«Ey, adamzat! Senderdi Biz erkek jәne әiel etip jarattyq.

Bir-birindi tanu ýshin últ, úlys etip jasadyq».

                                   («Hujurat» sýresi, 13-shi ayat. )

1. ÚLTTYNG TAGhDYRY – RUHANY TAMYRYNDA

Últ bolyp úiysyp, irgeli memleket qúru ýshin adamdargha tuystyq, maqsat-mýdde or-taqtyghy ghana emes, ruhany nәr alar tamyrlarynyng da birligi asa qajet. Múnday tamyr-lar – últqa ortaq ruhany qasiyetteri: ana tili, muzykasy (óneri), dәstýri, dini. Últtyng tú-tastyghyn qamtamasyz etetin “jelim” ispettes osynau ruhany qúndylyqtary tiyisinshe qyz-metin atqaryp túrghan últ qana birligi myqty úly kýshke ainalmaq. Óitkeni óz últynyng ruhany qazynasynyng nәrin bolmysyna sinirgen adam ghana ózin halqymen birtútas sezin-bek. Al últ ruhaniyatynan nәrlenu mýmkindigi shektelgen halyqtyng azamattary jel qughan qanbaqsha týrli jateldik mәdeniyetterding yqpalynda ketip, últtyq tamyrynan ajyraghan jaghdayda birligi ydyrap, ózge elding otaryna ainalady, assimilyasiyagha úshyratylyp, últ retinde jer betinen mýlde joyylmaq.

KSRO iydeologiyasy tarihta búryn-sondy bolghan últ-azattyghy, tәuelsizdik ýshin kóte-rilister sebepterin de halyqtyng ekonomikalyq kýizelisinen dep týsindirip baqqan. Biraq adamdar materialdyq tabysqa jetu mәselesin basyn qaterge tigip, tәuelsiz memleket qúru ýshin kýrespey-aq ózge, ekonomikasy damyghan elderge auyp baryp ta sheshken emes pe?!

Adamzattyng ózge tirshilik iyelerinen aiyrmasy – ruhaniyat iyesi bolyp jaratylghan-dyqtan ol tek iship-jemimen ómir sýrmey, ruhany nәr qajet etetindigi. (Al ruhany nәrding últtyq negizde boluynyng manyzdylyghy jayynda jogharyda aityp óttik). Sondyqtan, әr halyq ózining últtyq ruhany qasiyetterining qaghaju kórmeuin, odan erkin susyndaudy qalaydy. Al búl mәsele ekonomikalyq baylyqtay shetelderde emes, tek últtyng ta-rihy otanynda tәuelsiz memleket qúru arqyly ghana sheshimin tappaq. Eger jariya-langhan memlekettik tәuelsizdik últtyng osy ruhany múqtajdyghyn qanaghattandyrmaghan bolsa, onda últtyng azattyqqa qol jetkizgeni bos sóz bolghany. Endeshe, eki jarym ghasyr boyyna Resey otarshyldary qazaq halqynyng últ retinde ómir sýruine qajet ruhany qasiy-etterine keltirgen orasan zalaldardan, tәuelsizdigimizdi jariyalaghanymyzgha 15 jyl óte de aiygha almay otyrghanymyz oilanarlyq mәsele emes pe?!. Ózining tarihy Otanynda tәuel-siz memlekettigin jariyalay túra últ bolugha qajetti ruhany qasiyetterining kýllisi qoghamda tiyisti qyzmetin atqara almay túralap jatqan, biraq soghan qaramastan últ retinde saqtalyp jýrgen búl jaghdayymyzdy, sirә, «Qazaq fenomeni» deuge bolatyn shyghar?! Ásirese, memlekettegi adamdar arasyndaghy qarym-qatynasqa qajet jәne últtyng tólújaty ispettes Ana tilinde sóileuge zar bolyp, búl mәseleni aita-ayta tauy shaghylyp, ýmiti ýziler hal-degi qazaq ózge últtyq belgilerining týzelerine tipti de senbeytindey. Siyrek te bolsa baspasóz betterinde últtyq muzyka, din, dәstýr jayy sóz bolghanymen tabandylyqpen kýresu arqyly ghana saqtalynar, últ taghdyrynyng kýre tamyrynday búl manyzdy mәsele-ler ara-túra aitylumen qalay sheshile qoysyn?!.

Adamnyng últtyq bolmysyn qalyptastyryp, shyndauda manyzy erekshe, aiqyn últtyq sipatqa ie óner – muzyka. Onyng búl qasiyeti yqylym zamandardan: últtyng me-kendegen geografiyalyq beldeuine baylanysty bet-keskini, sharuashylyghy jәne taghdyr-ta-layyna baylanysty payda bolatyn minezi, sóileu tili, dәstýr-saltymen qatar qalyptasa-dy. Qysqasy, әr últqa muzykasyn da qúday onyng bet-keskinindey, erekshe etip bergen ghoy.

Al muzyka adamnyng sózben jetkize almaytyn ishki jan-dýniyesindegi sezimderin bayandaytyndyqtan, últtyq muzykasy arqyly halyqtyng bolmysyn biluge bolady.

2. QAZAQTYNG ÚLTTYQ MAQTANYShY – MUZYKASY EDI...

Ár halyqtyng “últtyq qasiyeti” jayynda sóz qozghasaq «qazaqtyng qonaqjaylylyghyn» aitu әdetke ainalghan. Qalalyq túrmysta tiyimsiz qonaqjaylylyq salt-dәstýr tórkini, mýmkin, kóshpeli kezende qazaqtyng “informasiyagha shólirkeuinen”, ózge de: maqtan, bәseke siyaqty minezden tughan bolar? Nemese otarshyldardyng qazaqty “qonaqjaysyn!” – dep arqadan qaghyp “bórkin qazanday qylyp,” jerine kelimsekterdi qaptatu ýshin dabyraytqan sayasatyna ózimiz de senip qalghan shygharmyz?

Meninshe, qazaq anyq maqtansa – birinshi kezekte halyqtyq muzykalyq ónerining telegey-teniz bay ekendigine maqtanugha tiyis. Búl ózin-ózi maqtau emes. Qazaqtan ózge qay halyq turaly sheteldikter: “Býkil saharasy әn salyp túrghanday”– depti?! Al, A.Zata-evichting “Qazaq halqynyng 1000 әni” jinaghymen tanysqan Evropa ziyalylary (Luy Aragon): – “Osynshama muzykalyq qazyna Evropadaghy on halyqty qosqanda da tabyl-maydy!” – dep tanqaldy emes pe?!

Sany ghana emes, sapalyq jaghyn aitsaq: kýilerimiz simfoniyalyq shygharmanyng bólimderi, әnderimiz operada ariyalar retinde qoldanyluynyng ózi-aq halyqtyq, dәstýrli muzykalyq múralarymyzdyng formalyq ta, mazmúndyq jaghynan da jetilgenin kórsetedi.

Áriyne, muzykalyq múramyz jayynda kóp jaqsy sóz aita beruge bolady. Biraq muzykalyq shygharmany adam sezimi tudyratyndyqtan jәne kýndelikti ómirine qajet ruhany serigi bolghandyqtan búl óner de zamanmen birge jetilip, damyp otyrmaq. Al eger uaqyt ótken sayyn tuar muzykalyq shygharmalar últtyq dәstýrli tamyrynan alshaqtay berse, kýnderdin-kýni bәlen ghasyr boyy shygharylghan myndaghan tuyndylardan túratyn muzykalyq múramyzdy týsinbeytin úrpaq payda bolmaq.. Ras, búryn da dombyra shertpeytin, “әu” dep әn salmaytyn qazaq bolmaydy delinse, búl zamanda da halqymyz ónerli azamattargha kende emes. Biraq, últtyq muzykalyq ónerimizge qauip, kelensiz jay HH-ghasyrdyng ekinshi jartysynan kompozitorlarymyz óz shygharmalaryna halqymyzdyng telegey-teniz bay muzykalyq múrasyn arqau etu ornyna, týrli sheteldik әuenderding janghyryghynan, ýzikterinen qúrastyrylghan, qazaqy últtyq sipattan júrday shygharmalar tudyryp, ony “qazirgi qazaq muzykasy”– dep nasihattauy bolyp otyr. Shyn mәnisinde, kompozitorlyq azdy-kópti daryny bar adam әlemning shartarabynan estip jýrgen әuenderine eliktep, kýnine jýzdegen әn, әuen shyghara alady. Biraq halqynyng aldyndaghy jauapkershiligin týsiner shyn daryn iyesi últynyng bolmysyna, taghdyryna qauipti múnday kosmopolittik qúrama qoyyrtpaqty halqyna úsynbaydy, tek dәstýrli muzykasymen sabaqtas, últtyq sipaty bar (jәne ózindik qoltanbagha iye) shygharmalaryn ghana jaryqqa shygharyp, nasihattaydy. Al býginde, tәuelsizdigimiz jariyalanghannan keyin de sheteldik arzanqol әuenderge esigimiz aiqara ashylghan kýiinde qalyp jәne oghan elik-teushi óz kompozitorlarymyzdyng kosmopolittik shygharmalary arqyly da halqymyz-dyng últtyq bolmysyna alapat diyversiya jasalu jalghasuda. Memlekette halyqty ruhany saulyqta tәrbiyeleuge, ortaq ruhany nәri arqyly últtyq birlikke úiystyrugha baghyttalynghan aiqyn iydeologiya, ony baghdary etken muzyka mamandary tarapynan aghartushylyq júmystary, muzykalyq syn bolmaghandyqtan ara-kidik gazet betindegi oqyrmandardyng “әttegen-ayy” búl kýrdelengen mәseleni sheshe alar emes.

