Aydos SARYM, sayasattanushy:

- Jaqynda preziydent Nazarbaev Qazaq handyghynyng 550 – jyldyghyn atap ótu qajettigin mәlimdedi. Búghan deyin «qazaqta shekara bolmaghan» degen Aqordanyng sózi nege ózgerdi?

- Múnyng barlyghy songhy jyldary qalyptasqan avtoritarlyq jýie, jeke basqa tabynu, sheksiz madaqtau jýiesining әseri. 1991 jyldan beri preziydent eshqashan Qazaq handyghyn joqqa shygharghan emes. 1996 jyly «Tarih tolqynynda» degen kitap ta jazghan. Biraq ta biylikting halyqtan alshaqtauy, sayasy elita ishindegi teris evolusiya men jeke basqa tabynu sayasaty osy jaghdaygha alyp keldi. Meninshe, múny preziydentke ghana tirep qoiy qate dep sanaymyn. Bizding qoghamnyng ózinde de problema bar. Preziydent osylay aitty deymiz, al ózimiz qayda qarap otyrdyq? Ziyaly qauymymyz, tarihshylarymyz qayda qaldy, mәselen? Búryndary Altynbek marqúm «Mýlgip ketken milar men ketken qalghyp aqyl-oylar» degen ýlken maqala jazyp edi. Yaghny búl qoghamnyng osy jaghdaygha dúrys reaksiya bildirmeui, jóndi pikir bildirmeuinen tuyndaytyn nәrse. Mine, osynyng barlyghy qarama qayshylyqqa alyp keldi. Búl elimizdegi qazaq memleketi dese, kirpidey jiyrylatyn, Reseymen qosyludy armandap jýrgen toptargha azyq berdi. Aqyry kelip «Qazaqta memleket bolghan joq» degen

Putin sózi ýlken әngimege ainaldy. Qanday sayasat bolsa da, ol tariyhqa negizdelui tiyis.
Ukrainadaghy jaghday bizding biylik elitasynda jýrgen jandardyng mazasyn qashyrghan siyaqty. Osy uaqytqa deyin biylik belgili bir illuziyalardyng tútqynynda jýrdi. Ol tútqynnyng birinshisi - dýnie bizge jau, ainaladaghy qauip-qaterden qútqaratyn Resey degen ústanym boldy. Mysaly, Resey, Ukraina býgingi kýndi ghana emes, bolashaqty oilauda. Al Ukrainadaghy jaghday bizge Reseyge esh senuge bolmaytynyn anyq kórsetti. 

Resey ýshin ózi qol qoyghan qújattardyng barlyghy derlik tek qaghaz jýzinde. Resey «úiqydaghy ai» ispettes. Ekinshiden, Nazarbaevtyng aityp, jasap jýrgen sayasatynda qiyaly dýnie jetkilikti. Preziydent «әlemdik valuta» turaly úsynys bildirdi. Biraq, qasyndaghylar «bizdi qoyghanda, әlem elderi búl pikirinizge kýlgen de joq. Búl «úyat nәrse» degen bolsa kerek, songhy kezderi «ghalamdyq úsynystar» azayghan siyaqty. Ómirding shynayy jaqtaryn eskermeytin, aqylgha syimaytyn dýniyeler ómirsheng bola almaydy

Qarap otyrsanyz, Reseyding bizge berip otyrghan eshtenesi joq. Reseyden alatyn barlyq tauardy Qytaydan eki ese jaqsy sapamen, tipti arzan baghamen alugha bolady. Resey býgin Qazaqstangha eki jaqty yqpal etip otyr. Biri - Qazaqstanda ómir sýrip jatqan 3 millionday orys diasporasy. Ekinshi mәsele - «ortaq mentaliytet». Bylaysha aitsaq, dýniyening barlyghy Kremlige tirelip túr degen kenestik psihologiya (sovok dep jatamyz ghoy). Áriyne, tarih baylanystyratyn ortaq nәrsemiz jeterlik. Biraq biz Reseyden kórgen qorlyghymyzdyn, qiyanytymyzdyng baghasy, qúny ortaq degen dýniyeni joqqa shyghara salady. Bizding sayasy elita «oranjevaya revolusiyany» jasap otyrghan AQSh, al bizdi ol elden qorghaytyn tek Resey, Qytay ghana dep oilaydy. 

