تاعى دا «مەملەكەتتىك» توڭىرەگىندە

تاعى دا «مەملەكەتتىك» توڭىرەگىندە

«مەملەكەتتىك» ءتىلدىڭ ەرىكسىز جاعدايىندا تىعىرىققا تىرەلگەن ەڭ باستى سەبەپتەردىڭ ءبىرى - رەسپۋبليكانىڭ كۇردەلى ۇلتتىق قۇرامىندا، ونى باسقارۋ تەتىگىندە عانا ەمەس. «ۇلتارالىق» امبەباپ ورىس تىلىنە اۋەلدەن-اق بارلىق دەڭگەيدە  كەڭ ءورىس بەرىلدى. مۇنسىز اكىمشىلىك جۇيەسىندە، سىرت ەلدەرمەن قاتىناستا، ءتىپتى، ءوز ىشىمىزدە اتتاپ باسۋ مۇمكىن ەمەس-ءتى. بىراق «ۇلت-ارالىق» قاتىناس قۇرالى - وتكىنشى سىپاتتى، از با، كوپ پە، بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭ، شەكتەۋلى ۋاقىتقا عانا ەسەپتەلۋگە ءتيىس-ءتى. بەس، ون جىل ەمەس، جاڭا ءبىر اۋلەت قالىپتاسقانشا، بۇگىنگى، تەك قانا ورىس ءتىلدى بۋىن مەملەكەتتىك تىلگە ءبىرجولا يكەمدەلىپ، ۇيرەنبەگەنى، ۇيرەنە الماعانى، تۇگەل بولماسا دا، كوپشىلىگى تابيعي ءومىر زاڭدىلىعىمەن نەگىزىنەن ءوز ورنىن جاڭا تولقىنعا بوساتىپ... ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بارلىق سالا، بارلىق قۇرىلىمدا مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن يگەرگەندەر باسىم كوپشىلىككە اينالعانعا دەيىنگى  - ايتالىق، شيرەك عاسىرعا. بۇل جيىرما بەس جىلىڭىز تىم ۇزاق ۋاقىت ەمەس، مىنە، تەڭ جارىمىنان استامىن وتكەرىپ تاستادىق، العا ءبىر قادام جىلجىعامىز جوق، كەرىسىنشە، كولبين كەزىندەگى تياناعىمىزدىڭ وزىنەن ءبىرجولا ايىرىلىپ وتىرمىز. باسقانى بىلاي قويعاندا، ول كەزدە انا ءتىلىڭىزدى ەشكىم اشىق قورلاماۋشى ەدى، ەندى قازاق ءتىلى - مازاق تىلگە اينالدى. قازاقتى ابدەن باسىنعان، بوتەن ءتىلدى «وتانداس» اعايىندار تاراپىنان عانا ەمەس; ەڭ الدىمەن ءوزىمىزدىڭ ءتۇرى قازاق، ءدىلى قارا، ءدىنى تەرىس، پيعىلى ارام، كىسىلىك، مادەنيەت اتاۋلىدان ماقۇرىم، ەكى اياقپەن جۇرگەنى دەمەسە ادام كەيىپتە ەشتەڭەسى جوق، بۇرىنعى-سوڭعى تاريحتا ۇشىراسپاعان، كەرەك دەسەڭىز، تەك قازاقتا عانا بار، ءارى قۇبىجىق، ءارى سورلى، وزگەشە كەيىپتە ءناسىل - وتارلىق زاماننىڭ لاي-باتپاعىنان قۇيىلىپ، جۋىندى-كىرىمەن سۋارىلعان، ماڭگۇرت دەيسىز بە، كوزقامان دەيسىز بە، ايتەۋىر نە ورىس ەمەس، نە قازاق ەمەس، ەشبىر قوعامدىق توپقا جاتپايتىن ءدۇبارا قاۋىم توبىرىنان. اتاپ ايتقاندا، ءبىز ءتىل بىلمەيتىندەردىڭ ءبارىن ءدۇبارا دەمەيمىز. باقىتسىزىق بولماسا دا، كەمباعالدىق بولماسا دا، ءبىر نەسىبەنىڭ كەمدىگى عانا. وبالى - زاماندا ەمەس، اتا-اناسىندا. جات ورتادا يەسىز وسكەن، بالالار ۇيىنەن شىققان، ءبىر قازاعى جوق قيىر شىعىس پەن مۇزدى تەرىستىكتە، ساحالين مەن ماگاداندا قازاق اكە، ورىس شەشەدەن تۋىپ انا تىلىنەن ماقۇرىم قالعان مۇسكىندەرگە وكپە ايتا الماسسىڭ. ودان بەرگى، ءوز  ىشىمىزدەگى تىلسىزدەرگە دە تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا بولار. قايتسەڭ دە ءتىل ۇيرەن دەگەن تالاپ قويمايىق. بىرەۋدىڭ جاسى ءوتىپ كەتكەن، بىرەۋدىڭ قابىلەتى كەم، ەندى ءبىرى قاجەتسىنبەدى. مەيلى. بىراق ءتىلسىز «قازاق» وسىمەن توقتاسا عوي. جوق. ءبارى ەمەس، ارينە، ءبىرازى توقتاي المايدى. ءتىلدىڭ كەرەگى جوق دەپ جاريالايدى. جاي عانا جاريالاپ قويمايدى، ءوزىنىڭ وسى پىكىرىن دۇنياۋيعىلىمي تۇرعىدان دالەلدەيدى. مارك تۆەننىڭ ءبىر كەيىپكەرى: «جۇرتتىڭ بارىنە تۇسىنىكتى اعىلشىن ءتىلى تۇرعاندا، فرانتسياداعى جۇرت نەگە فرانتسۋز تىلىندە سويلەۋى كەرەك؟» دەپ ايتقانداي بەيكۇنا اڭعالدىق ەمەس. سول ءتىلىڭىزدىڭ ءوزىنىڭ مۇلدە قاجەتى جوق دەپ تۇجىرادى. قاجەتسىزى - قازاق ءتىلى دەگەن - عىلىم، ءبىلىم، ساياسات، ادەبيەت تۇگىلى، ءۇي ءىشى، وت باسىنداعى قاراپايىم ۇعىمداردىڭ ءوزىن جەتكىزۋگە دارمەنسىز، دۇنيەدەگى ەڭ سورلى ءتىل. ايتساڭ اۋىز ساسيتىن، تاڭباعا تۇسىرسەڭ، قاعاز بىلعاناتىن، وسى ءبىر سوزىمەن-اق اتى-ءجونى قازاقتان ءوتىپ، بۇكىل رەسەيگە، ءتىپتى، ودان دا ارعى ايماققا بەلگىلى بولعان، بەلگىلى عانا ەمەس، ۇلكەن بەدەل، سىياپاتقا جەتكەن تاريحشى پروفەسسور ايتىپتى. ەندەشە، الەمدەگى ەڭ جۇتاڭ، ءدال وسىنداي بەيشارا ءتىل شىن مانىندە مەملەكەتتىك مارتەبە السىن دەپ جۇرگەندەر - تاس ءداۋىرىنىڭ جابايىلارى قاتارلاس، اقىماق، نادان، توپاس، تۇيسىكسىز كىسىلەر. بۇل ءسوزدى قازاق تىلىندە قازاق تاريحىنا قاتىستى قانشاما رومان جازىپ كەتكەن، سول ءۇشىن تىرلىگىندە بۇكىل قازاق حالقىنىڭ ىقىلاس-قۇرمەتىنە بولەنگەن اتاقتى جازۋشىنىڭ از عانا ۋاقىت الدامشى بايلىققا جۇعىسقان  جالعىز بالاسى ايتىپتى. وسىدان سوڭ قايدا بارايىق؟ قوس قۇلاعى بىردەي تىلىك بولىپ شىققان بۇل ەكەۋى - كوكتەن تۇسكەن شەتىن ەمەس. تۋعان حالقىنا دۇشپان، تەرىس نيەتتە قالىپتاسقان بۇكىل ءدۇبارالار اۋلەتىنىڭ الدىڭعى شەپتەگى جارشىلارى. ايتىپ وتىرعاندارى - وزدەرى ويلاپ تاپقان كەپ ەمەس. سول، جۇرتىنان بەزگەن ءدۇبارالار ءناسىلىنىڭ جيىن ورتاسىندا قالىپتاسقان فيلوسوفيالىق، قوعامدىق، ساياسي جانە الەۋمەتتىك كوزقاراستاردىڭ ءتۇيىندى كورىنىسى. مەيلى دەر ەدىك. قوقىر جاشىكتەردى اقتارىپ جۇرگەن بومجدار سياقتى، بازاردا كاسىپشىلەپ جۇرگەن كارمانشىكتەر سياقتى، سوعىس ايماعىنان، اپات ورتاسىنان كەلدىم دەپ، قاپتاپ كەتكەن، ءار بۇراشتا قول جايىپ وتىرعان قوجالاقتار سياقتى، ۇناتپاعانىڭمەن، امالسىز شىدايتىن، ەشقايدا كوشىرىپ جىبەرە المايتىن تاعى ءبىر بەيباق دەپ قويا سالار ەدىڭ. قازاققا قارسى اشىق مايدانعا شىققان - جاڭاعى ەكەۋى عانا ەمەس. تولىپ جاتىر. بىرەۋىنىڭ اتى وشسە، ەكىنشىسى بوي كوتەرەدى، ول جوعالا بەرگەندە تاعى بىرەۋى تابىلادى. وتكەنى ءتىرىلىپ، جاڭاسى جاڭعىرىپ جاتادى. ورىس ءتىلدى باسىلىمداردى داۋىلداتىپ، راديو مەن تەلەديداردى دارىلداتىپ، كەيدە قوساعىمەن، كەيدە توبىمەن ەرەۋىلدەپ، تىنىش وتىرعان ۇيىڭدە توبەڭدى ويىپ بارا جاتادى. ەشكىمنەن ۇيالمايدى، ەشتەڭەدەن تارتىنبايدى. بۇلارعا تىيىم، توقتام جانە جوق.