Últtyq muzykanyng últ taghdyryndaghy manyzynan týsinigi joq, tek qarjysyna sen-gen kim kóringen,“Úyalmaghan әnshi bolady” degendey, qazirgi tehnikalyq mýmkindikterdi paydalanyp, oiyna kelgen sandyraqtaryn ýntaspagha jazdyryp, sauda oryndary, BAQ arqyly keng kólemde nasihattaugha mýmkindigine ie bolyp otyr. Júrtshylyq bolsa, syndarly synnyng joqtyghynan, “Bilmegen u ishedi” degendey, talghamy búzylyp, ne bolsa sony tynday berer kýige týsip, ruhany ulanuda.

Songhy kezderi, halyqqa úsynylar muzykalyq shygharmalardyng “estisi men eserin” súryptau ýshin arnayy Kórkemdik kenesting qajettiligi jayy BAQ-da sóz bolyp jýr. IYә, halqynyng últtyq birligin, ruhany saulyghyn oilaytyn ýkimeti bar memlekette óner tuyndylaryna múnday súryptau jasalynugha tiyis. Biraq Kórkemdik kenester keshegi Kenes ýkimeti kezinde boldy emes pe?! Eger muzykamyzdyng últtyq sipatyn saq-taugha olardyng kómegi tiyer bolsa dәl qazirgidey kýige nege týstik? Mysaly, 1980-shi jyldary Qazaq KSR Mәdeniyet ministrligi janyndaghy Kórkemdik kenes, qúramynda belgili kompozitor, әnshiler bola túra talay kosmopolittik әuenderge “batasyn berip”, al M. Rýstemovtyng býginde elge әigili “Aq bosagha” әnin “ótkizbey” qoyghanyn bilemin. (Son-day-aq, mening “Jasa, Qazaqstan!” atty әnimdi sol kenes, kirispesinde qazaqtyng dәstýrli–ekinshi dybystan bastalar “aqyndyq әueletuin” qoldanghan6ym ýshin, tyndaudan bas tartqanyn da aita keteyin). Búl – KSRO kezindegi Kórkemdik kenes mýshelerining muzyka-lyq shygharmany súryptaghanda onyng últtyq sipatyna taldau jasamay, tek subektivti týrde, jalpylama: ózderi biletin әldebir әuenge úqsamasa, ýkimet sayasatyna qayshy kelmese, avtory Kompozitorlar odaghyna mýshe bolsa"…degendey talaptan aspaghandyghyn kórsetse kerek. Endeshe, qazir Kórkemdik kenes qúrghanymyzben ol KSRO kezinde toqtata almaghan muzykamyzdyng últsyzdanuyn endi qalaysha toqtatpaqshy?!

