Almas QAZYBEKOV. BAS AQYNYNG QYTAY BOLSA,JETISKEN EKENSIN!
Al endi nege bizding memleket sonday sengish? Nege ergish? Nege aidalagha laqqysh?
  Myna qyzyqty qaranyz, biz ózimizding bas aqynmyz Abay dep jýrsek, bas aqnymyz Ly Bao eken! Oy qazaqshagha Elubay, elibay, Eldibay degen laqap atpen audaryp aldyq.
  Bizding qazaqtyng balasha anghaldyghyna adam tang qalady. Osydan ýsh-tórt jyl búryn әlgi LY BO bayghýstyng búl jaryq dýniyede bar ekenine, bolghanyna, ómir sýrgenine eshkim kepildik bere almas edi. onda da qazaq ekenine! Endi mine, aragha azghantay ghana uaqyt salyp, biz ony qazaq qyp aldyq.
  Birli-jarym oqymysty, tarihshy qyzyghyp, ''osynday bir tarihy túlgha  bolghan eken'' dep jazyp jýrse,  maqúl dep qoya salugha bolar edi...
  Býkil memlekettik mekemeler sol Ly Baonyzdy ''Eldibay aqyn degen atamyz bolghan eken '' dep elirip jatqanyn kórgende, eriksiz erin tisteuge tura keledi. Oi, súmdyq-ay!
Múny súmdyq demeske laj qaysy?..... Qazaq әdebiyetining 2007 jylghy 13-19 jәne 20-26 sәuirdegi nómirlerinde Múhtarhan Orazbay degen oqymysty Eldibay aqyn turaly aghyl-tegil egilip maqala jariyalatady. 2008 jyly osy kisining «Elimen qauyshqan Eldibay aqyn» atty kitaby jaryq kóredi. Osy maqala men kitapta «Qytaydy qayran qaldyrghan qandasymyz Eldibay aqyn» degen úghym qazaqtyng sanasyna tyqpalanady. Avtordyng sózimen aitsaq, «búghan qúlaq asyp, nazar audarghan kisiler óte kóp boldy. Tipti qazaqtyng kórnekti qogham qayratkerleri, belgii qalamgerleri, әdebiyet pen mәdeniyet salasyndaghy zertteushi ghalymdary habarlasyp, osy aqynnyng shygharmasymen tolyq tanysudy, ony tolyghymen audarudy, qazaq tiline kitap etip shygharudy, qazaq oqyrmandarymen erterek qauyshtyrudy menen qatty talap etti».
Sonda, qazaqtyng ózi emes, qogham qayratkerleri, qalamgerleri men zertteushi ghalymdary « erme» boldy degen sóz ghoy. Libay, Ly bao, Ly bo degen atpen belgili bolghan qytay aqynyn qazaq etu kimge kerek boldy?
  Eldibay dep otyrghan Ly bao shamamen 701 jyly tuyp, 762 jyly qaytys bolypty. Onyng 25 tomdyq qytay tilindegi jyr jinaghy saqtalypty. Libay aqyn Suyap nemese Shu / Shúiiy/ qalasy manynda tughan eken-mis. Onyng arghy atalary Dulu taypasynan shyqqan eken. Sol dulu degendi óitip-býitip dulat qylyp aldyq әiteýir.
Oipyr-ay!  Beybrysty da әupirimdep jýrip berish etip alyp ek. Endi mine, Ly Baony dulat etip aldyq. Taghy kimder bar eken?
Janaghy Múhtarhan Orazbaydyng jazuynsha, «asqan talant iyesi, bala jastan óte zerektigimen, alghyrlyghymen, tanylghan, oiy ozyq, tili ótkir Eldibay, qazaq dalasyn tua sala sýie bilgen daryndy úl. Bes jasynda tarihy qazaq dastandarymen susyndaghan jan eken».
Ei, bir mezet toqtaugha bola ma?
Qaydaghy qazaq ol 701-762 jyldary ómir sýretin? 
 Qaydaghy qazaqtyng tarihy dastandary?
O zamanda qazaq degen el joq qoy! Qazaq XV ghasyrda ghana qúralghan el emes pe?
Býgingi qazaq ishindegi dulat ruyn o zamangha teligende osy qazaq myqty bop ketedi dep oilay ma eken? Joq, bas aqynymyz qytaydy tang qaldyrghan eken dep býgingi qazaqtyng arty jyrtyluy kerek pe?
Jeke adamdar adassa, « adasqannyng aldy jón, arty soqpaq» dep qoya salugha bolar edi.
   Búl jerde tútas bir memleket adasyp otyrghan joq pa? Astanada dýrildep jiyn ótedi. Oghan Mәdeniyet ministrinen bastap Ómirbek Bәigeldi bastaghan « qogham qayratkerleri» qatysady. Ly Bao-Eldibay aqyn turaly qazaqtar enkildesip otyryp, kitabyn keninen taratayyq, kino týsireyik, babamyzdy ardaqtayyq dep bәtua qylady.
    Mine, qazirgi qazaq memleketting siqy.
   Bas aqynnyng qytay bolsa, jetisken ekensin, qazaghym!
Shyn súmdyq qayda jatyr? Onsyz da Qytay eli shekarasyn Shudan asyryp belgilep otyr degendi estiytin edik. Endi « Qytaydyng bas aqyny Shuda tusa, onda da dulat bolsa, oghan qazaq bitken tabynyp otyrsa», qoltyghyna baryp tyghylmaghan neng qady?
   Ózi birtin-birtin qytaylanyp kele jatqanymyzdy ózimiz de bayqamay jýrgen siyaqtymyz. Kópen Ámir Bek, Ádil Bek Qaba dep aty-jónimizdi ýshke bólip jazyp, qytaylanugha bir qadam jasap qoyyp edik. Endi kelip, « Bas aqynymyz» tabyldy! Onyng tughan jeri anyqtaldy. Demek, shekaragha qazyq qaghyldy degen sóz. Bas aqynyng qytay bolsa, ózinning qytay bolmaghan neng qaldy sonda?
O daraqy tughandar!