Reseyding Euraziyalyq odaq pen Kedendik odaqty jasap otyrghandaghy iydeyasy elderdi ózine baylap qoy. Býgin Reseyding týsngeni – Qazaqstandy, qazaqty baylap qoy qiyngha soghayyn dep túr. Jana buyn dýniyege keldi. Bolashaqta biylikke últshyldar kelse, býgingi odaqtardyng barlyghyn joqqa shygharady. Ne isteu kerek? Barynsha qazaq kapitalyna kiru, iri jobalardy bastap ketu. Mysaly, atom elektr stansasy. Al atom elektr stansiyasyn saludy bastaghan son, ony toqtatu esh mýmkin emes. Ony ashu qansha aqshany qajet etse, jabu da sonsha nәrseni talap etedi. Ony ashsaq, biz Reseyge úzaq uaqyt boyy baylanyp qalamyz. Shynyn aitayyq, Reseyding qazaqty ózine eliktiretin eshqanday qadir-qasiyeti qalmay barady. Kedendik odaq degen dýniyeler óli tughan ne shala jansar bala sekildi. Ázildep «tamojennyy soyz» degendi «taejnyy soyz» deushi edik. Keshegi Putinning «biz angmyz, mekenimiz tayga» degeni osyny aiqyn dәleldedi. 

Tipti, elder arasynda erkin sauda, kapital, tauar tasymaly artady degen de bos sóz. Reseyding ýsh zany bar. Biri - federaldyq túrghyda qabyldanghan zan, ekinshisi - әr aimaqtyng ózine tiyesili zandar. Ýshinshisi - jemqorlyq zandylyghy bar. Qazaq óndirushilerine osy ýsh zandy ainalyp ótu mýmkin emes. 9 aidyng ishinde Resey bizge 192000 kóligin satsa, Qazaqstan 1 ghana kólikti eksporttaghan.

Qazaq handyghynyng 550 jyldyghy óte manyzdy mereke. Biraq mereke tek eskertkish ashyp, at shaptyru siyaqty nәrselermen shektelip qalmauy tiyis. Memlekettik elita myna nәrseni este saqtaghany jón. Elimizde qazaq ta,orys ta bir kitap oqimyz. Bir «Habar» arnasyn kóremiz. Bir kenistikte jýrgen siyaqtymyz. Biraq, nege qazaq mektebin ayaqtaghan bala «Qazaq handyghy bar» dep oilaydy da, oryssha oqyghan týlek «Qazaq memleketi bolmaghan» degen týsinikpen ómir sýredi? Múnyng barlyghy «istoricheskoe nedorazumeniye» ghana emes, memlekettik sayasattyng aqsaqtyghy. Kezinde Marat Tәjin bastaghan isti qayta qolgha aluymyz qajet. Polishanyng әigili rejisseri Andjey Vayda «Tarihy oqighalar, tarihy týsinikter kino arqyly halyqtyng ortaq jadyna ainalady» dep aitqan bolatyn. Búl týsinikter jaqsy oqulyqtardan, tarihy filimderden, әdebiyetten tuyndaydy. Múnyng barlyghy bizdegi «aqyl-oy óndirushi korporasiyagha» syn bolatyn nәrse. Aqparattyq qauipsizdikke de mәn beruimiz tiyis. Búl mereke barlyq qazaqstandyqtardyng úiysuyna, biriguine alyp keledi. «Óz armiyasyn qarjylandyrmaghan adam bolashaqta bóten elding armiyasyn qarjylandyratyn bolady» degen sóz bar. Ruhany bodandyqtyng qauip-qateri ekonomikalyq tәueldilikten әldeqayda qauipti. Kezinde Malayziya memleket bolyp qúrylghanda 70 payyz kapitalyn qytaylar ústap otyrghan. Biraq odan qútyldy. Ruhany bodandyqtan qútylu әldeqayda úzaq merzimdi talap etedi. Adamnyng sanasy bankte jatqan aksiya emes. Aksiyany jyrtugha ne satyp alugha bolady. Al adamnyng sanasy, qúldyq sana úrpaq qualap ketui mýmkin. Bizding úrpaqtyng ózinde 37 jyldardyng syzy bar. Áli de bolsa shendi adamnyng shekpeninen qorqu qanymyzda joq emes. Biz ol jaghdaydy kózimizben kórmesek te, әke-sheshemizding kózindegi ýreydi kórdik.

