Últshyldyq – últtyng iydeologiyasy

...Bizge qanday últshyldyqtyng qajet ekendigi turaly әngime qozghamas búryn últshyldyq turaly ózimning kóqarasymdy bildire ketkim keledi. Últshyldyqtyng san týrli anyqtamasy bar. Óz basym, alty týrli anyqtamany bilemin. Sonyng ishindegi maghan únaytyny – orys últshyly, jazushy Valentin Rasputinning bergen anyqtamasy. «Mening anam bar,-deydi Valentin Rasputiyn, - Men ony janymday jaqsy kóremin. Men ýshin odan asqan súlu, odan asqan meyirban, odan asqan aqyldy adam joq. Mening anamdy jaqsy kóruim, basqa analardy jek kóredi deudi bildirmeydi. Men barlyq analardy qúrmetteymin, syilaymyn, biraq ózimning anam ýshin qolymnan kelgen jaqsylyqtyng bәrin jasaymyn. Mine, osyny últshyldyq deydi». Últty biriktiretin mәseleler turaly da týrli kózqaras bar.  Bir zertteushiler últtyng birligi – territoriyada dese, endi biri - din birligin birinshi oryngha qoyady. Endi taghy biri – últty úiystyratyn - mәdeniyet pen ekonomika birligi dep kórsetedi. Zertteushilerding bәri derlik últ negizining birinshi sharty esebinde - til birliginen qoyady. Búlardyng barlyghyn da joqqa shygharmaymyn, biraq mening oiymsha, últ birligining negizi  - qan birliginde dep oilaymyn. Últ – tuysqandyq jýiesi. Sondyqtan da bizder key uaqytta óz últymyzgha qansha renjisek te, alshaq kete almaymyz, basqa últqa auystyra almaymyz, jamandyqqa qimaymyz, qyiynshylyq jaghdayda bir tudyng astynda jinalyp, mamyrajay zamanda tuystyghymyzdy úmytyp ta ketemiz.

Keyde últshyldyq pen patriotizmdi qatar qoyghysy keletinder de bar. Meninshe, búl eki úghymnyng maghynalary eki týrli. Patriotizm – jeke adamnyng ózi azamat bolyp túrghan eline degen qatynasy, baylanysy jaghynan baghalanatyn memlekettik iydeologiya bolsa, últshyldyq – sol últtyng memleketi bolmasa da ómir sýre beredi.

Barlyq zertteushiler últshyldyqtyng eki týrin kórsetedi. Birinshisi – basqalargha ýstemdik jýrgizushi últtyng últshyldyghy, ekinshisi – basqa elding qolastyndaghy últtyng erkindik ýshin kýresudegi últshylydyghy. Qazaq últshyldyghy ómir boyy ózin qorghau, últtyq qúndylyqtaryn saqtap qalu baghytyndaghy últshyldyq bolyp keldi. Qazirgi qazaq últshyldyghy da qarsylastarynyng japqan jalasy men oidan shygharghan ósekterine qaramastan osy baghytta qaldyq. Búl – qazaq últshyldyghynyng ózindik ereksheligi. Basqa últtargha ýlgi bolarlyq ereksheligi.

Meninshe, últshyldyq – tua bitti qasiyet. Ol әr adamnyng jýreginde, qanynda, my qyrtysynda jatady. Alayda, últshyldyq úrany últtyng basyna auyr  jaghday týskende ghana kóteriledi, sol arqyly halyqtyng basy birigip, ózderin saqtap qalu mýmkindigine ie bolady. Qazaq halqy ózining az ghana ghasyrlyq tarihynda últshyldyqtyng ýsh kezeninen ótti dep oilaymyn. Onyng birinshisi – qazaqtardyng halyq bolyp qalyptasu kezeni. Men tarihshy emespin, biraq búl kezenning jylnamasy - «Batyrlar jyry» dep bilemin. Últshyldyqtyng ekinshi kezeni – Jonghar shapqynshylyghynan bastalyp, keshegi tәuelsizdikke deyingi kezendi qamtidy. Búl – basqa elding bodandyghyna qarsy kýres jyldary men bodandyqtan azat bolu jolyndaghy últ-azattyq kýresi. Últ retinde saqtalyp qalu kýresi eki ghasyrgha sozyldy. Al 20-ghasyrdyng basynan bastalyp, «Alashtyn» sayasy kýresine úlasqan ýshinshi kezeng – qazaq últynyng jeke memleketin qúru jolyndaghy kýres kezeni boldy. Búl kezeng 1991 jylgha deyin sozyldy. Búlardyng barlyghy basqa últtardyng da tarihynda bolghan kezender. Alayda Qazaqstanda osylardan basqa taghy bir kezeng – kóp elderde joq, erekshe últshyldyq - bar siyaqty. Ol – tәuelsizdik alghan halyqtyng ózining últtyq qúndylyqtardy qaytaru, últtyq memleketin qúru  kezeni.

