Tәuelsizdikting alghashqy kezeninde jýrgizilgen últaralyq tatulyq pen toleranttylyq sayasat óz jemisin berdi. Osy «sarabdal sayasattyn» arqasynda Qazaqstan tatulyq pen túraqtylyqty saqtay aldy. Alayda búl qazaq últynyng ýlesi 50 % әreng qúrap túrghan «ótpeli kezennin» sayasaty bolatyn. Sondyqtan ol ózining mindetin atqaryp bituge jaqyn. Endigi jerde qazaq últynyng sany 65% asyp, sany údayy ósip otyrghanda Qazaqstandy monoúltty memleketke ainaldyru strategiyasyna negizdelgen sayasat qajet! Sonda ghana últtyq memleket qúru (nation state building) isi ayaqtalady. Ári búl etnikalyq, dini, iydeologiyalyq t.b әleumettik sebepterge baylanysty bólshektengen qoghamdy biriktiruding bir amaly bolmaq.

Emigrasiya men assimilyasiya. Osy ekeui monoúltty Qazaq memleketin qúrugha septigin tiygizedi. Yaghni, qazaqqa sinisip, tili men diline boyyn ýirete bilgender qalady, al oghan kóndige almaghandary «әdettegidey» esikti tars jauyp ketedi. Degenmen halqy az Qazaqstan ýshin olardyng ketkeninen góri, qazaqqa «singeni» paydalyraq... Sondyqtan ózge últtardy assimilyasiyalau sayasatyn qolgha alu kerek. Alayda oghan kedergiler de joq emes.

Kezinde sany kóp bolghan nemis, ukraiyn, grek, polyak t.b últ ókilderining basym bóligi temir qúrsau bosay salysymen tarihy otanyna ketip qaldy. Sondyqtan elimizding demografiyalyq kartinasy aitarlyqtay ózgeriske úshyrap, búryndary últtardyng payyzdyq kórsetkishi boyynsha tómengi orynda túryp kelgen ózbek, úighyr, kәris siyaqty aziattyq nәsilderding kóbeyip shygha kelgeni eshkimge jasyryn emes. Endigi jerde tiyisti lauazymdaghy strategter aldaghy jiyrma-otyz jyldyq últ strategiyasyn jasaghan kezde osyny qaperge alulary kerek. Óitkeni, búl bolashaqta ýlken faktorgha ainalghaly túr. Onyng sebebi aiqyn. Jogharyda aitylyp ketkendey europalyq últtardyng kóp bóligi tarihy otanyna qaytyp ketti, tәuelsizdik alghangha deyin sany qazaqtarmen  teng bolyp, key jyldary basym bolyp kelgen orys últynyng ókilderining de sany azaydy jәne Reseyding olardy otanyna kóshirip alu sayasatyna baylanysty azayyn jalghastyruda. Europalyq últtardyng elimizde qalghandarynyng ózi kóbine «jasamys» tartqandar bolyp keledi. Endeshe, biologiyalyq jәne sayasy faktorlargha baylanysty búlardyng últ kórsetkishindegi ýlesining azangy jalghasa týspek. Al aziyattyq últtar bols,a kerisinshe kóbei ýstinde, óitkeni olardyng tuu mólsheri joghary jәne el ekonomikasynyng túraqtylyghyna baylanysty kórshi memleketterden keletin immigranttar taghy da bar. Degenmen nazar audartatyn mәsele olardyng sanynyng kóbengi emes, búl últ ókilderining belgili bir aimaqtarda  shoghyrlana qonystanuy bolyp otyr. Búl assimilyasiya ýderisine kedergi keltiretin eng ýlken faktor.

Qazaqstan territoriyasyna shashyrap ketken últtardan keler qauip tómen, al keybir etikalyq toptardyng belgili bir aimaqta jinaqy qonystanuy oilantarlyq jaghday. Múnday aimaqtar «etnikalyq anklav» dep atalady. Elde múnday etnikalyq anklavtardyng boluynyng ziyan ekendigi turaly  mysaldardy, keyde asa zor zardaptargha alyp kelu yqtimaldylyghynyng bar ekendigin elimizding de, shetelderding de tәjiriybesinen alugha bolady.

