Ýlken taqyrypqa shaghyn nәrsening týrtki bolatyny bar emes  pe.

Osydan biraz uaqyt búryn preziydent Ýkimetke jәne «Samyrúq-Qazyna» tóraghasyna «Men jekeshelendiruding taghy da bir tolqynyn әzirlep, ótkizudi tapsyryp edim. Ol budjetti tolyqtyru men biznesti damytudyng manyzdy kózi. Memleketting qatysy bar úiymdardyng sany 6000-nan asady. Onda millionnan astam adam júmys istedi. Bәrine jalaqy tóleu kerek. Respublikalyq budjetten ol ýshin bir jarym trillion tenge júmsalady... «Samyrúq-Qazyna» qorynyng ainalasynda myndaghan enshiles kompaniyalar bar. Onyng bәrinen qútylyp, bizneske beru qajet!», dep myqtap tapsyrghany esimizde.

Júrtty jolatpaytyny nesi?

Naryqtyq ekonomika jaghdayynda ol, jalpy túrghydan alghanda, dúrys qadam.

Biraq kýni keshe preziydentting osy tapsyrmasyn oryndau baghytyndaghy Ýkimetting qaulysyn kórip, óz basym tang qaldym.

Jekeshelendiruge tiyis memlekettik menshik nysandarynyng ishinde «Samúryq-Qazynanyn» ishindegi, preziydent ataghan, profilidik emes aktivterdi, yaghny memleket aralaspay-aq, ony qarjylandyrmay-aq, óz kýnin ózi kóruge tiyis biznes jaghynan qauqarly kompaniyalardy kóre almadym, kerisinshe, әleumettik manyzy bar nysandar barshylyq eken.

Mәselen, jergilikti jerdegi «qazaq tilin oqytu ortalyqtaryn» jekeshelendiruding ne qajeti bar eken? Til memlekettik bolsa, ony tanytu, odan әri sana men jýrekke sindiru isin de memleket ózi jýrgizui kerek emes pe?! Nemese keshe ghana memleket qarjysyna jaqsylap túryp jóndelgen Almatydaghy «Respublika Sarayyn» jekeshelendiruding ne qajeti bop qaldy?! Tәuelsizdikting simvolyna ainalghan ol ghimaratty kim óz qanjyghasyna baylamaq? Memlekettik dengeydegi jiyndar men basqa da mәjilister ótkizetin Almatygha layyqty bir ghimarat kerek emes pe? Nemese ónerin sahnada kórsetkisi keletin әleumettik jaghynan qorghanuy tiyis talanttar men taqyryptar bar emes pe? Erteng olardyng sol sahnagha shyghuy ne shyqpauy jeke adamnyng sheshimine baylanysty bop qala ma?

Qyzyq bolghany, dәl osy kýnderi eldegi 35 BAQ-ty jeke qolgha beru turaly Ýkimetting taghy da bir qaulysy shyqty. Búl degeniniz, aqparat alanyn taghy da bir bólshektep, bir toptan ekinshi bir, qazirgi biylikke jaqyndau toptyng qolyna kóshiru degen sóz emestigine kim kepil?

Qazir eng bay adam – basshy qyzmettegi sheneunikter. Sondyqtan jekeshelendiruding jana tolqynyna da naqty qatysa alatyn solar. Al qara su iship, qara nan jep otyrghan qalyng júrt jana jekeshelendiruge aralasyp, isi algha jyljidy degenge óz basym senbeymin. Yaghni, osy qyzyqty taghy da sol biylik basyndaghylar kóreri haq!

Aldanghan halyq, tonalghan qazyna 

Áriyne, 90-jyldardaghy jappay jekeshelendirumen Ýkimetting osy qaulysyn salystyrudyng ózi ynghaysyz. Ol kezde keshegi halyq sharuashylyghynyng tútastay salalary jekening qolyna kóship ketken edi ghoy.

         «Jekemenshik – ekonomika men biznesting qozghaushy kýshi jәne ol seni asyray alady» degen klassikalyq tújyrym barsha júrttyng sanasyna sol kezde sine qoymady da, sol tústaghy zandardyng birjaqtylyghyna baylanysty qazaqstandyqtardyng basym kópshiligi jekeshelendiru toyyna qatysa almay, nauqannan tys qaldy.

         Shetelge barsanyz, Qazaqstan turaly bir anyzdy mindetti týrde estip qalasyz: yaghni, «bizding elde myqty ekonomikalyq reformalar jýzege asyrylghan. Sondyqtan da Qazaqstan basqa eldermen salystyrghanda naryqshyl әri damyghan».

