قىتايدا ويىن اۆتوماتتارىنا 14 جىل بويى تىيىم سالىنىپ كەلگەن بولاتىن. سول تىيىم تاياۋدا ءوز كۇشىن جويدى. باتىس اقپارات قۇرالدارى قىتايدا وسىنداي «تىيىمدار» ازايىپ كەلە جاتقانىمەن باسقا دا تىيىم تۇرلەرى بارشىلىق دەيدى.

CNN-نىڭ جەتىنشى مامىرداعى جاڭالىعىنا سۇيەنسەك، قىتاي حالىق ءومىرىنىڭ ءبىراز تۇستارىنا باقىلاۋلارىن ازايتقانىمەن، كەيبىر ماسەلەلەردە ءالى دە قاتاڭدىعىنان تايماعان كورىنەدى. سونىڭ دالەلى رەتىندە، قىتايدىڭ «جەتى تىيىمىن» مىسالعا كەلتىرگەن.

ءبىرىنشى تىيىم: twitter

«قىتايدا تۆيتتەرگە شىعۋدى ارمانداماي-اق قويعانىڭىز ءجون بولار»،-دەيدى CNN-دىقتار، سەبەبى، اتالعان الەۋمەتتىك جەلى نەشە ون جىلدار بويى قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى جاعىنان جۇمىسىن جۇرگىزىپ كەلە جاتقان قۇپيا باقىلاۋ جوباسى - «قىتايلىق الىپ براندماۋەر»(Great Firewall of China) دەپ اتالاتىن  اپپاراتتىق قورعاننىڭ ىشىندە مۇلدەم ىسكە جارامايدى. مىڭداعان ۆەب-سايتتار دا قىتاي اۋماعى ىشىندە اشىلمايدى، ال، الەۋمەتتىك جەلىلەر ارناۋلى تۇردە جاسىرىن تەكسەرىلەدى.

اراب كوكتەمى مەن 2009 جىلعى يران جاسىل رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن، قىتاي الەۋمەتتىك جەلىلەرگە ۇركە قارايتىن بولدى دەيدى،-ساراپشىلار.

ەكىنشى تىيىم: facebook

 قىتاي 2009 جىلى فەيسبۋككا «قىزىل شام» جاققاننان بەرى، بۇل امەريكاندىق جەلىگە الىگە دەيىن جىلى قاباق تانىتا قويعان جوق.

فەيسبۋكتىڭ قىتاي ۇكىمەتىنە جاقپاۋى 2009 جىلى بولعان شىڭجاڭ اۆتونومياسىنداعى قىتايلار مەن ۇيعىرلاردىڭ اراسىنداعى قاندى قاقتىعىستان سوڭ باستالدى دەيدى كەيبىر ساراپشىلار.

ال، تاعى ءبىراز ساراپشىلار فەيسبۋكتىڭ قىتايدان الاستاتىلۋىن كوممەرتسيالىق سەبەپتەرگە تىرەيدى. «سەبەبى، قىتايدىڭ ءوزىنىڭ وتاندىق تەح-يندۋسترياسىنا ەكپىن بەرۋ ءۇشىن فەيسبۋكتى ىعىستىرىپ شىعاردى،-دەگەن تۇجىرىم ايتادى. ونىڭ ۇستىنە، قىتايدىڭ وتاندىق الەۋمەتتىك جەلىلەرى جاسىرىن باقىلاۋلار مەن تەكسەرۋلەرگە باتىستىڭ تەح-كومپانيالارى سياقتى اساۋلىق تانىتپايتىندىعى دا قوسىمشا سەبەپ بولعان-دى.

ءۇشىنشى تىيىم: شەتەلدىك فيلمدەر

قىتاي بيلىگى ءار جىلى 34 شەتەلدىك ءفيلمدى قابىلداۋعا عانا رۋقسات بەرگەن، ءتىپتى، سوڭعى گولليۆۋدتىق بلوكباستەرلەر دە ەرەكشە تالاپتارمەن ەكشەلىپ بارىپ، قىتاي نارىعىنا ەنە الادى ەكەن.

ەگەر قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى شەتەلدىك فيلمدەردىڭ مازمۇنىندا نەمەسە ستيلندە «قيراتقىش نەمەسە قاتىگەزدىك» سيپات بار دەپ بىلسە، وندا ول قايشىعا ءتۇسىپ، «ىقشامدالىپ»   بولعان سوڭ  عانا قىتاي نارىعىنا ەنۋىنە مۇمكىندىك الادى.

قىتايدىڭ وتاندىق كينوگەرلەرى دە كەيدە بەيجىڭنىڭ قاتالدىعىمەن كەلىسپەي قالاتىن كەزدەرى بولاتىن-دى. ماسەلەن، 2005 جىلى «ەڭ ۇزدىك رەجيسسەر» اتاعىنا يە بولعان تايۆاندىق رەجيسسەر اڭ ليدىڭ( Ang Lee) «ادىر تاۋ» اتتى ءفيلمى   بەيجىڭنىڭ «تالاپتارىنا» ساي بولماعاندىقتان، قىتاي كينوتەاترلارىندا قويىلۋعا مۇلدەم تىيىم سالىنعان.