Áriyne, búrynghyday, shygharmalargha qalamaqy taghayyndaytyn Kórkemdik kenes qúrugha qazirgi ýkimet bara qoymas. Biraq muzykalyq shygharmalardy halyqqa nasihattamas búryn kórkemdik súryptaudan ótkizip, joldama berer bir organ qajet ekendigine dau joq. Tek, onyng mýsheleri shygharmalarda últtyq sipat bar ya joghyn búrynghyday, óz qúlaq-taryna ghana senip emes, qazaq muzykasynyng últtyq sipatyn týzetin qasiyetterinen habary boluy arqyly aiqyndaugha tiyis. Ras, qazaq muzykasynyng teoriyasy mәseleleri әli de jete zerttelinip, zandylyqtary tolyqtay aiqyndala qoyghan joq. Degenmen, qazaq muzykasyna últtyq erekshe sipat beretin qasiyetterding negizgilerin mýmkindiginshe anyqtap kórelik...

3. ÚLTTYQ SIPAT KEPILI

Muzykalyq jýie (lad). Ár halyqtyng ana tilindegi sózder әlipbiyindegi tanbalanghan dybystardy ghana qoldanudan túratyny siyaqty, muzykasy da naqtyly muzykalyq jýiege ýilestirilgen (lad) týrli biyiktiktegi dybystardyng tirkesinen tuady. Qazaqtyng býgingi kýnge jetken belgili muzykalyq shygharmalary (negizinen XVIII-XX ghasyrlardaghy muz. shygharmalar) әlemdik muzyka ghylymy tilinde ioniylik (әri qaray“naturaldyq major”) jәne miksolidiylik dep atalynatyn majorlyq, sonday-aq, eoliylik (әri qaray “natural-dyq minor”), doriylik jәne frigiyalyq dep atalynatyn minorlyq muzykalyq jýie týrlerinde shygharylghan.(Frigiyalyq minor, negizinen Batys Qazaqstan әuenderinde, kóbinese shygharmany ayaqtar tústa qoldanylghan). Sonday-aq, dәstýrli muzykamyzda bes dybystan ghana túratyn pentatonika jýiesindegi (tatar, qytay muzykasyna tәn) әuender de bar (halyq әnderi “Gýlderayym”, “Gýl Darigha” t.b.).

Kóp shygharmalargha naturaldy majordyng miksolidiylikpen, al naturaldy minordyng doriylik, frigiyalyq minor jýielerimen aralasa qoldanyluy tәn.

Dәstýrli muzykamyzda qoldanylghan osy “tabighy diatonikalyq muzykalyq jýieler” qazaq әuenderine erekshe – qonyrjay bayyptylyq beredi. A.Zataevich Shyghys, músylman әlemining muzykasy turaly evropalyqtarda qalyptasqan kózqarasqa qazaq muzykasy mýlde sәikes kelmeytinin, onyng ekzotikalyq, boygha jelik bitiretin “hosh iyistelgen” iyirimderden ada ekenin aitqan.

Ras, attary da aityp túrghanday, qazaq muzykasynda qoldanylghan osy muzykalyq jýielerdi ózge de halyqtar qoldanghan. Biraq A.Zataevich pikirin aitqan HH-ghasyrdyng basynda ejelgi Frigiya, Lidiya memleketteri ornalasqan Kishi Aziya ólkesining de, tipti qazaqqa shekaralas Orta Aziyadaghy halyqtardyng da muzykalyq jýiesine arab, ýndi, parsy muzykasynyng yqpaly tiyip, tabighy diatonikalyq keypi ózgeriske úshyrap, “ekzotikalyq” iyirimderi molayghan bolatyn. Olar týgil jetinshi dybysy jogharylatylghan (garmoniyalyq) minor jýiesi XVII-ghasyrdan bastap kýlli Evropa elderining muzykasyn jaulap alghan edi.

Diatonikalyq jýieni búzghan garmoniyalyq minordyng qazaq muzykasyna úzaq uaqyt ene almau sebebi: birinshiden, muzykalyq aspaptarymyzdyng ishekterining metall bolmauy-nan, al mal isheginen (qylynan) jasalghan ishekte oinalghan “jogharylatylghan jetinshi dybystyn” әserli shyqpaytyndyghynan desek, ekinshiden, tyndaushylary, negizinen, kóle-mi shaghyn kiyiz ýide otyratyn ortada onday «ótkirlengen» dybystyng estetikalyq túrghyda qajettigining joqtyghynan bolar?!