- Songhy kezderi qaruly qaqtyghystan búryn aqparattyq soghys birinshi kezekke shyqty. Kremli Gruziyagha basyp kirgende de, endi mine, Ukrainadaghy maydanda da dәl osy aqparattyq shabuyldy paydalanuda. Bizding aqparat qúraldary reseylik BAQ qa tótep berui ýshin ne isteui kerek? Qaytsek Kremliding aqparattyq shabuylyna toytarys beremiz?

- BAQ salasy - biznes emes. Dәlirek aitsaq, qatardaghy biznes emes. Bir jaghynan, BAQ salasynda ózimiz de, onyng ishinde gazet shygharu arqyly ciz de redaksiya múqtajyn ótep jýrsiz. Al búl biznesting etikshinin, shashtarazdyng nemese kómir satushynyng biznesinen qanday aiyrmashylyghy bar? Siz tek gazet shygharyp jatqan joqsyz, ruhany baylyq qalyptastyrasyzdar, yaghny sizge qoyylar talap ta basqa. Mysaly, Qazaqstanda etikshiler nemese kómir satushylar turaly zang joq. Ortaq zannama, azamattyq kodeks, salyq kodeksi bar. Al BAQ salasy turaly arnayy zang bar. BAQ salasy - jana qoghamdy qalyptastyrudyng eng ýzdik joly ekenin týsinip aluymyz kerek.Ol bir ministrlikten ekinshi ministrlikke tebe salatyn dop emes. Osy on jyldyng ishinde talay ministrlikting qúramynda boldy. Múny ózi ýlken qatelik.

Aqparattyq qauipsizdik ýshin sayasy instrument, dayyn kadr kerek. Búl úzaq merzimdi kýres ekenin taghy úmytpayyq. Keybir adamdar Resey telearnalaryna tyiym salsaq, mәsele ózimen ózi sheshiledi degen týsinikpen jýr. Búl - qate pikir. Birinshiden, telearnany jabudyng ózi onay sharua emes, sebebi kóptegen memleketaralyq kelisim shart bar. Eger aqparattyq tәuelsizdigimizdi nyghaytamyz dep, erteng ekinshi Donbassty nemese ekinshi Qyrymdy qoldan jasap alsaq, ol keshirilmeytin qatelik bolady. Yaghni, búl jerde óte nәzik, biraq belsendi sayasat kerek. Ekinshiden, búdan qalatyn bos kenistikti nemen toltyramyz degen mәsele tuyndaydy. Óitkeni adam tabighaty vakuum degen nәrseni qabylday almaydy. Janaghy bosap qalghan vakuumgha býgingi Reseyding nasihatynan da jaman nәrse kirip ketse, ne isteymiz? Yaghny osynyng bәri eskerilip otyryluy tiyis. Mening oiymsha, búl jana baghdarlamany qajet etedi. Elimizde ýsh million orys túrsa, Reseyde bir million qazaq bar. Al Reseyding birde-bir qalasynda «Habar», «Qazaqstan» degen arna nege kórsetpeydi? 

Býgin biylik jýrgizip jatqan aqparat salasyndaghy sayasatty júrttyng barlyghy synauda. Tipti memlekettik arnalar men basylymdardyng basshylary pikirlerin ashyq aityp jatyr. Qazaqstan tarihynda dәl býgingidey aqparat mamandary biylikti synaghan kezeng az boldy. Yaghny múnyng ózi qoghamgha, memleketke berilip jatqan aiqyn belgi. Ukrainadaghy jaghdaydy bәrimiz kórdik. Ondaghy jaghday byltyrghy jyldyng qarasha aiynda emes, ol búdan 5-10 jyl búryn bastaldy jәne bizdegi qazirgi jaghdaygha úqsas jaghdaylardan tuyndady. Shyndap kelsek, Qazaqstanda túryp jatqan, әsirese, Soltýstik Qazaqstanda halyqtyng biraz bóligi búl aimaq o bastan Reseyding jeri dep oilaydy. Eng bolmaghanda, osy azamattardyng kózin ashu ýshin memlekettigimizding 550 jyldyghy siyaqty tarihy oqighalardy atap ótu kerek, Áriyne, kórmeytin adam týieni de kórmeydi. Biraq ary, namysy, oiy, ary bar adam ýshin qajet nәrse.

- Imanghaly Tasmaghambetov Qorghanys salasyna keldi. Ádilbek Jaqsybekov ekinshi mәrte Astana әkimi bolyp taghayyndaldy. Preziydent jasaghan songhy auys-týiister jayly ne aitasyz? Búl qanshalyqty dúrys qadam boldy?