         Biraq búl anyzdyng ekinshi jaghy bar: sol liyberaldy zandardyng jemisin qaymana qazaq kóre aldy ma? Jalpy jekeshelendiru nauqany o basta kimning mýddesin kózdedi?

Sóz joq, keshegi birynghay sovettik әri josparly sharuashylyqty týbegeyli ózgertip, diyrektivalyq sipattan aiyryp, naryqtyq jolgha qoi kerek bolghandyghyn eshkim de joqqa shyghara almaydy. Ol – barsha adamzat jýrip kele jatqan kýre jol. Sondyqtan da jekemenshik - kerek.

 Biraq, meninshe, qazirgi qazaq qoghamynda bir ýlken dýniyetanymdyq dengeydegi problema sheshilmegen.

Ol jekeshelendiru sekildi barsha halyqqa tikeley qatysy bar qúbylys pen ýzdiksiz jýrip jatatyn ýderiske degen órkeniyetti (yaghny onyng sózsizdigi men qajettigin moyyndau), sonymen birge talapshyl (yaghni, «ol sharuany nege qogham qadaghalamaydy?» degen túrghyda) kózqaras qalyptaspaghan. Meninshe, osy jaghdaydy týbegeyli ózgertetin uaqyt jetti.

Onyng ýstine bizde memlekettik jәne jeke qúzyrdaghy menshikting ara-jigi osy kýnge deyin ajyramaghan әri anyqtalmaghan!

Qazirgi biyliktegi bayshykeshter osy qúqyqtyq «qyzyq qúbylysty» útymdy paydalanuda.

Bizde menshik túrpaty dýdәmal qanshama manyzdy nysan bar! «Aksiyasynyng pәlenshe payyzy memleketttiki» dep eldi aldap, týgenshe payyzyna ie jeke túlgha sol nysannyng tolyq qarjylyq «qyzyghyn» kórip jatqany qanshama?! Tiyisti payyzyna sәikes memlekettik budjetke qarjy týsip jatyr ma, joq pa ony qadaghalap jatqan eshkim joq! Nәtiyjesinde budjettik qyzyghyn kóruge tiyis qalyng júrtshylyq әli de ne habarsyz, ne shamasyz!

Oghan qosa osy jyldar ishinde Qazaqstan ekonomikasy, onyng irgeli kәsiporyndarynyng qarjy jýiesi «offshorlanyp» ketti de, keshegi halyq menshigining sýbeli tústarynyng týpkilikti benefisiary (yaghny shyn qojayyny) kim ekendigi, onyng sol baylyqty iyemdenuden qanday payda kórip jatyr – múnyng bәri qalyng júrtshylyqqa beymәlim! Ary taza bolsa, shynayy patriot bolsa, ol qazaqstandyqtar nege óz qarjysyn elde saqtamaydy? Sóitip nege Qazaqstan budjetine salyq tólemeydi?

Kezinde halyqtyng bir myqtap aldanghany bәrimizding esimizde. Sonshama dabyra etip, jarnama jasalghan, «әrbir adam memleket menshigining iyesi bola alady!» degen úranmen ótkizilgen «kupondyq jekeshelendirudin» naqty nәtiyjeleri qayda?! Sol kupondar kimdi jarylqady? Olardyng taghdyry ne boldy? Sudyng da súrauy bar emes pe? Sonda sol kupondar su qúrly bolmaghany ma?

Áriyne, qazba baylyqqa, yaghny elding bas baylyghyna kim iye, sol sayasy biylikke de ie degen jattandy sózdi qaytalamaugha da bolatyn edi. Biraq, shyn mәninde, Qazaqstannyng jer asty baylyghyn jekeshelendirip alghan qazirgi biylik jәne onyng janyndaghy oligarhtar memleketti de jekeshelendirip alghanyn qalay aitpaysyn? Jә, ol degeniniz óz aldyna bólek әngime...

Jekeshelendiruge janasha kózqaras qalyptassa...

Bizde eki nәrseni qayta qarau kerek: 1995 jyly asyghys-ýsigis, eshbir talqylausyz referendumda qabyldanyp ketken Konstitusiya men sol qújat negizinde barlyq biylikti qolyna alghan bas biylikting halyq baylyghyn jappay jekeshelendiru sayasatynyng qorytyndylaryn qazirgi zaman, ósken sana-sezim men memleketting býgingi әleueti túrghysynan janasha sarapqa salu qajet!

