Taghy da «memlekettik» tónireginde

Taghy da «memlekettik» tónireginde

«Memlekettik» tilding eriksiz jaghdayynda tyghyryqqa tirelgen eng basty sebepterding biri - respublikanyng kýrdeli últtyq qúramynda, ony basqaru tetiginde ghana emes. «Últaralyq» әmbebap orys tiline әuelden-aq barlyq dengeyde  keng óris berildi. Múnsyz әkimshilik jýiesinde, syrt eldermen qatynasta, tipti, óz ishimizde attap basu mýmkin emes-ti. Biraq «últ-aralyq» qatynas qúraly - ótkinshi sypatty, az ba, kóp pe, belgili bir tarihy kezen, shekteuli uaqytqa ghana esepteluge tiyis-ti. Bes, on jyl emes, jana bir әulet qalyptasqansha, býgingi, tek qana orys tildi buyn memlekettik tilge birjola iykemdelip, ýirenbegeni, ýirene almaghany, týgel bolmasa da, kópshiligi tabighy ómir zandylyghymen negizinen óz ornyn jana tolqyngha bosatyp... bir sózben aitqanda, barlyq sala, barlyq qúrylymda memlekettik tildi erkin iygergender basym kópshilikke ainalghangha deyingi  - aitalyq, shiyrek ghasyrgha. Búl jiyrma bes jylynyz tym úzaq uaqyt emes, mine, teng jarymynan astamyn ótkerip tastadyq, algha bir qadam jyljyghamyz joq, kerisinshe, Kolbin kezindegi tiyanaghymyzdyng ózinen birjola aiyrylyp otyrmyz. Basqany bylay qoyghanda, ol kezde ana tilinizdi eshkim ashyq qorlamaushy edi, endi qazaq tili - mazaq tilge ainaldy. Qazaqty әbden basynghan, bóten tildi «otandas» aghayyndar tarapynan ghana emes; eng aldymen ózimizding týri qazaq, dili qara, dini teris, pighyly aram, kisilik, mәdeniyet ataulydan maqúrym, eki ayaqpen jýrgeni demese adam keyipte eshtenesi joq, búrynghy-songhy tarihta úshyraspaghan, kerek deseniz, tek qazaqta ghana bar, әri qúbyjyq, әri sorly, ózgeshe keyipte nәsil - otarlyq zamannyng lay-batpaghynan qúiylyp, juyndy-kirimen suarylghan, mәngýrt deysiz be, kózqaman deysiz be, әiteuir ne orys emes, ne qazaq emes, eshbir qoghamdyq topqa jatpaytyn dýbәra qauym tobyrynan. Atap aitqanda, biz til bilmeytinderding bәrin dýbәra demeymiz. Baqytsyzyq bolmasa da, kembaghaldyq bolmasa da, bir nesibening kemdigi ghana. Obaly - zamanda emes, ata-anasynda. Jat ortada iyesiz ósken, balalar ýiinen shyqqan, bir qazaghy joq Qiyr Shyghys pen Múzdy Teristikte, Sahalin men Magadanda qazaq әke, orys shesheden tuyp ana tilinen maqúrym qalghan mýskinderge ókpe aita almassyn. Odan bergi, óz  ishimizdegi tilsizderge de týsinistikpen qaraugha bolar. Qaytseng de til ýiren degen talap qoymayyq. Bireuding jasy ótip ketken, bireuding qabileti kem, endi biri qajetsinbedi. Meyli. Biraq tilsiz «qazaq» osymen toqtasa ghoy. Joq. Bәri emes, әriyne, birazy toqtay almaydy. Tilding keregi joq dep jariyalaydy. Jay ghana jariyalap qoymaydy, ózining osy pikirin dýniauighylymy túrghydan dәleldeydi. Mark Tvenning bir keyipkeri: «Júrttyng bәrine týsinikti aghylshyn tili túrghanda, Fransiyadaghy júrt nege fransuz tilinde sóileui kerek?» dep aitqanday beykýnә anghaldyq emes. Sol tilinizding ózining mýlde qajeti joq dep tújyrady. Qajetsizi - qazaq tili degen - ghylym, bilim, sayasat, әdebiyet týgili, ýy ishi, ot basyndaghy qarapayym úghymdardyng ózin jetkizuge dәrmensiz, dýniyedegi eng sorly til. Aytsang auyz sasityn, tanbagha týsirsen, qaghaz bylghanatyn, osy bir sózimen-aq aty-jóni qazaqtan ótip, býkil Reseyge, tipti, odan da arghy aimaqqa belgili bolghan, belgili ghana emes, ýlken bedel, syyapatqa jetken tarihshy professor aitypty. Endeshe, әlemdegi eng jútan, dәl osynday beyshara til shyn mәninde memlekettik mәrtebe alsyn dep jýrgender - tas dәuirining jabayylary qatarlas, aqymaq, nadan, topas, týisiksiz kisiler. Búl sózdi qazaq tilinde qazaq tarihyna qatysty qanshama roman jazyp ketken, sol ýshin tirliginde býkil qazaq halqynyng yqylas-qúrmetine bólengen ataqty jazushynyng az ghana uaqyt aldamshy baylyqqa júghysqan  jalghyz balasy aitypty. Osydan song qayda barayyq? Qos qúlaghy birdey tilik bolyp shyqqan búl ekeui - kókten týsken shetin emes. Tughan halqyna dúshpan, teris niyette qalyptasqan býkil dýbәralar әuletining aldynghy sheptegi jarshylary. Aytyp otyrghandary - ózderi oilap tapqan kep emes. Sol, júrtynan bezgen dýbәralar nәsilining jiyn ortasynda qalyptasqan filosofiyalyq, qoghamdyq, sayasy jәne әleumettik kózqarastardyng týiindi kórinisi. Meyli der edik. Qoqyr jәshikterdi aqtaryp jýrgen bomjdar siyaqty, bazarda kәsipshilep jýrgen kәrmәnshikter siyaqty, soghys aimaghynan, apat ortasynan keldim dep, qaptap ketken, әr búrashta qol jayyp otyrghan qojalaqtar siyaqty, únatpaghanynmen, amalsyz shydaytyn, eshqayda kóshirip jibere almaytyn taghy bir beybaq dep qoya salar edin. Qazaqqa qarsy ashyq maydangha shyqqan - janaghy ekeui ghana emes. Tolyp jatyr. Bireuining aty óshse, ekinshisi boy kóteredi, ol joghala bergende taghy bireui tabylady. Ótkeni tirilip, janasy janghyryp jatady. Orys tildi basylymdardy dauyldatyp, radio men teledidardy daryldatyp, keyde qosaghymen, keyde tobymen ereuildep, tynysh otyrghan ýiinde tóbendi oiyp bara jatady. Eshkimnen úyalmaydy, eshteneden tartynbaydy. Búlargha tyiym, toqtam jәne joq.