(Búl maqala «Ayqyn» gazetinde 2009 jyly  sәuirde jariyalanghan)

Klara HAFIZOVA, qytaytanushy, tarih ghylymynyng doktory: 

- Qazir bizding qoghamda Qytaygha qatysty eki týrli kózqaras tuyndap otyr. Birine sensek, Qazaqstan ýshin Qytay faktorynan qauipti eshtene joq. Al taghy bireuler Qytaymen  teng dәrejede baylanys ornatqannyng artyqshylyghyn aitady. Osynyng qaysysy aqiqat? Qauipti bolsa nege qauipti, qauipti bolmasa, onyng sebebi nede?

- Birinshiden, «kórshini tandamaydy». Búl – taghdyr. Ekinshiden, Qytay ghasyrlar boyy kópúltty, kópdindi memleket retinde jetildi. Olardyng últtyq sayasaty osy baghytta órbigeni kesheli-býgin emes.Sondyqtan Qytay faktoryn qauipti-qauipti emtarihyn alsaq, elimizding handary men súltandarynyng eshqaysysy qaterli deytindey qytaydyng qolynan ólmegen. Esesine, handar men súltandar tuysqan halyqtar qolynan mert bolghandyghyn kóremiz.

   Qazirgi Qytay ósip barady. Keybir ekonomister  Qytay, onyng ishinde Shynjang ekonomikasynyng órleuin Qazaqstangha tiyimdi dep  tanyp otyr. Búl, әsirese, qazirgidey daghdarys jaghdayyna tikeley qatysty  bolyp tabylady. Shynjanda óndiristing shoghyrlanyp, óskeni bayqalady. Búl Qazaqstannyng tranzittik qabiletin arttyra týsedi. Ýrimshige 2 jyl barmay qalsan, tanymay  qalasyn. Qauipsizdik salasynda  da Qytay jyldan jylgha ilgerilep keledi. Kezinde Szyani Szemin aityp edi ghoy: «Qytay shynynda ýlken aidahar, kishkene qimyldasa boldy, mayshabaqtardyng ýreyin úshyrady»,-dep. Sondyqtan qay salada bolmasyn, Qytaydyng sәl qozghalghanynyng ózi ózgelerge qatty әser etpek. Biylghy jazdaghy Shynjandaghy oqigha kópúltty Qytayda birinshi ret bolyp otyr. Múnyng bәri Qytay turaly birdene demes ýshin osy eldi jan-jaqty tereng zertteuding qajettiligin kórsetedi. Qarap otyrsaq, Qytaydyng qazaqtanuy bizding qytaytanumen salystyrghanda әldeqayda ilgerilep ketken.

