Júma, 22 Qarasha 2024
Janalyqtar 3594 0 pikir 27 Sәuir, 2010 saghat 05:50

Tarihy sananyng saralyghyn saqtayyq

Qytay aqyny Ly Baydyng qazaqtyng arghy tegine esh qatysy joq ekendigin abai.kz aqparattyq portaly men «Qazaqstan» sayasy aptalyghy sergek júrt sel etip qaraytynday etip jazyp keledi. Alayda bizding arghy bergini qalt jibermey qarap, qadaghalap otyratyn tarihshylarymyz tyrs etpegen edi Esesine libaytanushylar ekpin alyp tipti «Egemen Qazaqstan» gazetining betinde bir birine sala qúlash hattar jazysyp, qaryq bolyp jatty. Áytkenmende, «osy ózi qalay?» dep oilanatyn da júrt bar eken bizde. Oqyp qaranyz:


Songhy mezgilde búqaralyq aqparat qúraldary betinde Qytay elining úly aqyny Ly Baydyng shyqqan tegi men әdeby múrasyna baylanysty birsypyra mate­rialdar jaryq kórip, qoghamda ózara qay­shylyqty pikirlerding óris aluyna negiz boldy. Mәselening gazet betterindegi jariya­lanymdarmen shektelmey, odan da keng auqym aluy, yaghny Almatydaghy «Ádebiyet» baspa ýiinen «Elimen qauyshqan Eldibay aqyn» (2008, 138 b.) jәne Qazaqparat» baspasynan Elibay. Ly Bay. Ly Bo» «2009, 502 b.) atalatyn kitaptardyng oqyrman qauymgha jol tartyp, olardy shygharugha tikeley atsalysyp jýrgen kisilerding Qy­tay elining aqynyn eshqanday da dәlelsiz jep-jenil týrde qazaq últy men mәde­niyetine jatqyzugha qúlshyna kirisip, týrli әreketterdi iske asyryp jýrgendigi bizge osy mәlimdemeni dayarlap, jariyalaugha mәj­býr etti.

Qytay aqyny Ly Baydyng qazaqtyng arghy tegine esh qatysy joq ekendigin abai.kz aqparattyq portaly men «Qazaqstan» sayasy aptalyghy sergek júrt sel etip qaraytynday etip jazyp keledi. Alayda bizding arghy bergini qalt jibermey qarap, qadaghalap otyratyn tarihshylarymyz tyrs etpegen edi Esesine libaytanushylar ekpin alyp tipti «Egemen Qazaqstan» gazetining betinde bir birine sala qúlash hattar jazysyp, qaryq bolyp jatty. Áytkenmende, «osy ózi qalay?» dep oilanatyn da júrt bar eken bizde. Oqyp qaranyz:


Songhy mezgilde búqaralyq aqparat qúraldary betinde Qytay elining úly aqyny Ly Baydyng shyqqan tegi men әdeby múrasyna baylanysty birsypyra mate­rialdar jaryq kórip, qoghamda ózara qay­shylyqty pikirlerding óris aluyna negiz boldy. Mәselening gazet betterindegi jariya­lanymdarmen shektelmey, odan da keng auqym aluy, yaghny Almatydaghy «Ádebiyet» baspa ýiinen «Elimen qauyshqan Eldibay aqyn» (2008, 138 b.) jәne Qazaqparat» baspasynan Elibay. Ly Bay. Ly Bo» «2009, 502 b.) atalatyn kitaptardyng oqyrman qauymgha jol tartyp, olardy shygharugha tikeley atsalysyp jýrgen kisilerding Qy­tay elining aqynyn eshqanday da dәlelsiz jep-jenil týrde qazaq últy men mәde­niyetine jatqyzugha qúlshyna kirisip, týrli әreketterdi iske asyryp jýrgendigi bizge osy mәlimdemeni dayarlap, jariyalaugha mәj­býr etti.

Á degende-aq, mynaday jaghdaydy es­kertken jón. Búl arada sóz úly aqynnyng artynda qaldyrghan múrasynyng kórkemdik qúndylyghy jóninde emes. Álemdik órke­niyette jeke últtargha tәn úly aqyndar men oishyldardyng múrasyn jalpy adamzattyq qúndylyqtar sanatyna jatqyzu dәstýrge ainalghan. Ly Bay siyaqty úly shygharma­shylyq iyesining múrasy jóninde de osy oidy aitugha tolyq negiz bar. Degenmen, búl arada әngime Ly Baydyng shygharmalaryn qazaq tiline kýmәndi mýddeler túrghysynan audaryp, aqynnyng shyqqan tegi men et­nikalyq tәndigine baylanysty eshqanday da dәlelsiz jәne negizsiz tújyrymdargha kelip, ol tújyrymdaryn qoghamgha keng ta­ratyp jýrgen Múhtarhan Orazbay siyaqty «audarmashy» men ony ashyq qoldap, dem berushilerding ýilesimsiz ziyandy әreketi jóninde bolyp otyr.