Osynyng ózi-aq býkil últty azdyrugha jetip artylar edi. Sóitsek, búl - bergi kóbik, syrtqy kórinis qana eken. Shyn súmdyq terende jatyr. Memlekettik qúrylymda. Barlyq dengey, barlyq saladaghy. Úiymdasqan, últtyq baghdarlama boyynsha emes. Stihiyaly týrde qalyptasqan zandylyq. Qalaysha deseniz...

Kýni keshe ghana Sovetter Odaghy ydyrady emes pe. Bәrining sonynan bolghanymen, óz kezeginde Qazaqstan da tәuelsizdik aldy ghoy. Hosh. Sonda... tәuelsiz jana memleketting biylik basyna kimder ie boldy? Áriyne, tónkerissiz ótken beybit audarysta bәri óz ornynda qaldy. Yaghni, búrynghy portnomenklatura. Álbette, búlardyng bәri birdey jaman kisiler emes edi. Tughan halqyna teris qaramaytyn jaqsylary bar. Ekeu-ýsheu, beseu-altau. Bәlkim, jiyrma-otyz. Óte jaqsysy da bar. Bir kisi. Bәlkim, soghan jalghas taghy eki-ýsh adam. Jinap kelgende... nesheu? Al eng jogharghy dengeydegi nomenklaturadan tartyp, eng tómengi auyldyq, audandyq   nomenklaturany týgel tizimdesek... әldeneshe jýz, bәlkim birtalay myn. Sonyng bәri jana eldegi ýlkendi-kishili tútqagha ie bola ketti. Tútqagha ie bolghan myndyq arada birer jyl óter-ótpeste milliondaghan baylyqqa taghy da qúryq saldy, eldegi bardy týgel astygha basty. Múnyng bәrin óziniz de bilesiz. Qaytalap otyrghanymyz, búl qúrmetti bay-manaptardyng birazynyng jasy kelgen edi, birazy auru-syrqauly edi. Keybiri ózinen ýlkenirekterge jaqpay shetteteldi, yaghni, tәuelsizdik әkelgen jana qúrylysqa tuy kóterilip aralasa almady.

Áytkenmen, búlardang bәrining óz balalary nemese shóbere aghayyndarynyng әulet-júraghaty bar edi. Keshegi nomenklaturanyng býgingi jas tolqyn úrpaghy, әriyne, kóbine-kóp qazaqqa jat pighylda ósken jәne barlyghy derlik qazaq tilinen taqyr-taza maqúrym bolatyn. Onyng esesine әkesi, aghasy, jekjaty, yaghny sýienishi bar jәne qarataban jayau emes, bәri de әitip-býitip joghary bilim alghan. Endi tәuelsiz jana memleketti basqarugha tiyis jana kýsh qay taraptan qúiylugha tiyis? Birinshi kezekte kim? Keshegi partnomenklatura әuleti.  Sóitip Qazaqstan Respublikasy dep  atalatyn egemen elimizding býkil memleket jýiesindegi, әr týrli dengeydegi tetik, yaghny jauapty qyzmet iyelerining basym kópshiligi tughan tilinen maqúrym sarbazdar bolyp shyqty! Manadan bergi úzynsonar sózimizding bar mәnisi osynda.

Áriyne orys aghayyndar aitpaqshy, isklucheniyesiz pravila (o) bolmaydy. Isker, daryndy ghana emes, últyn sýietin, tipti birli-jarym qazaqsha da biletin, bolashaqta últyna túlgha bolugha layyq jastar da bary kýmәnsiz. Alayda, partnomenklatura, keyde, tipti, «ziyalylar әuletine», búlardyng jana buyn - jas úrpaghyna tәn eng basty belgi - tilsizdik pen últsyzdyq. Boykýiez tilsizdik, beytarap últsyzdyq emes, belsendi tilsizdik, jigerli... jauynger últsyzdyq.

