikpen birigip sezd shaqyryp, avtonomiyany jariya qylu jolynda bolatyn komissiya jasanyzdar. Qazaq qamqorlary tezinen komissiyasyn jasap, avtonomiyasyn jariya qylugha asyghar dep bilemiz. Endigi bir niyet, bir tilektegi adamdarmen aqyldasyp, baylaghan sózderinizdi bildiriniz»- dep Leniyn, Stalin qol qoyghan.
Al, Alash! Qabaghyng qatyp, kóniling jabyghyp túr edin, ilgeri basqan ayaghyng keyin ketuge tayanyp edi. Bodandyq kóline týsip joghala jazdap edin... Qúday berdi, jarylqady. Aq týiening qarny jaryldy! Ómiri, qazaq-qazaq bolghaly kórmegen quanysh basyna keldi – kórdin. Keudesinde jany bar, denesinde qazaqtyng qany bar, jýreginde alashtyng namysy bar, ary bar, alashtyng balasy! Kóter basyndy! Quanyshyng qútty bolsyn! Toyyng toygha úlassyn! Tiril, Alash! Silkin, Alash! Quan, Alash! Jasa, Alash! 21 martta Bókeyhanov, Ghabbasov, Ermekov atyna Mәskeuden taghy telegramma aldyq: «Halyq komissarlarymen sóilesip jatyrmyz. Alashtyng avtonomiyasyna qarsylyghy joq. Býgin, erteng «Alashordamen» Stalin ózi sóilesedi»,- depti Jahansha, Halel Dosmúhamedovter. Jogharydaghy ókilder sabazdar eken» («Abay» jurnaly, 1918, №4).
Qarjylandyru
«Abay» jurnalynyng óz mesenaty bolghan. Ol Semey qalasyndaghy et jәne teri ónerkәsibining negizin qalaushy, Mәskeuden alghan birinshi gilidiyady kópes qújaty bar asa bay millioner sanalghan Qarajan Ýkibaev.
Qarajan Ýkibaev 1906 jyly Semeyge túnghysh ret 100 nómirli telefon stansiyasyn óz qarajatyna satyp alyp ornatqan. Búl stansiyany qazaq kópesi Amerikanyng daryndy injeneri, telefondy oilap tapqan Aleksandr Bellden kabelimen, telefon apparattarymen birge alghan bolatyn.
Al «Abay» jurnalyna qarjylay kómegi Qarajan Ýkibaevting Múhtar Áuezovpen kezdesuinen bastau alady. Ýkibaevting balasy Beketghazy Qarajanúlynyng aituy boyynsha, Áuezovting kópeske «Myna Jýsipbekke maghan sengendey seniniz. Ol talay synnan sýrinbey ótken azamat. Óz zamandastary aldynda óte bedeldi» dep aitqan sózderinen keyin Qarajan kópesting «Abay» jurnalyna qarjy beretindigi kelisilgen. Búl jaghday turaly jurnalist Toqtaray Qazbalinovtyng «Abay» jurnalyn ashugha qarjy bergen Qarajan» maqalasynda bayandalady («Abay» jurnaly, 2003, №3).
Qarajan Ýkibaevting «Abay» jurnalyn shygharugha atsalysuy, eng aldymen, 11 myng somgha «Yardam» baspahanasyn satyp aludan bastalady.
Jurnaldyng avtorlary
«Abay» jurnalyn shygharushylar – Jýsipbek Aymauytov pen Múhtar Áuezov – «Ekeu» degen laqap atpen qol qoyghan.
Aymauytovtyng jurnal betindegi asa nazar audararlyq maqalalarynyng qataryna «Últty sýng», «Jurnal turaly» jәne «Tәrbiyeni» jatqyzugha bolady. «Últty sýiyde», mysaly, avtor qazaq ziyaly qauymyn ózin-ózi tәrbiyeleuge, qara halyqtan qashpay, aralasyp, olardy alandatyp jýrgen taqyryptardy ýnemi súrastyrugha, qoghamdaghy ózgerister jayly ýnemi habardar bolugha ýgitteydi.
Múhtar Áuezovtin basylym betterindegi erekshe atap ótetin maqalasy – «Ghylym tili» (nauchnyy termiyn). Áuezov búl maqalasynda jana tilge kóshu mәselesin qozghap, jana jaghdayda qay tilge kóshu optimaldy bolatyndyghyn, qay tilge kóshu arqyly órkeniyetke jetu jaqynyraq bolady degen súraqtargha jauap izdeydi.
Jurnalda shygharushy redaktorlardan basqa Shәkәrim Qúdayberdiyev, Súltanmahmút Torayghyrov, Sәbit Dónentaev, Ghúmar Qarashev, Smaghúl Saduaqasov, Halel Dosmúhamedovtardyng ólenderi men publisistikalyq maqalalary jii jariyalandy.