- Qazaqstanda ashyq sayasat, bәsekelestik degen úghym atymen joq. Múnyng barlyghy júrtty ósek-ayang izdeuge, solardy talqylaugha iytermeleydi. Bizdegi býkil әngime taghayyndalghan kisi «kimning adamy», «qanday toptyng mýddesin qorghaydy» degen әngime tónireginde órbiydi. Shyndap kelsek, búl auys-týiisting barlyghy elita ishindegi balansty saqtau sayasaty. Sol qoldaghy ýirenshikti eski kartalardy auystyryp otyru elita ishindegi oiyn, yaghny Nazarbaev rejiymin saqtap otyrugha jasalghan sharualar. Mәsele, oryntaqqa kimning kelgeninde emes, sol adamnyng naqty isteytin júmysyna qatysty boluy kerek. Mysaly, Putin jeltoqsannyng sonyna deyin Reseyding «Qorghanys doktrinasyn» qayta jazyp shyghudy tapsyrdy. Al bizder she? Tasmaghambetov basqarghan ministrlik osynday qújatty dayynday ala ma? Tipti ol qúpiya qújat týrinde bolsa da, bizde de jana doktrinanyng jasaluy shart. Ekinshi mәsele – әskerdi tazartu mәselesi. Qazir, mysaly,Ukrainanyng qauipsizdik qyzmeti organdarynan 2500 adam júmystan shygharyldy, birazyna «otanyn satty», «sabotaj jasady» degen aiyp taghyldy. Ukrainadaghy jaghdaydan saqtasyn, biraq, bizding әskerde, arnayy qyzmetterde qanshama adam jemqorlyqqa batty, qanshama adam sabotaj jasap, basqa elding mýddesine qyzmet etip jatqanyn bir Alla biledi. Osyny shyndap qolgha alu kerek. 

Audandaghy әskery bólimsheden bastap, departamentterge deyin birizdi, bir tәrtipke baghynatyn zang kerek. Jemqorlyqty joyyp, әskerding biliktiligin arttyru kerek. Mysaly, soltýstik aimaqta әskery bólimsheler joqtyng qasy. Býgingi qazaqtyng әskeri zamanaui, jan jaqty, tehnikalyq qúraldarmen tolyqtay qamtamasyz etilgen, patriot azamattarmen tolyghuy tiyis. Býgin Resey men Ukraina arasynda jana zamanghy «gibridtik soghys» jýrip jatyr. Bizdegi Reseymen jasaghan әskery poligon turaly sharttyng merzimi ayaqtalyp keledi. Reseyding jeri ken. Sibirinde bes payyz ghana halyq túrady. Olar barlyq әskery poligondaryn óz elinde nege salmaydy? 

Auys-týiisterge kelsek, әngimening basy Serik Ahmetovten bastau aldy. Biylikting bir toby Ahmetovting artynan sham alyp týsui ony ornynan ketuge mәjbýrledi. Qazir qauipsizdik hatshy men memlekettik hatshy lauazymdary bos túr. Úzaq uaqyt boyy Preziydentting osy oryngha adam izdep otyruy, ýlken oidyng ýstinde ekenin kórsetedi. Býgingi barlyq cayasy jýie qoghamnyng komforty emes, preziydent ýshin jasalghan. Osy sayasat memlekettik apparattyng barlyq jýiesine keri әserin tiygizip jatyr. Mysaly, preziydent bir jerge kezdesuge kelse, ony qarsy alatyndar qanshama dayyndyq jýrgizedi. Búl jaghday oblys, audan әkimderine de kelip jetti. Olargha ne joryq? Bir adamgha qúlsha tabynu sayasaty jergilikti jerde kishi «kulittardy» tudyryp jatyr. Ár bastyq qasyna tek ózine jalbaqtaytyn, aitqanynan shyqpaytyndardy jinauda. Búl memlekettik basqaru jýiesinen qolynan is keletin, oiy, minezi bar adamdardy alastatady. Memlekettik basqaru jýiesining sapasyn tómendetedi. Brejnev zamanyna kýlushi edik, endi sol kezeng óz basymyzgha kelip otyr.