Endi qazaqtyng qazirgi últshyldyghyna keleyik.

Qazirgi qazaq últshylyghy da halyqtyng jýzdegen jyldar boyy qalyptasqan elshildiginin, halyqshyldyghynyng zandy jalghasy. Eger qazaq últshyldyghyn kezenderge bóler bolsaq, qazirgi últshyldyqty 1986 jylghy kóterilis ómirge әkeldi dep esepteymin. Olardyng ashyq qarsylyghy sol uaqyttaghy memleket tarapynan jýrgizilgen, adam aitqysyz әdiletsiz jazagha  úshyrasa da, 1989 jylghy Janaózendegi «jýntósterdi quyp shyghu» dep atalatyn is әreketke jalghasty. Al búl kýresterding qazaq qoghamyndaghy orny men yqpaly suymay jatqanda, Kenes ókimetining irgesi shayqalyp, әrbir últ ózining memleketin qúru kezeni keldi. Barsha qazaqqa týsinikti Tәuelsizdik úrany astynda últshyldyqtyng jana týri boy kóterdi. Búl últshyldyq is-әreketting basty ereksheligi mynady siyaqty. Kenes ókimetindegi barlyq últtar (respublikalar) uaqyty jóninde de, maqsaty jәninde de, qoldanylghan tәsilderi jóninde de birdey ... sondyqtan da búl últshyldyqty, óz basym, «tәuelsizdik ýshin kýres baghytyndaghy últshyldyq» der edim. Ayta ketu kerek, osy kezende memleketting bolashaghy, demokratiya mәselesi de basty úrandardyng biri boldy, biraq búrynghy otar elderdegi demokratiyalyq kýres últ-azattyq kýrespen astasyp jatty. Bizder egemendi el bolghamyz keldi jәne sol elding últtyq-demokartiyalyq el boluyn qaladyq. «Últshyl-demokrattarmen»,  qatar osy kezendegi últshyldardyng «últshyl-ekolog», «últshyl panislamist», «ayqayshyl últshyl» degen toptary da payda boldy. Olardyng keybireuleri әli kýnge deyin bar.

    Qazaqstandaghy últshyldyq sayasy qoghamdyq kýsh esebinde qalyptaspaghan da siyaqty, eng bastysy, qalyptaspaytyn da siyaqty. Búl parodokstyng negizinde – qazaq halqynyng últshyldyghy jatyr dep bilemin. Barlyq qazaqtyng oiynda jýrgendi aityp, mýddesin qoldaghannan eshqanday erekshelik tappaysyn...Ony barlyghy da bilip te, kórip jýr emes pe? Qysqasy, barlyq qazaq últshyl bolghandyqtan, onyng ishinde jeke sayasy kýsh, jeke top bolyp qalyptasu mýmkin emes edi. Áriyne, jeke adamdar men últtyq baghytta júmys isteytin týrli qoghamdyq toptar últtyq qúndylyqtardy jýielep, taldap, keybir sayasy oqighalardyn, ózgeristerding últqa tiygizetin jaghymdy ne jaghymsyz әserin kórsetip, onyng aldyn-alu joldaryn oilastyryp, keybir kezenderde últtyq baghytta is-әrketter úiymdastyryp jýrip, «últshyl», «últ-patrioty» degen ataq da aldy.