Eng aldymen etnikalyq anklavtardyng ishki ne syrtqy sayasat ózgerse avtonomiya talap etu qaupi bar ekenin eskeru kerek. 1960-shy jyldary taraghan Jetisuda úighyr avtonomiyasyn qúru turaly әngimeler, 70-shi jyldardyng ayaghynda kóterilgen Aqmolada nemis avtonomiyasyn qúru turaly iydeyalar onyng aiqyn dәleli. Ázirge Qazaqstanda barlyghy «qalpynda túrghanda» tynysh kórinip túrghan múnday mәseleler, erteng ishki nemese syrtqy sayasat qúbyla qalsa, janartau siyaqty kýtpegen jerden búrq ete qalmasyna kim kepil bere alady?

Ekinshiden, múnday anklavtardyng «besinshi kolonna»* rólin atqara alatyn kýshining de bar ekenin әste úmytugha bolmaydy. Eshqashan bitpeytin jer dauy men kórshi elderdegi «demografiyalyq kóktemnin» nәtiyjesi memleketter arasynda kiykiljing shyghara qalsa, qarsy taraptyng osy mәseleni kózir retinde qoldanu yqtimaly bar. Halyqaralyq sayasatqa qarasaq búghan birneshe mysal tabylady. Sondyqtan key sarapshylar Ortalyq Aziyadaghy liyderlik turaly tartystarda ózbek últynyng ókilderining kórshi memleketterding barlyghynan tabugha bolatynyn, tiyisinshe, búl Ózbekstannyng yqpal etu faktorynyng biri ekendigin eske salatyny tegin emes. [3]

Songhy jyldary Qazaqstanda oryn alghan últaralyq dep sipattalyp  dýbiri halyqaralyq arenagha deyin estilgen kiykiljinderding negizinen qazaqtar men basqa últ ókilderi shoghyrlana qonystanghan etnikalyq anklavtarda boluy da tegin emes. Anklavtar bar jerde múnday qaqtyghystar jii oryn alady. Eger kishigirim әleumettik janjal tuynday qalsa, әr tarap óz jaqtastaryna jýgineri anyq, tiyisinshe qazaqtardiki qazaqtar jaghy, al qazaqtarmen aralaspaghan ózge últ ókilinde óz últynyng adamdarynyng basym bolyp daulasuyn týsinuge bolady. Sóitip múnday kiykiljinder eki últtyng arasyndaghy suyq qatynas siyaqty bolyp kórinedi... Eger anklav bolmasa ózge últ ókili basqa tildegi mektepterge barar edi, tiyisinshe qazaqtarmen de aralasar edi, sóitip kishigirim әleumettik janjaldar últaralyq qaqtyghys siyaqty kórinbes edi, sol sebepti últtardyng arasyna  da syzat týsirmes edi.

Mәskeuding kezinde ózining solaqay sayasatyn jýrgizu ýshin «qúrylghan» osy etnikalyq anklavtar qazirgi tanda barsha TMD elderining bas auruyna ainalyp otyr. «Europalyq jәne Soltýstik Amerikalyq ghalymdardyng kópshiligi, Ortalyq Aziyadaghy mejeleu ishinara ghana últtyq prinsipterge sýienip jýrgizilgendigining nәtiyjesinde odaqtyq  respublikalardyng arasynda últaralyq dengeyde anklavtar payda boldy. Moskvanyng astarly maqsattarynyng biri - Ortalyq Aziya respublikalarynyng arasynda kiykiljing tuyndatyp, «bólip al da, biyley ber sayasaty» boyynsha ózara qyrqystyryp qoyyp, bas tóreshi retinde respublikalardyng ishki isine aralasyp otyrugha mýmkindik qaldyruda jatqan siyaqty», dep jazghan ghalym N. Megorannyng oiyn әri qaray órbitsek, búl situasiyany óz sayasatyna keshe tiyimdi paydalanghan syrtqy derjavanyn, býgin de nemese erteng de tiyimdi paydalanuy mýmkin ekendigi angharylady. [4]