Dónentaevting «Qazaq әielderi turaly» maqalasy sol zamandaghy, sol tarihy kenistiktegi, sol qoghamdaghy әielge degen kózqaras, onyng tәrbiyesine bólinetin kónil, әielder qúqy siyaqty progresshil demokratiyaly oilargha toly.
Búl maqalada avtor qazaqta qalyptasyp ketken qyz balany oqytyp, onyng sauatyn ashtyru turaly stereotipterdi búzady, qoghamda ornaghan «әieldi oqytudyng qajeti joq» degen pikirdi emes, olardy oqytugha mýmkindigi bar adamdardyng nadandyghyn әielderding sauatsyz qaluynyng naghyz sebebi retinde kórsetedi.
Mәnnan Túrghanbaevtyn «Últshyldyq» maqalasy qazaq qoghamynyng HH ghasyrdyng basyndaghy jaghdayyn ghana emes, onyng bolashaqtaghy damuyna da sholu jasaydy. Maqalanyng negizgi oiy – gumanizm men nasionalizm arasyndaghy pikirtalas әri dialogtyng qazaq qoghamyna әseri. Avtor maqalada gumanizm men nasionalizmdi «kisishilik pen últshyldyq» dep ataydy. Túrghanbaevtyng maqalasynda tek qazaqtar ghana emes, búl súraqty sheshude kompromisske kele jatqan әlemdik qauymdastyq turaly da sóz etiledi.
Jurnaldyng erekshelikteri
Jurnaldyng әr sanyna ortaq birneshe ereksheligi bar. Olardyng eng bastysy – túraqty aidarlardyng boluy. Búl aidarlargha «Abay sózi», «Basqarmadan jauap» jәne «Abaydan songhy aqyndardy» jatqyzugha bolady. Attary aityp túrghanday, birinshisi Abaydyng qara sózderin, ekinshisi resmy qújattardy, al songhysy – Abaydan keyingi poeziya ýlgilerin jariyalaghan.
«Abay» jurnalyndaghy jarnama, әriyne, qazirgi kezdegi búqaralyq aqparat qúraldaryndaghy jarnamadan әldeqayda ózgeshe bolyp keledi. Jurnaldyng №8 sanynan bastap songhy betterde «Jas azamat» jәne «Qazaq» gazetterine jazylugha ýndeu, gazetting redaksiyasy men jazylu baghasy jariyalanyp otyrghan. Tolyq mәtini mynaday:
«Jas azamat, jetisine – bir shyghady. Jazylu baghasy: bir jylgha – 20 som, alty aigha – 11 som, ýsh aigha – 6 som, bir nómiri – 40 tiyn. Alushylargha adrysymyz: g. Petropavlovsk, Akmolinskaya oblasti, redaksiya gazety «JAS-AZAMAT».
Jurnaldyng týgel derlik sanynda býrkenshik atpen jariyalanghan maqalalar kezdesedi, keydi tipti problemalyq jariyalanymdar ghana emes, әdeby shygharmalardyng ózinde psevdonim qoldanylghan. Basylym betterinde M. Á., Ekeu, Jas týrik, M. T., A. B., Á., Sary arqa, E. IY., Múhtar jәne taghy sol siyaqty siyaqty laqap attar kezdesedi.
«Abay» jurnalynyng alghashqy sandary shamamen 16-21 betten túratyn. Múqabasynda mindetti týrde jurnaldyng atauy, onyng shyghu derekteri (jyly, kýni, nómir sany), shygharushysy jәne baspasy kórsetiletin. Sonymen birge, jurnal múqabasynda onyng mazmúny jazylatyn. Sandaghy jinalghan maqalalardyng attary eki baghangha tizilip jazylatyn, alayda maqala avtory men jariyalanymnyng jurnal sanyndaghy bet nómiri kórsetilmeytin. Soghan qaramastan, «Abay» jurnalynyng bet nómirleri bolghan.
Keyde jurnaldyng múqabasy men alghashqy betining ortasyna jedel bet ornalastyrylatyn. Ol betting de jeke nómiri bolmaytyn, tek barlyq jazular ýlken әriptermen, qatty basylyp beriletin bolghan. Búl, kóp jaghdayda, basqarmadan keletin jauaptar men habarlandyrular bolatyn.
Jana «Abay» jurnaly
Alashorda ýkimeti qúlaghannan song «Abay» jurnaly da 1918 jylghy qarashadaghy songhy 11 sanynan keyin jabylyp qalady. Onyng jalghasy retinde 1992 jyldan bastap jana «Abay» shygha bastaydy.
Qazirgi «Abay» jurnaly 68 aidar ayasynda aqparat beredi, olardy shartty týrde tórtke bólip qarastyrugha bolady. Birinshi topqa úly túlghalar turaly aqparatqa, olardyng ómiri men qyzmetine sholu jasaugha basty kónil bóletin aidarlardy jinasaq, ekinshisinde tarih pen etnografiyany zertteu, sonymen qatar qazirgi qoghamnyng problemalyq salalaryn talqylaugha baghyttalghan, ghylymy enbekter men salmaqty saraptamagha basymdyq beretin aidarlar bolmaq.