    Últshyldyqtyng naqty sayasy baghyt esebinde qalyptaspauynyng ekinshi bir sebebi – memleketting últ mәselsesi jónindegi ústanymynyng túraqsyzdyghy der edim. 90-jyldardyng basyndaghy memlekettik ústanym jyl ótken sayyn bualdyrlana bastady. Sózimiz dәleldi bolu ýshin 1990 jyly jariyalanghan «Qazaqstan respublikasynyng memlekettik egemendigi turaly deklarasiyany» (1990 jyl, 25 qazan) alayyq. Búl manyzdy qújatta «...últtardyng ózin ózi biyleu pravosyn tany otyryp», «...qazaq últynyng taghdyry ýshin jauapkershilikti úghyna otyryp, osy Deklarasiyany qabyldaydy» «Qazaqstan respublikasy últtyq memlekettigin saqtau, qorghau jәne nyghaytu jóninde sharalar qoldanady» degen sózder bar bolatyn. Al bir jyldan song qabyldanghan «Qazaqstan respublikasynyng memlekettik tәuelsizdigi turaly» konstitusiyalyq zannyng (1991 jyl, 16 jeltoqsan) kirispe bóliminde «qazaq últynyng ózin ózi biyleu húqyn rastay otyryp Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tәuelsizdigin saltanatty týrde jariyalaydy» degen joldar bar. Osy manyzdy qújattardaghy últtyq baghyttaghy joldardan son, zobalang zamanda syrt elderge ketken qazaqtardyng kóshi-qon prosesi bastalghannan keyin, qazaq tiline memlekettik status bir emes, eki ret (1989, 1997 jyldar) berilgennen keyin, latyn әlippesine kóshu turaly әngime bastalghanan son, t.b.  80-jyldardyng sony men 90-jyldardyng basynda qalyptasqan últtyq baghyttaghy úiymdar men azamattyq toptar últtyq mәseleni sheshudi biylikting qolyna berip, ózderining últtyq baghyttaghy jýieli týrde jýrgizip kele jatqan qoghamdyq sayasy júmystaryn kýrt әlsiretip aldy.

Últtyq mәsele kóteretin kýshterding «ýidi-ýiine qaytyp bara jatqanyn» bayqaghan, Tәuelsizdik ýshin kýres kezeninde sausaqtarynyng úshyn qimyldatpaghan (búl sózderim ýshin býgingi biylik iyeleri maghan renjimeytin bolar dep oilaymyn. shyndyq), kópshiligi orys tilinde tәriyelenip, orys mәdeniyetimen susyndaghan biylik iyeleri dabyrasyz-aq últtyq mәseleni túmshalap, keyinge – belgisiz bir bolashaqqa ysyryp tastaugha  kýsh saldy.. Onyng ayaghy memleket tarapynan «qazaqstandyq últ» jasaqtau iydeyasyna alyp keldi de, «Doktrina dauynyn» arqasynda ghana búl jasandy iydeyagha toqtau qoyyldy (Ayta ketu kerek, Kenes ókimeti kezinde de «sovetttik últ» jasau turaly mәsele kóterilgen bolatyn. Onyng jýzege aspaytyny, naqtyraq aitqanda, últtyq respublikalar tarapynan qoldau bolmaghannan keyin, kenestik iydeologiya búl baghyttaghy nasihat júmysyn toqtatugha mәjbýr bolghan). Meninshe, qazirgi – últshyldyqtyng ekinshi kezeni -  osy uaqytta ómirge keldi.