Bir ghana ghajayyp mysal. Osydan eki-ýsh jyl ghana búryn, tym shúghyl ósip, az ghana uaqytta Syrtqy ister ministri  dәrejesine jetken, yaghny asa daryndy, qabiletti, әri isker bir balamyz Respublika Parlamenti aldynda esep berip túryp: «Syrtqy ister ministrligine, jalpy halyqaralyq diplomatiyagha qazaq tilining keregi joq, demek, bizding qyzmetkerlerding qazaq tilin bilui de qajetsiz!» degen mәlimdeme jasady. Estigen júrt esin jiya almay qaldy. Sóitsek, orys qana emes, aghylshyn, bәlkim, nemis, fransuz, ispan, qytay, bәlkim, tipti, zulu, kosa, suahili, taghy basqa, biz atyn da estimegen qanshama tilge jetik balamyz qazaqshagha kelgende... niy-nu, typyru-tipu... múrnyn kórsete almaytyn dәrejede eken. Al osy aqyl-esi týzu, ghylym-bilimi bar, yspar әri isker balamyzdyng sheshesi - qazaq tilining múghalimi, әkesi - әdebiyet mamany, professor, ekeui de ana tilinde sayrap túr, kerek deseniz, aghayyn-tuys bas qosqan jiyn-toyda kýni býginge deyin Qyz Jibek pen Tólegenning duetin qosylyp aitady. Sonda... ne keremet? Kezinde bilmey qalghan bala endi eptep ýirenip.., ýirenbese de, diplomatiyadan alghan azdy-kópti sabaq jónimen, tughan halqynyng mynjyldyq tilin, ózin biyik mәrtebege kóterip otyrghan memleketining sharty bolsa da «memlekettik» dep atalatyn tilin, birjola mansúq etpey «ogorovka» jasap, qiyalay shyghyp nemese ýndemey qútylugha bolmady ma?  Bolmady. Aqyl-parasaty, diplomatiyasy jetpegennen emes. Qalyptasqan, qazaqqa qarsy kózqaras, astam, últsyz pighyl kókeydegi aqiqat shynyn aitqyzghan. Qazaqstannyng bir túghyryn ústaghan, biyik dәrejeli memlekettik qyzmetkerdin, jay ghana qyzmetker emes, basqa júrttargha óz elining eldik beynesin tanytatyn azamatynyzdyng siqy osynday bolsa, basqasynan ne qayyr?

Búl - jalpy kópke әshkere bolyp qalghan jaghday. Jabyghy qansha, astary qansha - myng san. Anyghyn aitsaq, dәl qazirgi kezende qazaq tilining memlekettik órisin taryltyp, qoldan kelgenshe qarsy әreket jasap, tek til ghana emes, qazaq ruhy kórinis tabar barlyq sala, barlyq jerde últtyng órisin shektep, bolashaghyna balta siltep otyrghan - basqa emes, tilsiz, týisiksiz, imansyz qazaq tekti sheneunikter. Qazaq atty memleket tu kótergennen keyin, ózining qújaty qazaq, týri qazaq bolghannan song osynday mansap-dәrejege jetken ekem dep  әste oilamaydy. Besikten bastap alghan teris tәrbiye, teris oqu nәtiyjesinde mýlde basqa, últ emes, ýirengen orysymnyng sadaghasy ketsin, adam ataulygha jat jana bir populyasiyanyng ókili retinde qalyptasqan dýbәra nәsil - qazaq ataulyny týrshige jek kóredi. Mәpelep ósirgen ózimiz. Mәueli jemisin de ózimiz kórip otyrmyz. Kesh te bolsa toqtau salatyn qauqar jәne joq. Kerek deseniz, op-onay ýiretip, tәubasyna týsiruge, ony az deseniz, últshyl aighayshynyng eng dauryqpasyna ainaldyrugha bolar edi. Taghy da últtyq ruhtyng jarymjan qalpynan. Ondaghy emes, bizdegi. Shynynda da sol dýbәralardyng qútyruyna eng aldymen adamnyng azghyny, halyqtyng qory bolyp otyrghan myna bizding ózimiz kinәli emespiz be!

Basqa bir el, basqa bir jerde dәl osynday bir әuleki ózining tilin qorlap, últyn balaghattap, kóp aldyna shyqsynshy, ne bolar eken! Cheshenstan atyp tastar edi. Ózbekstanda týrmege shiriter edi. Qyrghyzstanda sabap, siraghyn syndarar edi. Shynyn aitsaq, atpas edi, shiritpes edi, sabamas edi. Óitkeni, sonday jaghdaydyn, yaghny últyn qorlaudyng múnday týri eshbir elde mýmkin emes. Tek bizde ghana airyqsha órkendep, qúlpyra gýldep, ishine shoshqanyng nәjisi tolghan qaughaday jemister berip gýldep túr. Aldaghy kóresheging - odan da zor.

(Jalghasy bar)