- Tek Ortalyq Aziyany zertteu ýshin 20 qaraly zertteu instituty júmys isteydi desedi...

- Solardyng ishinde Qytay qoghamdyq akademiyasynyng Resey, Shyghys Europa jәne Ortalyq Aziyany zertteu instituty kóp júmys istep jatyr. Gansu provinsiyasynda Ortalyq Aziyanyng tarihynan bastap jan-jaqty zertteu jýrgizedi. Shanhayda jәne basqa da aimaqtarda tek QANA Ortalyq Aziyany zertteytin múnday nysandar jeterlik. Qytayda mynanday ýrdis bar: olar zertteu nysany bolatyn eldi jergiliktendirip, audandastyryp qarastyrady. Yaghni, batys aimaqtar batys shekaradaghy elderdi, shyghys aimaqtar shyghys shekaramen shektesetin elderdi zertteydi. Búl – Qytayda kóne zamannan kele jatqan ýrdis. Saudada da solay: Qashgharmen sauda jasaytyndar ónsheng qoqandyqtar men әndijandyqtar bolyp keledi. Qazaqtar Shәueshek, Tarbaghatay jaghymen ghana sauda jasaydy. Qytaylarda aimaqtyq sezim óte kýshti. Olar Qazaqstandy tek Qazaqstan dep qana emes, tútas Ortalyq Aziya retinde qarastyrady. Aytalyq, bizding ózimizde әli kýnge bir izge týsirilgen Ortalyq Aziya tarihy jazylmaghan. Esesine, qytaylar osy baghytta qarqyndy júmys jasap jatyr. Sonyng ishinde qytaylar kartalardy tez basyp shygharyp jatqanyn basa aitqan abzal. Onda ózgergen jana jer ataulary bәri, tolyq derliktey qamtylghan. Qytay – jalpy, tez qimyldap, sapaly júmys jasaytyn memleket. Qarap otyrsaq, osynyng bәrin sanauly adamdar jasap jatqanyn kóremiz. Qytayda zertteushiler men ghalymdar ózderining tandap alghan nysanyn ómir boyy zerttep, týbine jetuge tyrysady. Shynjang akademiyasynda az últtardyng tarihy, mәdeniyeti jәne әdebiyeti kóp zerttelgen. Qytaylar búl baghytta, әsirese, 80-inshi jyldary qatty júmys jasady. Qay salada bolsyn, qytaylar aitsa, týbine jetkizbey qoymaydy. Mәselen, Shynjanda jol jóndeymiz dep edi, 4-5 jylda apyr-topyryn shygharyp, jol qúrylysyn jýrgizip, ainaday qyldy da tastady. Búryn jarym kýn jýretin jerlerge qytaylar qazir bir, birneshe saghatta jetetin bolghan. Osynyng bәri qytaylardyng eng aldymen jýieli júmys jasaytynyn kórsetedi.                

- «Qytaydyng qazaqtanuy bizding qytaytanumen salystyrghanda әldeqayda ilgerilep ketken» deysiz. Osy rette qazaq sinologiyasy basqalarmen salystyrghanda kenjelep qalghany ghoy sonda?

- Qazaqtyng birinshi qytaytanushysy, әriyne, Shoqan Uәlihanov. Bizding taraptan Qytaydy birinshi zerttegen de, birinshi barlaghan da osy Shoqan boldy. Degenmen Shoqannyng aldynda Abylay han әuletinen Ghabbas súltan qytay tilin bilgen eken. Ol Uәlihannyng túnghyshy bolatyn. Alayda erterek dýniyeden ozdy.  Orys emissarlarynyng pikirinshe, Abylaydyng ózi de qytaysha bilgen. Al qazirgi tanda qazaq qytaytanushylary qol qusyryp otyr degen dúrys emes. Biraq múnday pikirding sebebi de joq emes. Óitkeni bizding elde qytaytanumen keybir mamandar bolmasa, kóbine Qytaydy bilmeytin adamdar ainalysyp jatyr.