Qazirgi qazaq últshyldyghynyn, shartty týrde, ýsh baghyty bar siyaqty. Birinshisi – últsyzdandyrugha qarsy júmystar. (Shartty týrdegi úrany – «qazaq ekendigimizdi úmytpayyq!») Búl baghytty - aghartushylyq últshyldyq dep te ataugha bolady. Aghartushylyq últshyldyq bizding últtyq mәdeniyetimizdi azdyrugha baghyttalghan batys mәdeniyetine (batys muzykasy, biyi, kinosy, art-isskustvasy, t.b.), ana tilimiz ben salt-dәstýrimizdi joghaltugha baghyttalghan orys mәdeniyetine (ata-tegimizge «-ov», «-evterdin» jalghanuy, jana jyldy toylau, araq ishu dәstýri, t.b.), songhy uaqytta  últtyq memleketimizdi halyqaralyq transkorporasiyalardyng qolbalasyna ainaldyrugha baghyttalghan jahandanugha qarsy baghyttalghan is-әreketter. Últshyldyqtyng búl baghytyn jýzege asyru ýshin eshqanday úiymdar men qozghalystardyng qajeti joq, sebebi basty júmystardy qazaq tildi búqaralyq aqparat qúraldary men ziyaly qauymnyng ókilderi atqaruda. Qarapayym halyqqa últshyldyq búl týri tanys ta, týsinikti, sondyqtan «aghartushy últshyldyqtyn»  kótergen mәselelerin qazaqtyng deni qoldaydy jәne  qosylady. Búl baghytqa qarsylargha – kosmopolittik kózqaras ústanghan jandar men orystanu auruy ótip ketken adamdar jatady. Keyde últsyzdandyrugha qarsy úrandar Parlament qabyrghasynan da kórinis tabady (Búaqaralyq aqparat qúraldarynda jalanash dene men jynystyq qatynasty kórsetuge tyiym salu, qazaqstandyq jetim balalardy sheteldik azamattargha bermeu, kóp әiel alugha rúqsat beru, t.b.)

Ekinshi baghyt – últtyq memleketti qúru baghytyndaghy últshyldyq. Búl «memleketshil últshyldar» – últshyldyqtyng sayasy sipattaghy baghytyn jýrgizude. Últtyq memleketti jasaqtau, ornatu ýshin búl baghytty jýzege asyrudy maqsat etip qoyghan sayasy kýshter ne biylikti alulary kerek, nemese qazirgi biylikti ózderining mýddelerine kóndiruding joldaryn izdeuleri kerek. Áriyne, últtyq memleketti ornatu ýshin jana zandar qabyldau nemese negizgi zandargha ózgerister men tolyqtyrular engizu de qajet. Qysqasy, búl baghyttaghy júmystyng týrleri oppozisiyalyq partiyalardyng júmys týrlerine úqsaydy. Sondyqtan boluy kerek, últshyldyqtyng osy jolyn ústanghan azamattar oppozisiyalyq partiyalarda da kezdesedi. Keyde biylikting sayasatyna qarsy oppozisiyalyq partiyalarmen birge de shyghady. Songhy uaqytta oppozisiyalyq kýshterding jetekshileri memleketshil últshyldardy ózderining jaghyna tartu sayasatyn da jýrgizdi. Memleketshil últshyldar sayasy kýsh retinde qalyptaspaghanmen jyl sayyn qoldaushylary kóbeyip kele jatqany anyq. Olardyng biylik basynda otyrghandargha qoyatyn talaptary da sayasy sipatta bolyp keledi. Biylikting ústalatyn jeri de osy «qazaq memleketi» jónindegi mәsele dep oilaymyn. Bizder әli kýnge deyin dýbәrә kýide kýn keshudemiz: ata-babamyz ansaghan qazaq memleketin qúrdyq pa (onda respublikanyng aty nelikten «Qazaq memleketi" emes?), әlde búrynghy Kenes jýiesinen bólinip shyghyp, qazaqstandyqtardyng respublikasyn jasaqtadyq pa?  Ayta ketu kerek, qazaq halqynyng tәuelsizdigi men jeke memleketting qúryluy jolyndaghy ýshin kýreske tek qana qazaqtar qatysty...Búl mәsele jóninde Preziydent songhy Joldauynda ghana alghash ret bir auyz sóz aitqany kópshilikti ýmittendirip tastady dep bilemin.