وسىنىڭ ءوزى-اق بۇكىل ۇلتتى ازدىرۋعا جەتىپ ارتىلار ەدى. سويتسەك، بۇل - بەرگى كوبىك، سىرتقى كورىنىس قانا ەكەن. شىن سۇمدىق تەرەڭدە جاتىر. مەملەكەتتىك قۇرىلىمدا. بارلىق دەڭگەي، بارلىق سالاداعى. ۇيىمداسقان، ۇلتتىق باعدارلاما بويىنشا ەمەس. ستيحيالى تۇردە قالىپتاسقان زاڭدىلىق. قالايشا دەسەڭىز...

كۇنى كەشە عانا سوۆەتتەر وداعى ىدىرادى ەمەس پە. ءبارىنىڭ سوڭىنان بولعانىمەن، ءوز كەزەگىندە قازاقستان دا تاۋەلسىزدىك الدى عوي. حوش. سوندا... تاۋەلسىز جاڭا مەملەكەتتىڭ بيلىك باسىنا كىمدەر يە بولدى؟ ارينە، توڭكەرىسسىز وتكەن بەيبىت اۋدارىستا ءبارى ءوز ورنىندا قالدى. ياعني، بۇرىنعى پورتنومەنكلاتۋرا. البەتتە، بۇلاردىڭ ءبارى بىردەي جامان كىسىلەر ەمەس ەدى. تۋعان حالقىنا تەرىس قارامايتىن جاقسىلارى بار. ەكەۋ-ۇشەۋ، بەسەۋ-التاۋ. بالكىم، جيىرما-وتىز. وتە جاقسىسى دا بار. ءبىر كىسى. بالكىم، سوعان جالعاس تاعى ەكى-ءۇش ادام. جيناپ كەلگەندە... نەشەۋ؟ ال ەڭ جوعارعى دەڭگەيدەگى نومەنكلاتۋرادان تارتىپ، ەڭ تومەنگى اۋىلدىق، اۋداندىق   نومەنكلاتۋرانى تۇگەل تىزىمدەسەك... الدەنەشە ءجۇز، بالكىم ءبىرتالاي مىڭ. سونىڭ ءبارى جاڭا ەلدەگى ۇلكەندى-كىشىلى تۇتقاعا يە بولا كەتتى. تۇتقاعا يە بولعان مىڭدىق ارادا بىرەر جىل وتەر-وتپەستە ميلليونداعان بايلىققا تاعى دا قۇرىق سالدى، ەلدەگى باردى تۇگەل استىعا باستى. مۇنىڭ ءبارىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز. قايتالاپ وتىرعانىمىز، بۇل قۇرمەتتى باي-ماناپتاردىڭ ءبىرازىنىڭ جاسى كەلگەن ەدى، ءبىرازى اۋرۋ-سىرقاۋلى ەدى. كەيبىرى وزىنەن ۇلكەنىرەكتەرگە جاقپاي شەتتەتەلدى، ياعني، تاۋەلسىزدىك اكەلگەن جاڭا قۇرىلىسقا تۋى كوتەرىلىپ ارالاسا المادى.