Últtyq intervaldar men iyirimder. Dәstýrli muzykasynda ortaq diatonikalyq jýielerdi qoldanatyn halyqtardyng muzykalyq shygharmalary nelikten әrqaysysy ózindik últtyq sipatqa iye?

Múnyng sebebin anyqtau ýshin sóileu tilimizdegi mynaday qúbylyspen salystyra qarayyq: Bir halyqtyng tilindegi kóptegen dybystar ózge halyqtarda da bola túra, sóz jasauda qoldanyluy әr týrli ghoy. Mysaly, «k, t, m, n» dybystary qazaq, orys, t.b. tilderde de bolghanymen, orys tilinde osy dybystar “kto, mnogo”siyaqty sózderde qoldanylsa, al qazaq sózinde «kt, mn» dybystary qatarlasa almaydy. Mine, dәl osy siyaqty, ortaq muzykalyq jýieni qoldana túra, ondaghy dybystardyng ózara qatynastary (intervaldar) әr halyqta әrtýrli bolyp, muzykasyn erekshe últtyq sipatqa ie qylady eken. Mysaly, eki dybys aralyghynyng (intervalynyn) ýsh tonnan túruy – qazaq әuenine mýlde jat. Al, minor jýiesining besinshi dybysynan joghary qaray ýshinshi dybysqa sekiru (kishi seksta intervaly (k.6.) – negizinen slavyan muzykasyna tәn. Mysaly, orystyng “Ah, ty, dushenika”, ukrainnyng “Stoit gora, vysokaya”, M.Balakiyrevting “Oboy-mi, poseluy” әnderinin, A. Dvorjaktyng № 2 “Slavyan biyi” (birinshi jinaq) bastaluy. Mine, osy siyaqty, major jәne minor jýielerining әr dybysynan qúrylatyn: 1). qazaq muzykasyna tәn; 2). tәn emes; 3). ózge halyqtarda da bar kóptegen intervaldardy ataugha bolady. Muzykalyq shygharmanyng últtyq sipatqa ie boluy, ya ie bolmauy osy atalghan intervaldardyng ýsh tobynyng qaysysy shygharmada basym qoldanyluyna bayla-nysty. Eger shygharmadaghy dybystar tizbegi qazaq muzykasyna tәn emes jәne ózge halyqtargha da ortaq intervaldarmen qúrylsa, shygharma qazaqsha bolmay shyqpaq.

Muzykasynda diatonikalyq 7 dybystyq jýie qoldanatyn Batys pen 5 dybystyq pentatonika jýiesin qoldanatyn Shyghystyng ortasynda ornalasqandyqtan bolar, osy jýiening tek 6 dybysyn paydalanu (jәne dybystardyng araqatynastarynda penta-tonikalyq jýiege tәn iyirimderdi qoldanu) qazaq muzykasyna erekshe últtyq sipat beredi. (Mysaly, halyq әnderi “Jeneshe”, “Haylәilim”, "Ahau, kerim” t.b.)

Sonday-aq, tek qazaq әuenderine ghana tәn ýsh, tórt dybystan túratyn iyirimder (әsirese, shygharmany ayaqtarda jýiening 2-7- 1-shi dybystarynan iyirim) shygharmany últtyq erekshelendirse, kerisinshe, gitara, fortepiano aspaptarymen әndi sýiemeldeu fakturasyna elikteuden payda bolghan iyirimder (arpedjiolanghan akkord dybystary boyymen әuen qúru ) qazaq muzykasyna tәn emes.