Ortalyq Aziyadaghy anklavtarda qalyptasyp otyrghan qiyn jaghday myndaghan adamdy qozghaghan 2010 jylghy Qyrghyzstanda ózbekterge jasalghan shabuyldan song býkil әlem júrtshylyghynyng nazaryn audartyp, halyqaralyq úiymdardyng Qyrghyzstan biyligine narazylyghyn tudyrdy. [5]  Osydan-aq anklavtardaghy jaghdaydy ýnemi baqylauda ústamasa, kýtpegen jerden kiykiljinning oryn alu yqtimaldylyghy joghary ekendigi bayqalady. Óz kezeginde múnday kiykiljinder memleketting halyqaralyq arenadaghy bedeline de núqsan keltiredi. Óitkeni, etnikalyq qandastaryna býiregi búrghan basqa memleket múny kóterip, nәtiyjesinde ishki sayasattyng ghana emes, syrtqy sayasattyng da problemasyna ainalady. Onyng ýstine kiykiljing oryn alghan memleket halyqaralyq qauymdastyq aldynda «túraqsyz el» bolyp kórinedi.

Kiykiljinderding tuyndauyna memleketting ekonomikalyq jaghdayynyng da әser etetinin eskeru kerek. Yaghni, qazir ekonomikalyq, әskeri, sayasy qauqaryna baylanysty «anklavqa qol jetkizu mýmkindigi shekteuli» ekenin týsingen memleketter, búl ahual ózgergende ózderining niyetin ashyq kórsetui yqtimal... Sonday-aq anklavtardy jan-jaqty zerttep, teoriyasyn jasaghan ghalym E.i. Vinokurov «anklavtar tóniregindegi halyqaralyq kiykiljinderdi zerttey kele, negizi anklavtyng ózi kiykiljinge tarap (sebep) bolmaydy. Tarap ony qorshaghan memleket pen materik memleket bolady» degen tújyrym jasaydy (búl tújyrym memleketting basqa el territoriyasyndaghy anlavyna baylanysty aitylsa da, etnikalyq anklavqa da qatysy bar ekenin eskeru kerek). [6]  Besinshi kolonna osydan kelip shyghady, әzirge kórshi eldermen qatynas birqalypty bolyp túrghanda búl mәsele problema tudyrmauy mýmkin, eger qatynas nasharlasa anklavty problema oshaghyna ainaldyru qaupi bar.

Jogharydaghyday etnikalyq anklavtardyng ziyandyghy turaly dәlelder kóp, múnyng barlyghy anklavtardyng ziyandyghyn, kýtpegen jerden kiykiljinderding oryn alu yqtimaldylyghynyng joghary ekendigining dәleli. Sondyqtan osy anklavtardy joyyp, ony «sindirudin» strategiyasy jasaluy qajet. Óitkeni etnikalyq anklavtar men basqa últtardyng bir ónirge shoghyrlana qonystanuy ózge últtardyng qazaqqa sinuine, yaghny assimilyasiyalanuyna kederge keltiredi. Bir aimaqqa shoghyrlanghan olar tilin de salt-dәstýrin de saqtaudy jalghastyrady, eger qalyng qazaqtyng arasyna tarap ketse, jergilikti halyqpen aralasa-qúralasa kele ondaghan jyldar ishinde ózderin qazaq beynesinde sezine bastaytyny anyq...