ايتكەنمەن، بۇلارداڭ ءبارىنىڭ ءوز بالالارى نەمەسە شوبەرە اعايىندارىنىڭ اۋلەت-جۇراعاتى بار ەدى. كەشەگى نومەنكلاتۋرانىڭ بۇگىنگى جاس تولقىن ۇرپاعى، ارينە، كوبىنە-كوپ قازاققا جات پيعىلدا وسكەن جانە بارلىعى دەرلىك قازاق تىلىنەن تاقىر-تازا ماقۇرىم بولاتىن. ونىڭ ەسەسىنە اكەسى، اعاسى، جەكجاتى، ياعني سۇيەنىشى بار جانە قاراتابان جاياۋ ەمەس، ءبارى دە ءايتىپ-ءبۇيتىپ جوعارى ءبىلىم العان. ەندى تاۋەلسىز جاڭا مەملەكەتتى باسقارۋعا ءتيىس جاڭا كۇش قاي تاراپتان قۇيىلۋعا ءتيىس؟ ءبىرىنشى كەزەكتە كىم؟ كەشەگى پارتنومەنكلاتۋرا اۋلەتى.  ءسويتىپ قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ  اتالاتىن ەگەمەن ەلىمىزدىڭ بۇكىل مەملەكەت جۇيەسىندەگى، ءار ءتۇرلى دەڭگەيدەگى تەتىك، ياعني جاۋاپتى قىزمەت يەلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى تۋعان تىلىنەن ماقۇرىم ساربازدار بولىپ شىقتى! مانادان بەرگى ۇزىنسونار ءسوزىمىزدىڭ بار ءمانىسى وسىندا.

ارينە ورىس اعايىندار ايتپاقشى، يسكليۋچەنيەسىز پراۆيلا (و) بولمايدى. ىسكەر، دارىندى عانا ەمەس، ۇلتىن سۇيەتىن، ءتىپتى ءبىرلى-جارىم قازاقشا دا بىلەتىن، بولاشاقتا ۇلتىنا تۇلعا بولۋعا لايىق جاستار دا بارى كۇمانسىز. الايدا، پارتنومەنكلاتۋرا، كەيدە، ءتىپتى، «زيالىلار اۋلەتىنە»، بۇلاردىڭ جاڭا بۋىن - جاس ۇرپاعىنا ءتان ەڭ باستى بەلگى - تىلسىزدىك پەن ۇلتسىزدىق. بويكۇيەز تىلسىزدىك، بەيتاراپ ۇلتسىزدىق ەمەس، بەلسەندى تىلسىزدىك، جىگەرلى... جاۋىنگەر ۇلتسىزدىق.

ءبىر عانا عاجايىپ مىسال. وسىدان ەكى-ءۇش جىل عانا بۇرىن، تىم شۇعىل ءوسىپ، از عانا ۋاقىتتا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى  دارەجەسىنە جەتكەن، ياعني اسا دارىندى، قابىلەتتى، ءارى ىسكەر ءبىر بالامىز رەسپۋبليكا پارلامەنتى الدىندا ەسەپ بەرىپ تۇرىپ: «سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە، جالپى حالىقارالىق ديپلوماتياعا قازاق ءتىلىنىڭ كەرەگى جوق، دەمەك، ءبىزدىڭ قىزمەتكەرلەردىڭ قازاق ءتىلىن ءبىلۋى دە قاجەتسىز!» دەگەن مالىمدەمە جاسادى. ەستىگەن جۇرت ەسىن جيا الماي قالدى. سويتسەك، ورىس قانا ەمەس، اعىلشىن، بالكىم، نەمىس، فرانتسۋز، يسپان، قىتاي، بالكىم، ءتىپتى، زۋلۋ، كوسا، سۋاحيلي، تاعى باسقا، ءبىز اتىن دا ەستىمەگەن قانشاما تىلگە جەتىك بالامىز قازاقشاعا كەلگەندە... ني-نۋ، تىپىرۋ-ءتىپۋ... مۇرنىن كورسەتە المايتىن دارەجەدە ەكەن. ال وسى اقىل-ەسى ءتۇزۋ، عىلىم-ءبىلىمى بار، ىسپار ءارى ىسكەر بالامىزدىڭ شەشەسى - قازاق ءتىلىنىڭ مۇعالىمى، اكەسى - ادەبيەت مامانى، پروفەسسور، ەكەۋى دە انا تىلىندە سايراپ تۇر، كەرەك دەسەڭىز، اعايىن-تۋىس باس قوسقان جيىن-تويدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن قىز جىبەك پەن تولەگەننىڭ دۋەتىن قوسىلىپ ايتادى. سوندا... نە كەرەمەت؟ كەزىندە بىلمەي قالعان بالا ەندى ەپتەپ ۇيرەنىپ..، ۇيرەنبەسە دە، ديپلوماتيادان العان ازدى-كوپتى ساباق جونىمەن، تۋعان حالقىنىڭ مىڭجىلدىق ءتىلىن، ءوزىن بيىك مارتەبەگە كوتەرىپ وتىرعان مەملەكەتىنىڭ شارتى بولسا دا «مەملەكەتتىك» دەپ اتالاتىن ءتىلىن، ءبىرجولا مانسۇق ەتپەي «وگوروۆكا» جاساپ، قيالاي شىعىپ نەمەسە ۇندەمەي قۇتىلۋعا بولمادى ما؟  بولمادى. اقىل-پاراساتى، ديپلوماتياسى جەتپەگەننەن ەمەس. قالىپتاسقان، قازاققا قارسى كوزقاراس، استام، ۇلتسىز پيعىل كوكەيدەگى اقيقات شىنىن ايتقىزعان. قازاقستاننىڭ ءبىر تۇعىرىن ۇستاعان، بيىك دارەجەلى مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ، جاي عانا قىزمەتكەر ەمەس، باسقا جۇرتتارعا ءوز ەلىنىڭ ەلدىك بەينەسىن تانىتاتىن ازاماتىڭىزدىڭ سيقى وسىنداي بولسا، باسقاسىنان نە قايىر؟