Ly Bay (701-762 j.j.) Tang patshalyghy (618-907 j.j.) dәuirinde ómir sýrip, býginde esimi әlem әdebiyeti klassikteri sanatyna qosylghan Qytay elining úly aqyndarynyng biri - Ly Bay múrasy men onyng ómir jolyn zertteu isinde ýlken tәjiriybe jiy­naq­talyp, irgeli dәstýr qalyptasqan, әl­deneshe buynnan túratyn libaytanushylar mektebi bar. Aqynnyng shygharmalary kór­kem oi­dyng ozyq ýlgisi retinde qytay mek­tep oqu­lyqtaryna engen. Al mynjyldyq tarihy bar libaytanushylar arasynda aqynnyng Qytay últy men mәdeniyetine tәndigi jó­ninde ekiúshty pikir joq. Ly Baydyng tughan ólkesi jóninde HH gh. bastap әrqily bol­jamdar aityla bastaghandyghyna qaramas­tan, onyng shyqqan tegi jaghynan Qytaydyng resmy tarihyna engen patshalar әuletine tәn Ly familiyasy Qytay últy­nyng per­zenti ekendigine búl elding shynayy gha­lymdary eshqanday da kýmәn keltirgen emes.

Soghan qaramastan, aqynnyng shygharma­laryn qazaq tiline audarushy Múhtarhan Orazbay degen azamat (ózin tarih ghylym­darynyng doktory, professor ataghan) «Eli­men qauyshqan Eldibay aqyn» (A., «Áde­biyet » baspa ýii, 2008, 138 b.) atalatyn kitabynda «Libay Qytayda Tang dep ata­latyn handyqtar dәuirinde, Týrik tekti­ler­den shyqqan biyleushiler Qytaydy basqar­ghan kezinde jasaghan adam. Qazaqsha aty Eldibay edi. Ol Qytayda Libay degen at­pen ólgennen song danqqa bólengen aqyn. Tarihy jazbalar ony b.z. 701 jyly Taraz qalasyna jaqyn jerdegi Suyap (Shu) ózeni jaghasynda Toqmaq degen jerde tughan, 762 jyly Qytayda qaytys bolghan deydi», dep jazady. (28 b.)

Audarmashy kitabynda Ly Baydyng shyq­qan tegi men tughan jerine qatysty ilanym­dy derektik materialdar keltirmesten, oqyr­mandy Ly Bay aqynnyng shygharmala­ryn qazaq eline tәn múra retinde qabyl­daugha shaqyryp «qazaq elining aruaqty úl­darynyng asqar ruhy elge qayta oralghanda ghana, sol aruaqty atalarynyng danqty kiyesi jol bastaghanda ghana, tútas qazaq últy­nyng ghalamat ruhy qalyptasa beredi. Sol kýndi býginnen bastap qarsy alayyq, aghayyndar!» degen úran tastaydy.
Au, sóz qadirin biletin el emes pe edik.

Ornymen aitylghan sóz ghana iyesin tap­qan ghoy. Al mynau ondy-soldy sapyrma sóz kimge arnalghan?
Múnymen shektelmey Múhtarhan myrza «qazaq aqyny» Libaydyng múrasynyng «óz eline jany ashityn bilgir adamdardyng asa den qoyatyn zerdeli kómekterining arqasyn­da elge jetip, tútas qazaq últynyng ruhany kәdesine jarap» otyrghandyghyn aitady. Al endi 2009 jyly «QazAqparat» baspasynan jaryq kórgen «Elibay. Libay. Ly Bo» atalatyn kitaptan «Qytay eline zertteu júmystaryn úiymdastyryp, mәli­metter jinap, olardy audartyp, bastyryp shy­gharghan Ómirbek Baygeldi» degen mәli­metti kezdestiremiz.