Vinokurov «Anklavtar kiykiljinning potensialdy oshaqtary» degen sipattama jasaydy. [7] Endeshe, Qazaqstan Respublikasynyng endigi sayasaty «jyl sayyn kiykiljing tudyryp jatatyn territoriyasyndaghy etnikalyq anklavtarda joyyp, bir aimaqqa úiysqan últtardy elding әr aimaghyna taratudy kózdeu boluy tiyis». Áriyne, qazir bir últty tútasymen júlyp alyp basqa aimaqqa kýshpen qonys audarta salatyn Stalin zamany emes jәne múnday tәsildi qoldanu ózining keri reaksiyasyn beretinin tarih dәleldedi. Sol sebepti búl anklavtarda revolusiyalyq emes, evolusiyalyq jolmen birtindep joidyng strategiyasyn jasau qajet. Ol ýshin «janalyq» ashudyng qajeti joq, taghy da sol tarihtan ýlgi alugha bolady...

«Últtardyng ústahanasy» sanalghan KSRO-da últtardy aralastyrudyng kóptegen «tamasha» sayasaty boldy. Oqu bitirgen jas mamandy joldamamen basqa ónirge júmysqa jiberu, júmysqa tartu, últaralyq nekeler, t.s.s tolyp jatqan kenestik iydeologtardyng jasaghan «júmsaq» sayasatynyng ozyq ýlgilerin alyp, olardy taldap, jiberilgen qatelikter men artyqshylyqtaryn eskerip jәne qazirgi zaman men Qazaqstannyng ynghayyna beyimdep baryp qoldanugha bolady. Osynday joldarmen etnikalyq anklavtardyng joyyluyna kýsh salu qajet. Nege olardy basqa ónirlerge, әsirese Soltýstik oblystargha «yntalandyryp» kóshiru baghdarlamasyn jasamasqa?!

Qazaqstandaghy etnikalyq anklavtar qonystanghan geografiya suly, qúnarly jәne tabighaty kórkem jerler. Endeshe, soltýstik oblystargha emes, kýngey ónirlerge qonystanugha úmtylghan sheteldik qandastarymyzdy da osy audandargha, onyng ishinde atalghan últ ókilderi basym qonystanghan eldi-mekenderge kóshirip alugha bolady. Osylaysha olardyng ýles salmaghy azayady jәne qazaq mektepteri kóbirek ashylady, sәikesinshe qazaq tilining qoldanys ayasy keneyedi.

Mýmkin jastardyng óz oblystarynda nemese qalalaryndaghy JOO da bilim aluyna tiym salghan dúrys bolar (eng bolmaghanda memlekettik tapsyryspen oqityndargha)... Múnday sayasatqa da kópúltty memleketterding jii jýginetini әlemdik tәjiriybeden bayqalady. Eger jastar óz ónirlerinde bilim alsa, olar ata-anasy men óz ortasynan úzap kete qoymaghandyqtan ózining últtyq bolmysyna aitarlyqtay ózgeris engizbeydi, al basqa jaqqa baryp oqityn bolsa, bóten ortadan ózine jana tanystar tauyp, jana ortanyng basym dәstýrine beyimdelip últtyq beynesine eleuli ózgeris enedi. Ári basqa әleumettik top ókilderimen aralasa kele boylarynda «toleranttylyq» qasiyet payda bolady. Olardyng oqyghan ónirlerinde júmys tauyp, otbasy qúryp qalyp qon yqtimaldylyghy taghy bar. Áriyne, «jastardy óz ónirinde oqugha tiym salu turaly sheshimdi tek ózge últ ókilderine ghana arnap shygharugha bolmaydy, onday jaghdayda búl olardyng qúqyghyn kemsitu sanalyp, halyqaralyq dau tudyruy mýmkin, әri basqa últtardyng narazylyghyn, qazaqqa degen ókpesin arttyrady». Búl sayasatty barlyq Qazaqstan azamattaryna qoldanghan dúrys, onyng qazaq últy ýshin de paydasy bolmaq...