ءتورتىنشى تىيىم: كازينولار

بەيجىڭ 1949 جىلى قۇمار ويىندارىن زاڭسىز دەپ جاريالاعان، سودان باستاپ ويىنحانالاردىڭ قىتايدا ءجۇمىس جۇرگىزۋىنە تىيىم سالىنعان. دەيتۇرعانمەن، نەشە مىڭ جىلدىق قىتاي تاريحىمەن جالعاسىپ قاتار كەلە جاتقان قۇمار ويىندارىنا كەي قىتايلاردىڭ ءالى دە جانى ءۇيىر.

بۇگىنگى تاڭدا  بەيجىڭنىڭ بۇل سالاعا سالعان تىيىمى پارمەندى بولماي تۇر. اسىرەسە، قۇمار ويىندارى مەن ۇتىس بيلەتتەرىنە قانشا جەردەن تيىم بولعانىمەن شەكتەۋ مۇمكىن بولماي بارادى.

الايدا، قىتاي بيلىگى بەيجىڭدىك باسقارۋعا جاتپايتىن توتەنشە اۋماقتاردا ويىنحانالاردىڭ بولۋىنا كەلىسىمىن بەرگەن. ال، سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كورنەكتىسى رەتىندە لاس-ۆەگاستاعى ويىنحانالاردان جەتى ەسە ۇلگەن ماكاودىڭ كازينولارىن ايتۋعا بولادى.

بەسىنشى تىيىم: ۆەب-سايتتار

بەيجىڭ مىڭداعان ۆەب-سايتتار مەن الەۋمەتتىك جەلىلەرگە تىيىم سالعان.

تەكسەرگىشتەر الەۋمەتتىك جەلىدەگى اڭگىمەلەسۋدى دە، ينتەرنەتتىك ىزدەۋ ناتيجەلەرىن دە باقىلاۋعا الادى. سول سەبەپتى دە قىتايداعى ينتەرنەت قولدانۋشىلار جاڭالىقتار جايىندا نەمەسە تاريحي تاقىرىپ تۋرالى تالقى  جاسار كەزدە، باقىلاۋشىلاردىڭ كۇدىگىنە ءىلىنىپ قالماس ءۇشىن، «اۋىسپالى سوزدەردى» قولدانىپ سويلەسۋگە داعدىلانعان-دى.

التىنشى تىيىم: كىتاپتار

قىتاي ءباسپاسوز جانە جاريالانىم اكىمشىلىگى قىتايدا باسىلىپ شىعاتىن بارلىق كىتاپتاردى قاداعالايدى، ال ارناۋلى تەكسەرۋ توبى مىندەتتى تۇردە قارايدى.

ادام قۇقىعى، تيبەت ماسەلەسى نەمەسە قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى جايىنداعى سىندارلى كوزقاراستار مەن تالقىلارعا مۇلدەم جول جوق. قىتاي شەنەۋنىكتەرىنىڭ جەكەلىك بايلىعى جونىندەگى تاقىرىپتارعا دا تىيىم سالىنعان. قىتاي بيلىگىن سىناعان كەز-كەلگەن باسىلىم ۇزاماي جابىلۋعا ءماجبۇر بولادى، نەمەسە ەكى ءتۇرلى تالعامنىڭ بىرەۋىن تالدايدى: ءبىرى، تەكسەرۋشى توپتىڭ ايتقانىنا جۇگىنۋى كەرەك. ەكىنشىسى، 1,4 ميلليارد پوتەنتسيالدى وقىرماندى «الجاستىرعانى» ءۇشىن جازالانادى. بىراق كەيدە، باسپا ءسوز ەركىندىگى بار گونكونگ قالاسىنان كوممۋنيستىك قىتايعا كەي كىتاپتار كەزدەيسوق كىرىپ كەتىپ تە جاتادى. 1997 جىلعا دەيىن بريتانيانىڭ باسقارۋىندا بولىپ، سودان قازىرگە دەيىن توتەنشە اكىمشىلك قالاعا اينالىپ كەلە جاتقان بۇل قالانىڭ كىتاپ دۇكەندەرىندە قىتايدىڭ قازىرگى پرەزيدەنتى سي تسزينپيننەن تارتىپ، 45 ميلليوننان استام ادامنىڭ جانىن جالماعان قىتايلىق «زور سەكىرىپ دامۋ» ناۋقانىنا دەيىنگى بارلىق تاقىرىپتار قامتىلعان كىتاپتار سامساپ تۇرادى.

جەتىنشى تىيىم: سنەپچات (Snapchat).

قىتايدا تىيىم سالىنعان الەۋمەتتىك جەلىلەر فەيسبۋك پەن تۆيتتەر عانا ەمەس. قىتايدا سنەپچاتتار دا قول جەتىمسىز، ءتىپتى، youtube-ءتى دە قىتايدا اشام دەپ اۋرە بولماڭىز.

باتىس تەح-كومپانيالارىنا شەكتەۋ قويۋ قىتايدىڭ وتاندىق تەح-يندۋسترياسىنا قارقىن بەرگەن. ماسەلەن، قىتايلىق Weibo, WeChat-تىڭ نەشە ءجۇز ميلليون قولدانۋشىلارى بار ەكەن، ال، Youku, Suhu جانە iQiyi سياقتى ۆيدو سايتتارى دا قىتايدىڭ وتاندىق تەح-يندۋسترياسىنىڭ كورىگىن قىزدىرىپ تۇر دەيدى CNN ساراپشىلارى.

اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعان: سانات ناققازاق.

دەرەككوزى: CNN.

http://money.cnn.com/gallery/news/2014/05/07/banned-china/1.html

Abai.kz