«Abay» jurnalynyng basty baghyttarynyng biri әdeby bolghandyqtan, әdebiyet pen ónerdi damytudy maqsat etetin aidarlardyng ýlesi basylym betinde eng kóp ekendigi tang qalarlyq emes. Ádebiyet pen óner salasy jayly habar taratyp, shygharmalardy jariyalaytyn aidarlar toby – ýshinshi. Kólemi jaghynan eng shaghyn – nebәri ýsh aidar – aidarlar toby din jәne filosofiya taqyrybyn qozghaydy.
Jurnalda alghashqy «Abaydan» qalghan jalghyz múra - «Abaydan keyingi aqyndar» aidary.
Basylym betterinde Abaydyng 90, 100, 125 jәne 150 jyldyq mereytoylaryn atap ótu jayly maqalalar kóptep jariyalandy. Jalpylay alghanda, búl taqyrypta barlyghy 252 jariyalanym jaryq kórdi. Abaydyng 150 jyldyghyn toylau kezinde jurnal toydyng «tikeley efiyrin» úiymdastyrushylardyng bastysy boldy. Sol jyldan bastap «Abay» jurnaly «Respublikalyq Tәuelsiz foliklorlyq-etnografiyalyq әdebiy-kórkem jurnal» bolyp atala bastady.
«Abay» jurnalynda keng bayandalghan taghy bir iri oqigha – YuNESKO kóleminde atap ótilgen Múhtar Áuezovtyng 100 jyldyq mereytoyy.
198 ataqty túlgha jónindegi aqparatty «Abay» jurnalynyng betterindegi «Mýsheltoy» jәne «Nobeli syilyghynyng laureattary» aidarlarynan tabugha bolady. Qazaq әdebiyetining ýlgilerine keletin bolsaq, «Abay» jurnalynyng betterine 100-ge juyq tuyndy jariyalanghan. Taghy bir kólemdi aidar «Estelikter» dep atalady: Abay turaly jurnal betterinde 20 estelik jariyalansa, Shәkәrim Qúdayberdiúly jayynda 15 estelik, al Múhtar Áuezov pen Qanysh Sәtbaev turaly sәikesinshe 12 jәne 10 estelik jaryq kórgen.
«Abay» jurnalynda 1992-2000 jyldary shyqqan maqalalarynyng bibliografiyalyq kórsetkishin belgili tarihshy Amantay Isiyn qúrastyrghan bolatyn. Atalghan maqalalar tizimi mening zertteu júmysyma ýlken septigin tiygizdi. Bibliografiyalyq kórsetkishtegi maqalalargha saraptamalyq kontent-analiz jasau kezinde basylymnyng baghyty әdebiy-kórkem baghyttan foliklorlyq-etnografiyalyq baghytqa qaray yghysuy bayqaldy.
1992-2000 jyldary jariyalanghan materialdardyng jartysynan astamy әdeby syn, zertteu, etnografiyalyq, foliklorlyq maqalalar, estelikter jәne taldamaly materialdar bolyp shyqty. Basylym betterinde 2001-2011 jyldary shyqqan maqalalar arasynan da sayasy emes, tarihi, zertteu jәne taldamaly maqalalardyng basymdyghy bayqalady.
Jana «Abayda» maghan asa únaytyny – shet tilindegi shygharmalar men ghylymy maqalalar týpnúsqalaryn jәne qazaq tuyndylarynyng audarmalaryn jariyalauy.
P.S.
Zertteu barysy qiyndyqsyz ótpedi, alayda búl men ýshin júmystyng qúndylyghyn odan әri arttyryp jiberdi.
Birinshiden, «Abay» jurnalynyng 1918 jylghy sandary Almatydaghy Últtyq kitaphananyng Siyrek kitaptar qorynda. Uniyversiytetten kitaphanagha jiberilgen hatta mening tegim qate jazylyp ketse de, Qorda júmys jasaugha mýmkindik aldym.
Ekinshi barier men ýshin kýtpegen jerden shygha keldi – «Abay» jurnaly tóte jazumen taralghan. Búl turaly oidyng maghan kelmegendigi jәne mening tóte jazudy tanymaytyndyghymnyng nәtiyjesinde jazbalardy «kәdimgi qazaqshagha» audaruym da biraz uaqyt aldy.
Óz pikirimmen bólisetin bolsam, eki «Abay» jurnalynyng arasyndaghy aiyrmashylyq jer men kóktey. Alghashqy jurnal qoghamdaghy sayasy oqighanyng tek ainasy ghana emes, sonymen birge, qozghaushy kýshi retinde zor rólge ie boldy. Al tәuelsiz Qazaqstandaghy «Abay», ókinishke qaray, tarihshy ghalymdar men әdebiyet zertteushilerining kәsiby basylymyna úqsap barady.
Zertteu júmysynyng avtory: Ayjan Baytanova
«Ekpin» mәdeniy-tanymdyq juraly