Meninshe, ol ýshin memlekettik organdar, qoghamdyq úiymdar, ekonomist mamandar, ghalym-sarapshylardan qúralghan tiyisti komissiya qúryluy tiyis. Ol komissiya obektivti, jan-jaqty kózqaras túrghysynan Qazaqstanda 90-jyldary ótkizilgen jekeshelendiru nauqanyna tiyisti bagha bersin. Aqty aq desin, qarany qara desin!

Jәne de Ýkimet ol komissiyagha qajetti barlyq qújattardy berui tiyis. Bolar is boldy, boyauy sindi. Endigi jerde jekshelendiruding asyra siltengen, belden basylghan, әdiletsiz ótken tústaryn eshbir emosiyasyz, asyqpay-saspay jónge salatyn uaqyt keldi dep oilaymyn!

Memlekettik jәne jekemenshik ara-jigin ajyratyp alatyn, oghan naqty bagha beretin kez keldi.

Mәselen, әrbir qazaqstandyq jyl sayyn memlekettik aksiyalardan budjetke qansha qarjy týsetinin bilip otyruy tiyis. Jәne de sol jospar oryndalmasa, sol ýshin jauap beretin ministrler otstavkagha ketui kerek! Sonda ghana memlekettik menshikti tiyimdi paydalanuda temirdey tәrtip ornaydy.

Sonyng ishinde ústaghannyng qolynda, tistegenning auzynda ketken memleket menshigin halyqqa qaytaru mәselesi de keng jiynda qaraluy qajet.

Áriyne, keybir әsire liyberaldar «nasionalizasiya úrany» - naryqqa jat, ol biznesting damuyna keri әser etedi, jalpy damudy toqtatady, toqyraugha әkep soqtyrady» degen tújyrym aityp, búl taqyrypty tipti qozghaugha qarsy.

Mening olargha aitar uәjim mynau: shyn mәninde «jekemenshik» instituty el ýshin, ekonomika ýshin asa manyzdy shart, onsyz (jeke mýliksiz, kapitalsyz, bastamasyz) algha jylju mýmkin emes. Jәne de jekeshelendiru qorytyndylaryn qayta qarau degende men eshbir jaghdayda óz kapitalyn jerasty qazba baylyqtarsyz, ekonomikanyng basqa salalarynda adal enbek , manday terimen jinaghan shaghyn jәne orta biznesting menshigi turaly aityp túrghan joqpyn. Ol taptyng menshigi kózding qarashyghynday saqtaluy tiyis. Áytpese, jer-jerden janasha reyderlik, yaghny sol menshik tartyp alynyp jatqany turaly aqparat qúlaqqa jetip jatqan joq pa.

Mening arqauym әri advokatym – Ata Zan. Onda taygha tanba basqanday jazylghan «Jer jәne onyng qoynauy, su kózderi, ósimdikter men januarlar dýniyesi, basqa da tabighy resurstar memleket menshiginde bolady» degen qasiyetti sóz bar.

Osynyng týbiri men saldaryna nege jiti ýnilmeymiz? Nege Konstitusiyanyng oryndaluyn talap etpeymiz?

Resmy derekter boyynsha, Qazaqstan qazba baylyqtarynyng qory boyynsha 6-orynda eken. «Nege halqynyng ómir sýru dәrejesi boyynsha osy oryndy iyelenbeymiz?» degen zandy súraqty sol halyqtyng sanasyna nege ornyqtyrmaymyz?!

Onyng óz sebebi de bar. Óitkeni, Qazaqstan jer qoynauynda Mendeleevting himiyalyq elementter tablisasyndaghy 110 elementting 99-y bar ekeni anyqtalypty. Onyng 70-i barlanghan, al 60-y qazylyp, satylyp jatyr.

Miyneraldyq-shiykizattyq bazasy 5004 ken orny bar eken. Onyng baghasy shamamen 46 trillion (!) dollar qúraydy!

Osynau adam basy ainalyp keter sandardan keyin «osynshama bay elde nege kedey ómir sýrip jatyrmyz?» degen saualdy tiginen qoy kerek-au!

Kóshede jýrgen paqyrdy, oligarh bol dep shaqyrdy...

Jerimizding qoynauynda jatqan osynau baylyqty (múnay, gaz, altyn, hrom, mys pen myryshty) jekebas paydalanyp, sonyng rahatyn kórip, «Forbs» juralynyng tórin bermeytin jekelegen adamdardyng mәselesin nege may sham alyp alyp, qaramaymyz? Kim oghan tyiym sala alady? 

Keshegi kýni qarapayym sheneunik bolghan, Geyts nemese Djobs sekildi biznes talantymen tanylyp, kózge týse qoymaghan adamdar nege býginde adamnyng miyna syighysyz milliardtardyng iyesi?