Sóileu tilimen birlik. Ár halyqtyng sóileu tilindegi ekpin zandylyghy onyng muzykasyndaghy yrghaqpen sәikestikte boluynyng da muzykagha erekshe últtyq sipat berudegi manyzy zor. Evropalyqtar men qazaq muzykasynyng yrghaqtyq alshaqty-ghynyng sebebi, birinshi kezekte, evropalyq halyqtar tilining ýndievropa tobyna, al qazaq tilining altay tobyna jatatyndyghynan. (Tipti, ýndievropa tobyna jatatyn evropalyq (slavyan) halyqtardyng óz arasynda da tilderindegi ekpin týsu zanynda aiyrmashylyqtar barshylyq. Mysaly, "Almaty" sózinde chehtar ekpindi "Al" buynyna týsirip aitsa, polyaktar "ma" buynyna týsiredi. Al orys tilindegi sózderde ekpinning túraqty orny bolmaytyndyqtan, mysaly, ýsh buyndy "korochka" sózinde ekpin birinshi buyngha, “korova” sózinde ekinshi, al “karavay” sózinde ekpin songhy buyngha týsken. "Almaty" sózinde orys tilinde ekpin qazaq tilindegidey songhy "ty" buynyna týsedi. Tek, orystar taza "y" dybysyn aita almaytyndyqtan osy buyndy "yi" (Almatyi) dep aitady. Orystildilerding "Alma-Ata" deuge qúmarlyghynyng syry osyda).

Qazaq tilinde ekpin, negizinen, sózding songhy buynyna týsetini belgili.Tek, siyrek jaghdayda, etistiktegi (keybir raylary, shaqtarynda ) esimshe, kósemshe júrnaqtaryna, sonday-aq, syn esimdegi keybir sózderge jiktik jalghauy jalghanudan payda bolatyn "kelshi, kelsenshi, bilersin, barady, zulaydy, qalmashy, jýrmin, balday, shayday t.s.s. sózderde ekpin songhy buyngha týspeytin kezder bolady. Áytse de, dәstýrli qazaq әnderinde, osyghan qaramastan, múnday sózderge de ekpindi songhy buyngha týsirip oryndau kezdesedi.

Sózderdegi ekpin týsken buyndaghy dausty dybys ózge buyndaghy dauystymen salystyrghanda úzaghyraq sozylatyny belgili. Sózdi әuenge qosqanda da osy qasiyeti saqtalynyp, әlgi, ekpin týsken buyndaghy dauysty dybys úzaghyraq ólshemdi notamen aitylmaq. Sondyqtan sheteldik vokaldyq shygharmanyng (әn, opera, t.b.) mәtinin ózge tilge audarghanda, әuendegi yrghaq ekpin zanyn búzbaytynday buyn sany bar sózderdi tauyp-qoldanu mәselesi audarmashydan asa múqiyattylyqty talap etetin júmys. (Mysaly, "Bizding sýiikti dәriger" filimine jazghan A.Zasepinning "Kóktem valisi" qazaqshagha audarylghanda sóz ekpinderi: "Kók jibek jamylyp,bәisheshek taghynyp keldi kóktem" t.s.s. oryndalady. Qazaqsha dúrys ekpin: "jibek, jamylyp, bәisheshek, taghynyp" bolyp týsuge tiyis edi.) Ár halyqtyng sóileu tilindegi ekpin zany men muzykasyndaghy yrghaqtyng birligi saqtalynbaghan jaghdayda әn sózderi týsiniksiz bydy-bydygha ainalmaq.

Qazaq muzykasyna airyqsha sipat beretin últtyq muzykalyq jýieler men interval, iyirimderdi qoldanudy kompozitorlar tym azaytqan 1980-shi jyldardaghy әnderge júrtshy-lyq: "Sózinen ózge qazaqsha týgi de joq” degen syn aitqan edi. Al 1990-jyldardan, әlgindey әuenderge ekpinderi shym-shytyryq auystyrylghan sózderdi qosaqtaghanda, “Qazaq әni” dep ataugha auyz barmaytyn shygharmalar payda boldy. Ánderimiz tek kosmopo-littenip qana qoymay, Batys elderinde "Kich әuender" dep atalatyn (nemisshe: haltura, qúnsyzdanghan) dengeyge týsti. Kezinde Abay tereng oiy joq, jenil әnderdi tyndaytyndar jayly: "Jamangha "Jar" degen-aq әn kóriner"– degen edi. Biraq, adam sezimin filosofiya-lyq túrghydan tolqytpasa da "Jar-jar", t.b. salt-dәstýr әnderining últtyq ghúrypta-rymyzdy saqtauda ózining atqarar mindeti bar ghoy. Al qazir, patshalyq Resey kezenindegi sharaphanalyq dyrdu "Nadya qyz" әnine eliktep shygharylghan:

Appaq gýlim-ay,ay,

Qyzyl gýlim-ay,ay,

Qyzyqtyrdyng ai,ay"...– degen, nemese orystyng "Krutitisya, vertitisya shar goluboy" siyaqty eski "qalalyq әni" sarynyndaghy:

Senderge әrdayym oryn bar,

Aq otau tórine qonyndar"– t.b., sonday-aq, orystyng eski «Chernyy voron» atty «qaraqshylar әni»-ne eliktep:

Janym desken,

Jalyn kesken,

Kýnder qayda, qaraghym?..– degen, shúqyp qalsang jat el әuenderi sopang etip shygha keler qazaq "kich"-terin esh qymsynyp, oilanbastan "Án"-dep ezuletip jýrgender qanshama?! Múnday daraqy "kóshe әnderi" әzirshe, qúday saqtap, Qazaq radiosyndaghy "Altyn qorgha" týse qoymapty. Biraq últ tәrbiyesine bas qatyrmay, tek aqsha qughan "halturashyl toptar" ýntaspagha jazyp, taratyp, toy-tomalaqtarda sintezator-larynyng yzym-qiiymen júrttyng delebesin qozdyra, osynday parasattylyqtan júrday oisyz tiytәkuler arqyly qoghamnyng ruhany talghamyn qoqys qúrdymyna sýireude.

Shyn mәnisinde, “Qazirgi qazaq әni” – dep kompozitorlarymyz shygharyp, halyqqa nasihattalynyp jýrgen shygharmalardyng kópshiligi әlemning әr tarapynan estiletin, tek delebe qozdyrudy maqsat etetin "porno-ritmder" sarynynan qúran-dy ghana. Myndaghan jyldar boyynda qalyptasyp, týzilgen últtyq sipattan (jýie, iyirimder, filosofiyalyq oidan) júrday múnday jasandy “muzykamen” qazaqtyng sezimin últtyq birlikke úiystyru, otanshyldyqqa tәrbiyeleu mýmkin be?!

Qazir, sóitip, otarshyldyq sayasat saldarynan jәne ózimizding jauapsyzdyghymyzdan, bir kezderi sheteldikter tandanyp: “Kazahy vydelyaytsya sredy vseh svoih sosedey darom rechi. Rechi kajdogo kazaha techet plavno y spokoyno. Kazah tak vladeet slovom, chto on ne toliko mojet proiznositi dlinnye improvizasiy v stihah, no y obychnaya ego rechi otlichaetsya opredelennym ritmom v postroeniy fraz... Net nichego udiviytelinogo, chto iymenno u takogo naroda voznikla osobenno bogataya narodnaya liyteratura” (V.Radlov. “Iz Sibiriy” kitabynan) degen tilimiz tәuelsiz el bola túra oshaq basynan aspay, al “Evropalyq on halyqty qosqanda da tabylmaytyn” muzykamyz әldeqashan beti әri qaraghan masqara, úyat jaghdaydamyz. Eger kýndelikti ómirding kez-kelgen sәtinde adam-darmen araqatynasta, tirshilikke qajet materialdyq mәselelerdi retteude qoldanyla-tyndyqtan sóileu tilimizding jay-kýii halyqtyng әrdayym nazarynda bolsa, al astarly sezim tili bolghandyqtan muzykadaghy qúbylystardy, ahualdy әrkim onay bayqay bermeydi. Osy sebepten, qazaq muzykasynyng býginde ana tilimizden әldeqayda apatty jaghday-gha dushar bolghanyn týsine almay, mәn bermey kelemiz. Al, últtyq bolmysty somdau-daghy manyzy airyqsha muzykalyq ónerimizge nemqúraydy qarau – últymyzdyng taghdyrynyng tamyryna balta shabu bolmaq. Sondyqtan búl mәsele de tereng zertteudi: :últtyq sipatyn joghaltqan muzykalyq shygharmalardyng payda bolu sebebi, osy qúbylys, әsirese “demokratiyashyl janr" bolyp esepteletin әn janrynda kimderding shygharmalary arqyly, qashannan, qalay kórinis bergeni kenirek toqtalyp, sóz qyludy qajet etedi.

(Jalghasy bar)

Hasen Qoja-Ahmet

Abai.kz