Ýshinshi baghyt – mazasyz (emosionalidy) últshyldyq (Mening shartty týrde bergen «termiynime» qarap, búl baghyttyng jaghymsyz sipaty bar dep oilap qalmaularynyzdy súraymyn. D.K.). Últshyldyqtyng búl baghyty eng kóp taralghan jәne biylik tarapynan da, orys tildi úiymdardyng tarpynan da kóp synalghan. Búl baghyttaghy últshyldar últtyq mәselening shamasy kelgenshe barlyq salasyna aralasqysy keledi. Búqaralyq aqparat qúraldarynda ýzdiksiz «Ashyq hattar» jariyalap, «qazaqty bireuler sabap ketipti» degen habar shyqsa, sol jerden tabylyp, jiyndar úiymdastyryp, biylikting qazaq últyna qatysty jansaq basqan qadamyna der kezinde syn aityp, qajet bolsa «attan» salyp otyratyn da osylar. Búlardyng is-әreketteri halyqqa týsinikti jәne ashyq qoldaugha ie dep oilaymyn. Tek qana keybir asyghys jasaghan is-qimyldary syngha úshyraghany bolmasa, últtyq mәsele jóninde qazaq mentaliytetine say  qoghamdyq kózqaras qalyptastyratyn ýlken kúsh dep aitugha tolyq bolady.

Bayqap qarasanyz, alghashqy, aghartushylyq últshyldyq, ziyaly qauymnyng enshisine tiyipti de, «memleketshil últshyldyq» - sayasy sauaty bar, halyqtyng arasynda da, biylikting arasynda da belgili bir bedelge ie bolghan, tәjiriybeli sayastkerlerding júmysy bolsa, «ayqayshyl últshyldyq» - qarapayym halyqtyng arasynan shyqqan, últ mәselesi jóninde bastarynan sóz asyrghysy kelmeytin, shydamsyz da, aqjýrek azamattargha búiyrypty. Áriyne, men sayasattanushy emespin, sondyqtan, taghy da qaytalaymyn,  búlardyng bәri - shartty bólinis.

Qazirgi kezende biz ýshin eng basty baghyt – memleketshil últshyldyq. Áriyne, ýsh baghytta ta saliqaly, baysaldy, sayasatkerler qajet. Degenmen, aghartushy últshyldar da, mazasyz azamattardyn  da  basty mindeti – últtyq negizdegi memleketti jasaqtau, «Qazaq memleketi» degen tarihy ataudy qayta alyp kelu dep oilaymyn. 

Bizge saliqaly últshyldyq kerek. Saliqaly últshyldyqty saliqaly adamdar ghana jasay alady. Marqúm Bolathan Tayjan aghamyzdyng 2005 jyly últshyldardyng qataryna qosyluynyng ózi qazaq qoghamyna jana bir lep, jana ýmit alyp keldi. Últshyl azamattardyng beynelerinin, bedelderining joghary dengeyge kóterilui – últshyldyqty da sonday dengeyge kóteretini sózsiz. Bizder últshyldyq turaly qalyptasqan qate kózqarasty (basqa últtardyng jauy esebindegi) saliqaly, mәdeniyetti is-әreketter arqyly ózgertuimiz qajet. Ayta ketuimiz kerek, últshyldardyng jaghymsyz beynesin qalyptastyru júmysy  toqtausyz jýrip jatyr. Bireuler olardy retrograd, kertartpashyl, bayaghy feodalldyq zamandy ansaushylar retinde kórsetuge kýsh salsa, endi bireuler - «radikalshyl», «dinshil», kerek deseniz «rasist» beynelerin berude (Qazaq últshyldyghy eshqashan basqa últtargha qarsy baghyttalghan emes. Kerek deseniz 90-jyldarda orystardy Kenes Odaghynyng barlyq derlik jerlerinde «kolonizatorlar», «agressorlar» dep atap jatqanda, bizding últtyq úiymdar búnday sózderdi qoldanghan joq).

Mening oiymsha, últ joyylmayynsha, últshyldyq ta qoghamdyq ómirden, sayasat sahnasynan ketpeydi. Ár kezenge say olardyng negizgi maqsattary, soghan oray sol maqsatqa jetu tәsilderi ózgerip otyrady. Últshyldyqtyng qazirgi maqsaty anyq, ol – bodandyq kezinegi joghalghan últtyq  qúndylyqtardy janghyrtu jәne últtyq memleket qúru.

Dos Kóshim, "Últ taghdyry" qozghalysynyng jetekshisi

Abai.kz