Múnday iydeyagha «Qazaqstanda últaralyq tatulyq saqtauly, jana joba әkelip ony búzyp aluymyz mýmkin!» dep qauiptenetin de, «baghdarlama memleketke qosymsha jýk pen shyghyn týsiredi» dep auyrsynatyn da adamdardyng tabylatyny jasyryn emes. Alayda «elu jylda el jana, jýz jylda qazan» degen keremet naqyl bar, osydan otyz jyl búryn KSRO ydyraydy dep kim oilaghan, sol siyaqty otyz jyldan keyin elding ishki ne syrtqy sayasaty men aimaqtaghy geosayasattyng qalay qúbylatynyn kim dóp basyp boljap bere alady?! Eshkim de! Endeshe, «jau joq deme jar astynda» degendey osy bastan eldegi kemshilikterdi joyyp, týzetuge kýsh salu kerek, ishki sayasat bekem bolsa ghana syrtqy faktordyng el tútastyghyna әser etui qiyn bolmaq. Olay bolsa, etnikalyq anklavtardy «evolusiyaly týrde joi sayasatyn jýrgizu» arqyly bolashaqty kepildikke alugha mýmkindik tuady.

Múnday sayasat etnikalyq anklavtargha ghana emes, qazaq últy ýshin de paydaly bolmaq... Jiyrmasynshy-otyzynshy jyldary jýrgizilgen kollektivtendiru sayasaty kezinde qazaq rularynyng ózderi kóship-qonyp jýrgen ónirde otyryqtanyp, tarihiy-geografiyalyq tútastyghyn saqtap qalghandyghy belgili. Keyinirekte biraz aralasqanymen, olar әli de múrty búzylmaghan kýide otyr, búl últtyng birtútastyghyna syzat týsirude. Oghan mysaldy alystan izdemey-aq 2011 jyly bolghan Janaózendegi jaghdaydan keyin internet forumdarda sol aimaqtaghy negizgi ru Adaylardy «kinәlaghan» pikirlerding beleng alghandyghyn, ru-rugha bólinushilikting artqanyn ghalamtordaghy pikirtalastardy aqtarghan adam kóre alady. Múnday rulyq psihologiyanyng asa qauipti ýrdiske ainalyp bara jatqany jasyryn emes, múny qazaqtyng arasyna syna qaqqysy kelgen-kez kelgen syrtqy kýshting paydalana ketu yqtimaldylyghy joghary. Eger syrtqy kýsh ruaralyq arazdyqty órshitse onsyzda belgili bir aimaqqa shoghyrlanghan olardyng jiktele ketui qiyngha soqpaydy... Endeshe, qazaq rularyn da jogharydaghyday tәsildermen aralastyrugha kýsh salghan jón bolar edi.

Erkebúlan Álimhanúly

Abai.kz

Siltemeler tizimi:

1.      Vinokurov E.i., Teoriya anklavov. Kaliningrad, 2007. 49 b.

2.      Kto liyder v Sentralinoy Azii. // Indeks bezopasnosti. №1/2010. http://uzbk.org/content/%D0%BA%D1%82%D0%BE (03.12.2012 17:35)

3.      Megoran N. The Border of Eternal Friendship? The politics and pain of nationalism and identity along the Uzbekistan-Kyrgyzstan Fergana Valley Boundary, 1999-2000. PhD thesis. Cambridge, 2002. 36-37 bb.

4.      Partial Truth and Selective Justice: The Aftermath of the June 2010 Violence in Kyrgyzstan.  Amnesty International. Amnesty International Publications 2010.

5.      Vinokurov E.i., Teoriya anklavov. 224 b.

6.      Vinokurov E.i., Teoriya anklavov. 224 b.

* Ispaniyadaghy azamattyq soghys kezeninde general Franko Madridti alarda tórt kolonna әskerinen bólek ózderine býiregi búrghan qala túrghyndarynyng besinshi kolonna bolatynyn aitady. Osy oqighamen baylanysty sayasy ghylymdarda syrttaghy kýshke býiregi búratyn ishtegi kýshti bildiretin «besinshi kolonna» termiyni payda boldy.