Býgingi kýnning eng qajetti jazushysy - Beyimbet Mayliyn. Sebebi, Beyimbetting Jeldibay Jyndybaevich, Myrqymbay siyaqty keyipkerleri shyn ómirge qaytyp kelgen siyaqty. Biz tәuelsizdik alghaly jana elita qalyptastyra alghan joqpyz. Qazirgi jýie - kenestik, kenestik formattaghy jýie. Tipti sen Garvard, Oksford bitirip biylikke kelsen, seni de biylik inkubator siyaqty óz formatyna say beyimdep alady. Býgin jylap syqtaytyn zaman emes, sózden iske kóshetin kezen. Bizde óz problemamyzdy ózgelerge tanu degen jaman qasiyet bar. Býkil mәseleni aparyp bir adamgha tirep qoiy mýldem qate. Búl jaghdaydyng barlyghyna sәbiyler men 18 jasqa tolmaghan jasóspirimderdi qospaghanda 10 million kinәli adam bar. Árkimning kinәsi óz satysynda, dengeyinde, әriyne. Biraq, kinәsiz adam joq. «Men sayasatpen ainalyspaymyn, ókimet óltirmeydi, shýkir» degen jannyng bәri kinәli. Óitkeni, bizding ýndemegenimiz - keliskendigimiz. Qoghamnyng kórinisi osy. Qazaqta zar zaman, tar zamandar kóp boldy. Al býgin - ar zamany. Zar zamannan Ar zamangha keluimiz kerek. 

- Qazir biyliktegi ózgeristerden son, elimizde preziydenttik saylau sóz bola bastady. Búl saylaudan qanday da ózgeris kýtu dúrys emes ekeni týsinikti. Jalpy, osy saylaudyng qanday qajettiligi bar qazirgi kezende?

- Aldaghy jyly saylau bola qalghan jaghdayda, parlamenttik nauqan bola ma dep oilaymyn. Preziydenttik saylau merziminen búryn bolady dep oilamaymyn. Aynalasyndaghylar «qaytesiz, kerek emes» deui de mýmkin. Biraq Batys múnday formany qabyldamaydy, biylik te tym túrpayy saylau formasyna bara almaydy. Elde eshbir oppozisiyalyq partiya qalghan joq qazir. Jarmahannyng partiyasy - oppozisiya emes, biylikting partiyasy. Dәl osynday jaghdayda nege saylau ótkizbeske? Batys qazir Qazaqstangha tyrnaghyn asa qatty batyrmaydy. Múnyng ekonomikalyq astary da bar. Kelimbetov te «bir jylda eki devalivasiya ótkizu mýmkin emes» dedi. Yaghny eki jylda eki devalivasiya ótkizuge bolady degen sóz. Biraq, múnyng bәri tek saylaudan song bolmaq. 

Nikolo Makiavelly «kez kelgen ózgeris basqa bir ózgeristerge aparady» degen. Saylaudyng bolghany jaqsy. Eshqanday ózgeris bolmay, qatyp semip túrghansha, bir prosesterding bolyp jatqany da dúrys. Saylau eki nәrsege aparuy mýmkin: ya sayasy jýie kýrdelenedi, ya túrpayylanady. Ózgeris túrghysynan alsaq, ekeui de jaqsy. Kýrdelense - ol mýmkindik, túrpayylansa - biylik qúlaydy degen sóz. 

Reseyde de saylau jaqyndap qaldy. Bizge saylaudy Reseyden búryn ótkizgen jón. Preziydent aldaghy 3-4 jyl qiyn bolatynyn aitty. Aldaghy uaqytta múnay, gaz baghasy qúlauy mýmkin. Al bagha qúlasa, bizding barlyq jighan tergenimiz, últtyq qorymyz әri ketse, eki jylgha jetedi. Jana sayasattyng uaqyty kele jatyr. Barlyq halyqty ýlken ýmitpen biriktiretin nәrse - shynayy modernizasiya. Adam jaqsy ózgeriske qiyanattan keyin barady. Qarny toq, aqshasy bar adam qamsyz bolady. Qoghamnyng talay derti bar. Odan arylatyn kez keldi. Milliardtaghan aqshanyng dalagha ketkenine barlyghymyzdyng da zyghyrdanymyz qaynaydy. Bylay qarasanyz, qoghamnyng barlyghy narazy sekildi. Biraq erteng saylaugha barghan kezde preziydent eng keminde 70 payyz dauys alady. Eger biylik tez arada qazaq últynyng mәrtebesin kótermese, Ukrainadaghy jaghday basqa formatta bizde qaytalanuy mýmkin. Bizding jana buynnyng talaby mýldem ózgeshe. Bizde «Habar» nasihattaghan qogham joq. Qansha aqyldy jan bolmaghanymen, bir basshy qoghamdy sharshatady. Biz óz mýddemizdi biylikten talap etuimiz kerek.