بۇل - جالپى كوپكە اشكەرە بولىپ قالعان جاعداي. جابىعى قانشا، استارى قانشا - مىڭ سان. انىعىن ايتساق، ءدال قازىرگى كەزەڭدە قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءورىسىن تارىلتىپ، قولدان كەلگەنشە قارسى ارەكەت جاساپ، تەك ءتىل عانا ەمەس، قازاق رۋحى كورىنىس تابار بارلىق سالا، بارلىق جەردە ۇلتتىڭ ءورىسىن شەكتەپ، بولاشاعىنا بالتا سىلتەپ وتىرعان - باسقا ەمەس، ءتىلسىز، تۇيسىكسىز، يمانسىز قازاق تەكتى شەنەۋنىكتەر. قازاق اتتى مەملەكەت تۋ كوتەرگەننەن كەيىن، ءوزىنىڭ قۇجاتى قازاق، ءتۇرى قازاق بولعاننان سوڭ وسىنداي مانساپ-دارەجەگە جەتكەن ەكەم دەپ  استە ويلامايدى. بەسىكتەن باستاپ العان تەرىس تاربيە، تەرىس وقۋ ناتيجەسىندە مۇلدە باسقا، ۇلت ەمەس، ۇيرەنگەن ورىسىمنىڭ ساداعاسى كەتسىن، ادام اتاۋلىعا جات جاڭا ءبىر پوپۋلياتسيانىڭ وكىلى رەتىندە قالىپتاسقان ءدۇبارا ءناسىل - قازاق اتاۋلىنى تۇرشىگە جەك كورەدى. ماپەلەپ وسىرگەن ءوزىمىز. ماۋەلى جەمىسىن دە ءوزىمىز كورىپ وتىرمىز. كەش تە بولسا توقتاۋ سالاتىن قاۋقار جانە جوق. كەرەك دەسەڭىز، وپ-وڭاي ۇيرەتىپ، ءتاۋباسىنا تۇسىرۋگە، ونى از دەسەڭىز، ۇلتشىل ايعايشىنىڭ ەڭ داۋرىقپاسىنا اينالدىرۋعا بولار ەدى. تاعى دا ۇلتتىق رۋحتىڭ جارىمجان قالپىنان. ونداعى ەمەس، بىزدەگى. شىنىندا دا سول ءدۇبارالاردىڭ قۇتىرۋىنا ەڭ الدىمەن ادامنىڭ ازعىنى، حالىقتىڭ قورى بولىپ وتىرعان مىنا ءبىزدىڭ ءوزىمىز كىنالى ەمەسپىز بە!

باسقا ءبىر ەل، باسقا ءبىر جەردە ءدال وسىنداي ءبىر اۋلەكى ءوزىنىڭ ءتىلىن قورلاپ، ۇلتىن بالاعاتتاپ، كوپ الدىنا شىقسىنشى، نە بولار ەكەن! چەشەنستان اتىپ تاستار ەدى. وزبەكستاندا تۇرمەگە شىرىتەر ەدى. قىرعىزستاندا ساباپ، سيراعىن سىندارار ەدى. شىنىن ايتساق، اتپاس ەدى، شىرىتپەس ەدى، ساباماس ەدى. ويتكەنى، سونداي جاعدايدىڭ، ياعني ۇلتىن قورلاۋدىڭ مۇنداي ءتۇرى ەشبىر ەلدە مۇمكىن ەمەس. تەك بىزدە عانا ايرىقشا وركەندەپ، قۇلپىرا گۇلدەپ، ىشىنە شوشقانىڭ ءناجىسى تولعان قاۋعاداي جەمىستەر بەرىپ گۇلدەپ تۇر. الداعى كورەشەگىڭ - ودان دا زور.

(جالعاسى بار)