Qytay әdebiyetining klassik aqyny Ly Baydy jep-jenil qazaq ete salu múnymen ayaqtalmaydy. Jaqynda ghana (19.11.09) «Qazaqstan» telearnasy arqyly aqynnyng shyqqan tegi men qaldyrghan múrasyna bay­lanysty osy jogharyda aitylghan mazmúnda týsinikter berildi. Osydan birneshe kýn búryn Taraz qalasynda Ly Baydyng qazaq tilinde jaryq kórgen shygharmalar jina­ghynyng túsaukeseri bolyp ótti. Songhy kýn­deri «qazaq» aqyny Eldibaygha arnalghan túlghaly eskertkish Shu boyynda boy kóter­mek degen habar da shyghyp qaldy. Mine, osy keltirilgen faktiler Ly Bay aqyndy qazaq, al onyng múrasyn qazaq mәdeniyetine jatqyzu isinde jogharyda atalghan kisilerding biraz jerge baryp qalghandyghyn bayqatsa kerek.
Jalpy, qytay aqyndaryn qazaq әde­biyetine telu әreketi búdan da búryn oryn alghan. Mәselen, «Qazaqstan» gazetining 2009 j. 5 qarasha (№40) sanynda jogharyda atalghan Múhtarhan Orazbay men Dýken Mәsimhan degen «qytaytanushylardyn» әreketi arqyly tarihta bolmaghan әldekim­derding sayasy maqsatta oilap tapqan Keg­mener Ýlgeúly degen «aqynnyn» ólenderi­ning «Eki myng jyldyq dala jyry» («Qazaq ensiklopediyasy» baspasy 2000 j.) atala­tyn kitapqa jәne «Qazaq әdebiyetining qys­qasha tarihy» degen oqulyqqa enip ket­kendigi jóninde mәlimet berildi.

Tәuelsizdik jyldary tayau jәne alys shetelderden biraz ziyaly qandastarymyz elimizge oralyp, qoghamdyq ómirimizge bel­sendi týrde aralasuda. Mәselen, olar «Mә­deny múra» Memlekettik baghdarlamasyn iske asyru isine qomaqty ýlesterin qosuda. Búl, әriyne kónilde rizashylyq sezim tughy­zatyn jaghday.

Sonymen birge ghylym men shygharma­shylyq óte nәzik enbek salalary ekendigi, al olargha atsalysu kez kelgen adamnan ýlken kәsiby dayarlyq pen jauapkershilikti talap etetindigi belgili. Múnday talapty eskermeu kimdi de bolsa opyq jegizeri haq. Ly Bay aqynnyng múrasyna baylanysty da osyny aitpaq oidamyz.

Belgili bir shygharmashylyq iyesining artyna qaldyrghan múrasy men ózining belgili bir últqa tәndigin anyqtau aldymen ghylymy zertteu júmystary arqyly jý­redi. Sonday-aq onday is úzaq jyldyq әri irgeli izdenisti talap etedi. Búl әlemdik ghylym men mәdeniyette qalyptasqan jәne qabyldanghan san ghasyrlyq dәstýr. Olay bolsa búl ghylymy etikany moyyndamaugha nemese tәrk etuge eshkimning de haqysy joq.

Mine, osy jaghdaydy eskere otyryp, biz qazaq qoghamynyng resmy dengeyde óz tarihyna syny kózqaraspen qaray alatyn­dyghyna sengendikten, Qytay elining úly oishyl aqyny Ly Baydy qaysybir «tariyh­qú­­mar­lar» men «audarmashylardyn» jep-jenil qazaq últynyng mәdeniyetine jatqyza salularyn ghylymy etikagha ýilespeytin әreket retinde baghalap, BAQ qúraldary men baspa oryndaryn qoghamnyng tarihy jadyna jaghymsyz, keri әseri bolmaq mún­day әreketterge jol bermeuge, qoghamnyng tarihy tanymyn qalyptastyru isinde etiy­kalyq normalardy saqtaugha shaqyramyz.

Sózimizding sonynda býgingi kýnge deyin qazaq baspasózinde jariyalanghan týrli ba­ghyttaghy zertteuler men dauly mәselelerge taldau jasap, dúrys qorytyndy jasau ýshin Bilim jәne Ghylym ministrligine qarasty mekemeler tarapynan arnayy sarapshy top qúryluy kerek. Sonday-aq ghylymy etikany belden basyp, últtyq, memleket­tik mýddege arandatushy әreketter jasaghan tarihshy Múhtarhan Orazbaydyng «Doktor­lyq-professorlyq» ghylymy ataq dәreje­sine qatysty qújattaryn tekserip, tiyisti shara qoldanuyn airyqsha atap kór­setkimiz keledi.

Qúrmetpen:


Qazaqstan tarihshylary qauymdastyghy men әdebiyetshileri atynan:
Akademik M.Asylbekov,
professor M.Qoygeldiyev,
professor Z.Qinayatúly,
memlekettik syilyq iyegeri professor M.Myrzahmetúly,
professor M.Hafizova,
professor T.Omarbekov,
professor N.Múhamethanúly.

Qytay tilining mamany, audarmashy-jurnalist: Á.Dayyrbay

0 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1460
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3227
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 5286