Qytayda oiyn avtomattaryna 14 jyl boyy tyiym salynyp kelgen bolatyn. Sol tyiym tayauda óz kýshin joydy. Batys aqparat qúraldary qytayda osynday «tyiymdar» azayyp kele jatqanymen basqa da tyiym týrleri barshylyq deydi.

CNN-nyng jetinshi mamyrdaghy janalyghyna sýiensek, qytay halyq ómirining biraz tústaryna baqylaularyn azaytqanymen, keybir mәselelerde әli de qatandyghynan taymaghan kórinedi. Sonyng dәleli retinde, qytaydyng «jeti tyiymyn» mysalgha keltirgen.

Birinshi tyiym: twitter

«Qytayda tvitterge shyghudy armandamay-aq qoyghanynyz jón bolar»,-deydi CNN-dyqtar, sebebi, atalghan әleumettik jeli neshe on jyldar boyy qytay kommunistik partiyasy jaghynan júmysyn jýrgizip kele jatqan qúpiya baqylau jobasy - «qytaylyq alyp brandmauer»(Great Firewall of China) dep atalatyn  apparattyq qorghannyng ishinde mýldem iske jaramaydy. Myndaghan veb-sayttar da qytay aumaghy ishinde ashylmaydy, al, әleumettik jeliler arnauly týrde jasyryn tekseriledi.

Arab kóktemi men 2009 jylghy Iran jasyl revolusiyasynan keyin, Qytay әleumettik jelilerge ýrke qaraytyn boldy deydi,-sarapshylar.

Ekinshi tyiym: facebook

 Qytay 2009 jyly feysbukka «qyzyl sham» jaqqannan beri, búl amerikandyq jelige әlige deyin jyly qabaq tanyta qoyghan joq.

Feysbukting qytay ýkimetine jaqpauy 2009 jyly bolghan Shynjang avtonomiyasyndaghy qytaylar men úighyrlardyng arasyndaghy qandy qaqtyghystan song bastaldy deydi keybir sarapshylar.

Al, taghy biraz sarapshylar feysbukting qytaydan alastatyluyn kommersiyalyq sebepterge tireydi. «Sebebi, qytaydyng ózining otandyq teh-industriyasyna ekpin beru ýshin feysbukty yghystyryp shyghardy,-degen tújyrym aitady. Onyng ýstine, qytaydyng otandyq әleumettik jelileri jasyryn baqylaular men tekserulerge batystyng teh-kompaniyalary siyaqty asaulyq tanytpaytyndyghy da qosymsha sebep bolghan-dy.

Ýshinshi tyiym: Sheteldik filimder

Qytay biyligi әr jyly 34 sheteldik filimdi qabyldaugha ghana ruqsat bergen, tipti, songhy gollivudtyq blokbasterler de erekshe talaptarmen ekshelip baryp, qytay naryghyna ene alady eken.

Eger qytay kommunistik partiyasy sheteldik filimderding mazmúnynda nemese stilinde «qiratqysh nemese qatigezdik» sipat bar dep bilse, onda ol qayshygha týsip, «yqshamdalyp»   bolghan son  ghana qytay naryghyna enuine mýmkindik alady.

Qytaydyng otandyq kinogerleri de keyde Beyjinning qataldyghymen kelispey qalatyn kezderi bolatyn-dy. Mәselen, 2005 jyly «eng ýzdik rejisser» ataghyna ie bolghan tayvandyq rejisser Ang Lidyn( Ang Lee) «Adyr tau» atty filimi   Beyjinning «talaptaryna» say bolmaghandyqtan, qytay kinoteatrlarynda qoyylugha mýldem tyiym salynghan.

Tórtinshi tyiym: kazinolar

Beyjing 1949 jyly qúmar oiyndaryn zansyz dep jariyalaghan, sodan bastap oiynhanalardyng qytayda jýmys jýrgizuine tyiym salynghan. Deytúrghanmen, neshe myng jyldyq qytay tarihymen jalghasyp qatar kele jatqan qúmar oiyndaryna key qytaylardyng әli de jany ýiir.

Býgingi tanda  Beyjinning búl salagha salghan tyiymy pәrmendi bolmay túr. Ásirese, qúmar oiyndary men útys biyletterine qansha jerden tiym bolghanymen shekteu mýmkin bolmay barady.

Alayda, qytay biyligi Beyjindik basqarugha jatpaytyn tótenshe aumaqtarda oiynhanalardyng boluyna kelisimin bergen. Al, solardyng ishindegi eng kórnektisi retinde Las-Vegastaghy oiynhanalardan jeti ese ýlgen Makaodyng kazinolaryn aitugha bolady.

Besinshi tyiym: veb-sayttar

Beyjing myndaghan veb-sayttar men әleumettik jelilerge tyiym salghan.

Teksergishter әleumettik jelidegi әngimelesudi de, internettik izdeu nәtiyjelerin de baqylaugha alady. Sol sebepti de qytaydaghy internet qoldanushylar janalyqtar jayynda nemese tarihy taqyryp turaly talqy  jasar kezde, baqylaushylardyng kýdigine ilinip qalmas ýshin, «auyspaly sózderdi» qoldanyp sóilesuge daghdylanghan-dy.

Altynshy tyiym: kitaptar

Qytay baspasóz jәne jariyalanym әkimshiligi qytayda basylyp shyghatyn barlyq kitaptardy qadaghalaydy, al arnauly tekseru toby mindetti týrde qaraydy.

Adam qúqyghy, Tiybet mәselesi nemese Qytay kommunistik partiyasy jayyndaghy syndarly kózqarastar men talqylargha mýldem jol joq. Qytay sheneunikterining jekelik baylyghy jónindegi taqyryptargha da tyiym salynghan. Qytay biyligin synaghan kez-kelgen basylym úzamay jabylugha mәjbýr bolady, nemese eki týrli talghamnyng bireuin taldaydy: biri, tekserushi toptyng aitqanyna jýginui kerek. Ekinshisi, 1,4 milliard potensiyaldy oqyrmandy «aljastyrghany» ýshin jazalanady. Biraq keyde, baspa sóz erkindigi bar Gonkong qalasynan kommunistik qytaygha key kitaptar kezdeysoq kirip ketip te jatady. 1997 jylgha deyin Britaniyanyng basqaruynda bolyp, sodan qazirge deyin tótenshe әkimshilk qalagha ainalyp kele jatqan búl qalanyng kitap dýkenderinde qytaydyng qazirgi preziydenti Sy Szinipinnen tartyp, 45 millionnan astam adamnyng janyn jalmaghan qytaylyq «zor sekirip damu» nauqanyna deyingi barlyq taqyryptar qamtylghan kitaptar samsap túrady.

Jetinshi tyiym: Snepchat (Snapchat).

Qytayda tyiym salynghan әleumettik jeliler feysbuk pen tvitter ghana emes. Qytayda snepchattar da qol jetimsiz, tipti, youtube-ti de qytayda asham dep әure bolmanyz.

Batys teh-kompaniyalaryna shekteu qoi qytaydyng otandyq teh-industriyasyna qarqyn bergen. Mәselen, qytaylyq Weibo, WeChat-tyng neshe jýz million qoldanushylary bar eken, al, Youku, Suhu jәne iQiyi siyaqty vido sayttary da qytaydyng otandyq teh-industriyasynyng kórigin qyzdyryp túr deydi CNN sarapshylary.

Aghylshyn tilinen audarghan: Sanat Naqqazaq.

Derekkózi: CNN.

http://money.cnn.com/gallery/news/2014/05/07/banned-china/1.html

Abai.kz