- Tayauda ghana Ly Bony Elibay qylyp shyghardyq. Sonda býgingi deyingi qytaytanushylar qayda qaraghan? Osyghan siz maman retinde qalay qaraysyz?

- Men bir nәrseni týsinbeymin. Bizding Qytaydan kelgen keybir bauyrlarymyz ózderin qytaytanushy etip kórsetip jatady. Qytayda oqydym eken dep, qytaytanushy bola salghysy keledi. Alayda Reseyde oqu bitirip, Qytaygha barghan orystar reseytanushy bolyp shyghyp jatqan joq qoy, mysal ýshin aitsaq. Ly Bonyng «Elibay» ataluy da sol «qytaytanushylardyn» әreketinen tuyndap otyr. Qazir bizdegi Ly Bo turaly qazir aitylyp jatqannyng bәri kileng spekulyasiya! Birinshi spekulyasiyany qytaylar bastaghan edi. 1969 jyly qytaylar Sovet Odaghynyng syrtqy ister ministrligine hat jazady. Onyng mazmúny mynanday bolyp keledi: Balqashqa deyingi Jetisu aimaghy – bizding jerimiz. Kóne Qytay aumaghy osynsha alqapqa sozylyp jatqan. «Mysalgha Sue degen týrik qaghanatynyng qalasynda qytaylar bolghan» degen mazmúnda jazylghan hatta olar óz dәlelderin de keltiruge tyrysady. Qytayda tabylghan keramika ydystyng birining betinde «Sue» dep jazylghan eken. Sony qytaylar Suyab qalasymen qatystyryp qarastyrady.

Alayda  biz myna jaydy eskeruimiz kerek.
Sol kezdegi Jibek jolynyng boyynda әrtýrli qalalar boldy. Solardyng birinde tek qolóner, kәsip iyeleri qonystansa, endi birinde tek qana Jibek joly boyyndaghy elderding ókilderi ghana túrdy. Qytaylar da sóitip Jetisu jerinde túrghan shyghar. Biraq soghan bola myna jer qytaydiki deuding jóni joq qoy. Ly Bo Suede dýniyege kelgen-mis. Biraq Ly Bonyng Qytaydyng Sychuani degen jerinde dýniyege kelgenin ghalymdar dәleldep otyr ghoy. Men ózim Ly Bonyng molasynda boldym...

- Molasy qay jerde bolghany?

- Ly Bonyng molasy joq. Men bylay aitayyn: Ly Bo kóp ishetin, sauyqshyl aqyn bolghan eken. Onyng imperatordyng qolyndaghy Yan Kun Fey degen appaq kýnge qalay ghashyq bolghany jóninde anyz kóp. Birde sharapqa mastanghan Ly Bo Anghoy degen provinsiyada suda jýzip bara jatqanda, su betinde qalyqtaghan aidyng sәulesin kórip, sony alam dep sugha batyp qaza tabady. Qytaylarda mәiiti tabylmaghan adamnyng belbeui, etigi, nemese qalpaghy tәrizdi kiyimin jerlep, mazar túrghyzyp, soghan ziyarat etetin әdet bar. Ly Bony da sóitip jerlegen. Men Anghoy jerindegi aqynnyng sol mazarynda boldym. Mazar Nankinge jaqyn jerde jatyr. Sóitken Ly Bony bizding bauyrlarymyz әuelde Ilening boyynda tughan Ilebay dep jýr edi, keyinnen ony Elibay qyp shyghardy. Men osy mәselening qalay qozdaghanyn jaqsy bilemin. Biraq men osyny jaqsy edi dey almaymyn.

- Bizding búl әreketimizge  qytaylar qanday kózqaras bildirip otyr?

- Olar kýledi de qoyady.