- Ukrainadaghy jaghday býkil әlemning nazarynda. Resey men Ukraina arasyndaghy qyrghy qabaq soghys toqtar emes. Býgingi Ukrainadaghy sayasy ýderisterge, saylaugha qanday bagha beresiz? 

- Býgingi Putin sayasatyn esi dúrys adamnyng tirligi dep aitu qiyn. Putin Reseydegi ekonomikalyq, әleumettik jaghday mýldem daghdarysqa úshyrasa, halyqtyng kónilin audaru ýshin Qazaqstanda da arandatular úiymdastyruy mýmkin. Putinning tayrandap otyruy halyqtyng osyny talap etip otyrghanyn kórsetedi. 

«KSRO-nyng qúlauy - geosayasy katastrofa» dep tek óz pikirin aityp otyrghan joq Putiyn. Ol - populist sayasatker. Populist sayasatkerler qoghamnyng neni ansap, kózdeytinin jaqsy biledi. Avtoritarlyq biyleushiler belgili bir qoghamdy qalyptastyrady. Sosyn onyng birinshi tútqynyna ózderi ainalady. Ukrainadaghy jaghday tek Putin rejiymining qirauymen bitedi. Búl aidan anyq. Reseyding barlyq sayasatkerleri Qyrymgha kelgende, Kremliding imperiyalyq sayasatyn qoldap otyrghanyn kóresiz. «Russkaya demokratiya zakanchivaetsya tam gde nachinaetsya ukrainskiy vopros» degen maqal bar. Reseydi oyatu ýshin ýlken bir serpilis qajet. Ukrainadaghy jaghdaylar erte me, kesh pe, bizge de keledi. Biz bolashaqqa qajetti ssenariydi býginnen bastap oilastyrghanymyz jón. Nazarbaev basqaryp otyrghan jýie tónkerilgen piramida jýiesi. Eger Nazarbaev ketse, memleket qúlamay ma degen qater bar. Osynyng bәrin eskere otyryp, әreket etuimiz kerek.

- Qanday da kýrdeli sayasy jaghdaygha baylanysty bizding ziyaly qauym ókilderi ýnsiz otyr. Jalpy, qazaq elinde ziyalylar bar ma? 

- Últqa jany ashityn ziyaly qauym ókilderi bar, әriyne. Kenes zamanyndaghy iydeologiyany, qúldyq sanany joidyng ornyna biz ony memleketting bir bóligine ainaldyryp jiberdik. Bizding ziyalylar osy iydeologiyanyng tútqyndary. Ziyaly qauymnyng kóbisi solshyl, solaqay sayasat ústanushy adamdar. Keybir ziyalylarymyzdyng ishinde naryqty jamandap, KSRO-ny ansaytyndary da joq emes. Biznes turaly roman jazghan kimdi bilesiz? Mysaly, Ábilyazovtyng ózi 4-5 roman jazugha súranyp túrghan adam. Shym shytyryq detektiyv! Oidan eshtene shygharyp әure bolmaysyz, tek bar sujetti kórkemdep jetkize bilseniz bolghany. Bizdegi ziyaly qauym ózining ghana ómirimen tirshilik keship, sony qoghamgha tanghysy keledi. Qazaqtyng mәselesi múnymen, әriyne, bitpeydi. Bazarda arba sýirep jýrgen qandasymyzdyng ishki tolghanysy, jay-kýii jayly jazylghan roman qayda? Búryn biylik ziyaly qauymmen sanasatyn. Biraq qazir jinap qaytemin, aitatyn әngimeleri de belgili degen týsinik qalyptasty. Qogham qashan da ózine qajetti nәrse izdeydi. Qoghamnyng da qatelesetin kezi bolady. Árkimning óz «komfort alany» bolady. Osy alanda qalyp qalmau kerek, yaghny adam sanasy keneyip otyruy kerek. Orystarda eshqanday oppozisiyalyq partiya bolmaghan. Negizgi oppozisiyasy da әdebiyet boldy, әdebiyet ókilderi arqyly ótken. Bizge de osynday biraz nәrseler júqqan sekildi. Bizde 800-ge tarta jazushy bar. Olardyng 400-ge juyghy Almatyda túrady. Keshe ghana memlekettik rәmizderdi úlyqtaugha arnalghan shara bolyp ótti. Sonyng qaysysy keldi? Ol jerde tanki túrghan joq. Tyghylyp túrghan polisiya bar shyghar, bәlkim. Biraq memlekettik tudy joghary kóteruge jaramasan, basqasyn bilmeymin! Rәmizderdi úlyqtaytyn sharagha qatysa almasan, ziyaly qauym degen atqa layyqsyng ba? 