Basqalar sekildi, bәsekeli ortada biznes jasap, qarjy tapsa, basqa әngime.

Áriyne, naryqtyq zandargha say Ata Zanda mynaday bir bap bar: «Jer, sonday-aq zanda belgilengen negizderde, sharttar men shekterde jeke menshikte de boluy mýmkin».

Sóz joq, jeke bastamany, iskerlikti, biznesti qoldaugha tiyis myqty bap. Óitkeni, shyn mәninde, jeke menshik ekonomikanyng negizgi qozghaushy kýshi. Jeke menshiksiz eshbir elding sharuashylyghy damymaydy.

Biraq, nege ol 17 milliondyq halyq ie bolugha tiyis paydagha qatysty bolady da, әr auylda, audanda, oblysta tirlik jasauy tiyis shaghyn bizneske qatysy bolmaydy? Eshkimge qúpiya emes jayttar bar emes pe. Mәselen, órkeniyetti elderde shaghyn jәne orta biznesting últtyq ishki ónimdegi ýlesi  50-60 payyzdan asyp jatsa, bizde ol kórsetkish (resmy týrde) 22 payyzdyng o jaq bú jaghy. Óz basym osy kórsetkishke de senbeymin. Árbir qazaq óz auylyndaghy «ekonomikany» qarasynshy, sondaghy shaghyn biznes sol kórsetkishke jete me? Bar bolsa, qytay tauarlaryn satu biznesi bolar...

Bizde shaghyn jәne orta biznes dengeyindegi jekeshelendirudi meylinshe onay әri qarqyndy ótkizu kerek te, onyng esesine shiykizat satumen payda tauyp jatqan oligarhtardyng qolyndaghy, ýnemi payda týsiretin kәsiporyndar men ken oryndaryn birtindep memlekettik menshikke qayta qaytaru isin talqylaudy bastau kerek.

Onyng órkeniyetti týrde jәne erteng әsire synshylar «mynauynyz baryp túrghan populizm», «naryq zandaryna qarsy nasionalizasiya» aidaryn eshkim tagha almaytyn bir joly bar. Yaghni, kezinde sol nysan ýshin qansha aqsha tóledi, qazirgi qojayyngha sony qaytaryp beru. Sol somanyng ýstinen kórgen milliardtaghan payda jetedi olargha! Osy jәne basqa joldardy talqylayyq!

Jәne de onday әrbir nysandy 100 payyz memleket menshigine qaytarudyng qajeti bolmas. Mәselen, jeke investisiyalardy qajet etetin nysannyng 49 payyzyna deyin bizneske, onyng ishinde otandyq kәsipkerlerge satugha bolady. Meninshe, naryqtyq jolgha búl esh qayshy kelmeydi.

Biraq ol ýshin bizde bir nәrse jetispeydi: ol – sayasy jiger men niyet! Onyng da óz sebebi bar: bizde basty sayasy sheshimder qabyldaytyn bas biylik naq sol oligarhtarmen tonnyng ishki bauynday baylanysqan, kerek deseniz, solargha kiriptar, solardyng aitqanynan shygha almaydy.

Biraq búl biylik te mәngilik emes. Óz basym, dәl osy mәseleni kýn tәrtibine qoyyp, zandy әri zamanauy әdis-tәsildermen sheshe alatyn jana biylik keletinine kәmil senemin!

Konstitusiyanyng 6-babynda «Menshik mindet jýkteydi, ony paydalanu sonymen qatar qogham iygiligine de qyzmet etuge tiyis» dep jazylghan. 

Al bizde sol memlekettik jәne jeke menshikting «qogham iygiligine qyzmet etuin» kim qadaghalap otyr?

Dýnie jýzinde memleket mýlkin basqarudyng formalary kóp. Ár elde - әrtýrli. Qazir memleket aksiyalaryna ie kompaniyalardy basqaru «Samúryq-Kazyna» últtyq qoryna jýktelgen. Kezinde Ýkimette barlyq memlekettik mýlikti shaghyn ghana Komiytet basqarghan.

Meninshe, qazir bizge basqasha organ qajet. Ol shaghyn, kәsibi, iykemdi jәne tikeley ne preziydentke, ne Parlamentke baghynuy tiyis. Jәne de onyng basshylyghyna qoghamdyq úiymdar men tәuelsiz BAQ ókilderi engizilgeni dúrys bolar edi.

Osy jәne de basqa bastamalardy qolgha alsaq, memlekettik jәne jeke menshik qoghamdaghy ózine say biyik mәrtebesine ie bolyp, halyq iygiligine júmys istey bastar edi...

Ámirjan Qosanov

Abai.kz