- Antieuraziyalyq qozghalystyng narazylyghyna qaramastan, Aqorda Euraziyalyq odaq qúru turaly kelisimge qol qoydy. Endigi kýres qanday boluy tiyis dep sanaysyz? Tәuelsizdikti qalay, qanday joldarmen qorghau kerek? 

- Antieuraziyalyq qozghalysty ýlken ruhany top dep ataugha bolady. Onyng júmysyn nәtiyjesiz deuge kelmeydi. Nәtiyje bar. Biylik halyqtyng aitqanyna sәl de bolsyn qúlaq asty. Múnyng ózi jetistik. Úzaq merzimdi sayasy ýderisterge bir kýndik kózqaraspen qaraugha bolmaydy. 1991 jyldyng 16 jeltoqsanynda biz tәuelsiz el boldyq dep óz-ózimizdi aldarqatamyz. Biz tәuelsiz memleket atandyq, biraq tolyqqandy tәuelsiz alghan joqpyz. 2014 jyldyng 29 mamyr kýni qazaq qoghamy ózining shynayy tәuelsizdigi ýshin kýresting ekinshi kezenin bastaldy. 

Reno Genonnyng «Últ degenimiz - kýndelikti dauys beru, kýndelikti referendum» degen sózi bar. Tәuelsiz memleket bolu da kýndelikti júmys, kýndelikti prosess. Ózinning tәuelsiz ekenindi kýnde dәleldep otyru qajet. Mysaly, siz dýniyege keldiniz delik, adam atanasyz, qazaq atanasyz. Biraq búl sizding adam, qazaq bolghanynyz emes. Adam bolu da, qazaq bolu da - ómirlik prosess. Sen kýn sayyn ózinning adam ekenindi, qazaq ekenindi dәleldep, osy eki mәrtebeli ataqty abyroymen alyp jýruge mindetteydi. 

Bizding qoghamda eki tiptik, arhetiptik qazaq bar. Biri - Múhtar Shahanov, yaghny auyldan qalagha kelgen, qiyanat kórgen, qazaqqa jany auyratyn jan. Ekinshisi - kishkene orystana bastaghan, qalagha beyimdelgen qazaq. Eng aiqyn ókili – preziydent Nazarbaev. Býgin qazaqtyng ýshinshi tiypi ýshin kýres jýrip jatyr. Ol kim bolady? Ol «Bolashaqty» bitirgen týlek pe, dindar ma, uahhabit pe, basqa ma, әli belgisiz. Qazir Nazarbaevqa kóp adam dauys beredi. Nege deseniz, biz qazir ekinshi tipte jýrgen jandarmyz.

- Batystyng sanksiyalarynan Resey ekonomikasynyng onalatyn týri joq. Últtyq valutasy kýnde týsude, kompaniyalaryna milliardtaghan dollar kómek kerek. Eger Resey ekonomikasy kýirese, múnyng salqyny bizge de tiyetini týsinikti. Osy mәseleden qalay shyghamyz?

- Reseyding jaghdayyn saralau ýshin Qazaqstandaghy barlyq mәseleni on ese ýlkeytip qarau kerek. Reseydegi jaghday, sózsiz, Qazaqstangha tikeley әser etedi. Reseyding rubli dәl býgingidey qúldyray berse, bizding tengening taghy da devalivasiyagha úshyrauy mýmkin. Batys salghan sanksiyalar Resey ekonomikasyn tyghyryqqa tireytini anyq. Eger múnday jaghday jalghassa, Resey ekonomisteri Reseyding qory 4 jylgha jetedi dep otyr. Ekonomist әri jazushy Nikolas Nassim Talebting «Qara aqqular» degen konsepsiyasynda «Býkil ózgerister jaydan jay oryn alyp jatady da, sonynan kýtpegen jaghdaygha alyp keledi» degen qaghida bar. Býgingi jaghday osy «qara aqqular» konsepsiyasyna tәueldi. Putin óz biyligin jaqsy ayaqtamaytyny aiqyn. Putin Reseyding soryna jaralghan sayasatker dep aitar edim. Búlay jalghasa berse, Resey Stalin zamanynan ótip, Ivan Groznyidyng zamanyna qayta keleri anyq. Óitkeni Resey túiyqtalyp, oqshaulanyp bara jatyr.

Ukrainadaghy jaghday Qazaqstannyng syrtqy doktrinasy men qorghanys salasynyng әlsizdigin kórsetti. Sonyng biri - 1995 jylghy әigili «Budapesht kelisimi». Búl kelisim boyynsha, yadrolyq qarudan bas tartqany ýshin bes el memleket tútastyghyna, qauipcizdigine, tәuelsizdigine kepil bolamyz dep mindetteme alghan. Býgin Resey birjaqty, eshkimge eskertusiz búdan shyghyp ketti. Búl kelisimning qúny týsip qaldy. Biraq qalghan tórt memleket Reseydi osy ýshin jauapqa tartuy kerek. 

- Týrik konfederasiyasy tәrizdi úiym qúrudy úsynys retinde kótergeniniz belgili. Múnday tújyrymgha qalay keldiniz?

- Býgingi geosayasy birlestikter Qazaqstangha asa nәtiyjeli bolmady. Reseymen jasalghan barlyq sharalar bizdi Reseymen jaqyndatudyng ornyna, alystatyp bara jatyr. Kedendik odaq Reseymen esh soghyssyz óz enshimizdi bólip әketu ýshin jasalyp jatqan dýniye. Reseyden aiyryludyng eki joly bar. Biri - Ukraina men Gruziya ótken soghys joly, ekinshisi - ýlken sayasy oiyndar arqyly alystau. Reseymen oiyndar jalghasa bersin, biraq biz ózimiz ýshin tiyimdi sayasy birlestikke biriguimiz qajet. Mysaly, Europanyng biriguining astynda ortaq din men birtútas sayasy mәdeniyet jatyr. Al bizge tili, dini jaghynan úqsas týrki dýniyesining birigui ýlken kýsh pen mýmkindik berer edi. Týrki memleketteri birigetin bolsa, Kedendik odaqtan da ýlken naryq payda bolady. Qarasanyz, ýsh memleketpen sauda jasaghannan góri, odan da kóp elmen bәsekege týsken biz ýshin barlyq jaghynan tiyimdi.

Stenly Kubriktin: "Bolishie strany vedut sebya kak bandity, malenikie strany — kak prostitutki" degeni bar. Búl maqal bizge únamauy mýmkin, biraq ómirding shyndyghy osy. Búghan ýirenip alugha da bolmaydy. Onyng bir joly – mýddesi, oiy, armany bir memleketterding odaq qúruy. Orystyng Konstantin Simonov degen aqyny « Keybir kezde mening jaqsy óleng oqyghym keledi, sonday kezde sol ólendi ózim jaza bastaymyn» degen eken. Eger jaqsy óleng tyndaghymyz kelse, ony ózimizden artyq eshkim jaza almaydy. Biz sayasy jiger men sayasy modernizasiny qalyptastyrmay, ýlken jetistikke jete almaymyz. Ekonomist, Nobeli syilyghynyng laureaty Milton Fridmanon «Jaqsy reformalardyng uaqyty el qinalyp, tyghyryqqa tirelgende bastalady» degen bolatyn. Aldaghy jyldar Qazaqstan, qazaq ýshin qiyn bolatyn synayly. Búl, әriyne, qauip. Biraq múnyng ózi de mýmkindik. Osy kezde ýlken reformalardy jýzege asyrugha bolady. Osy kezde reformalardy jýrgizu ýshin qajetti kontekst payda bolady. Osy kezde reformatorlardyng uaqyty keledi. Sondyqtan, biz dúrys qoghamgha degen súranysty qazirden talap etuimiz kerek. Osy súranystyng auqymyn, talaptaryn qalyptastyruymyz kerek. Sol reformalardy istey alatyn, qolynan is keletin azamattardy qoldap, olardy sayasy sahnagha keltiruge dayyn túruymyz qajet. 

- Cúhbatynyzgha rahmet!

Ángimelesken Madina Jәlelqyzy

"Ashyq alan" gazeti