- Mysal ýshin Abaydy «Ibragim aka» dep ózbekter óz aqyny etip alatyn bolsa, biz shúghyl reaksiya tanytamyz ghoy. Qytaylar nege soghan barmady eken?..

- Qytaylar búny kim jasap jatqanyn jaqsy bilip otyr ghoy. Mening oiymsha, syrttan kelgen bauyrlardyng keybiri «patriottyghy ústap» qazaq turaly neghúrlym kóp aitsa soghúrlym kóp kýmandanugha tuar keledi. Óitkeni niyeti týzu jaqsy adam aiqaylatpay, shulamay-aq óz júmysyn jasay beredi.

- Al Ly Bodan osynsha mәsele jasau kimge kerek boldy?

- Ony men bilmeymin.

- Shynynyzdy aitynyzshy, qytaylar osyghan quanyp, eki qolyna týkirip, alaqandaryn ysqylap otyrghan bolar?

- Olar tek kýledi. Óitkeni búl bayypty bolmay túr ghoy. Ly Bo turaly anyz óte kóp. Bir anyzda shyghys shekaradan elshilikting kelgeni aitylady. Ly Bo sonyng tilin biledi eken, shýiirkelesip til tabysyp ketipti desedi. Shyghys dep mening oiymsha, Koreya jaqty aitqan siyaqty.

- Endeshe, endigide kәrister de Ly Bony óz aqyny qylyp shygharugha bolady eken ghoy?

- Biraq olardyng dauryqpagha barmaytyny anyq qoy.

   Taghy  bir aytayyn degenim – Ly Bonyn  zamanynda qytay poeziyasynda  «shekara jyrlary» dep aydarlanghan  janr payda boldy. Ertede qytaylar shekara jaqta arnayy qyzmet atqaratyn bolghan. Hanzu júrty shekarashylaryn Ganisudegi songhy beketke deyin shygharyp salatyn bolghan. Qoshtasu rәsiminen keyin olar batys shekaragha júmysqa ketetin. Sol eki ortada aqyndar shekara manyndaghy kórshilerin jyrgha qosatyn bolghan.

   Onyn  ýstine ol uaqytta qytaylardyn týrki  tilin bilui janalyq emes edi. Óitkeni ata-babalarymyz tastaghy beyneler men bal-bal tastaghy keskinderdi qytaylargha jasatyp otyrghan. Qytaylar bolmaghanda osynsha múra bizge jetpegen bolar ma edi, kim bilsin. Sonday-aq týrki qaghanatynan úzatylyp barghan qyzdar óz mәdeniyetin ala barghandyghyn bayqaymyz. Ol uaqytta qytaylardyng týrki qaghandyghymen baylanysy jaqsy bolyp, qyz alyp, qyz berip jatty ghoy. Mәselen, qytaydyng qyzdary ómir baqy atqa mine almaytyn bolghan. Qytayda tek týrki júrtynan úzatylghan qyzdar ghana atqa mingen. Qalay bolghanda da Ly Bo ghúmyr keshken zamanda qytaylargha týrki mәdeniyetining әseri kýshti boldy. Qytay aqyndarynyng shekara manyndaghy kiyiz ýidi jyrlaytyny da osy tús. Bir qyzyghy atqa mingende kiyetin kiyimderdi qytaylar týrikten alghan. Qytaylardyng Bo Duy degen aqyny osynyng bәrin jyrgha qosqan. Al Ly Bo bolsa, tipti shekarada da emes, Siyanda ómir sýrgen aqyn.

- Sonda onyng Suyabta tughany dereksiz bolghany ma?

- Qytaydyng syrtqy sayasat ókilderi ghoy, solay shygharyp jýrgen. Alayda ghalymdar onyng Suyabta tughan-tumaghanyn bylay qoyghanda, aqynnyng shyghandap shyqqandaghy jeri Ganisudan aspaghandyghyn aitady. Ol kezde Ganisudy qytaylar Qiyr batys dep ataytyn. Ly Bo qazaq, ne týrik bolsa, sirә da jaqsy. Alayda onyng hani ekeni taygha tanba basqanday anyq qoy. Libotanushylardyng bәri sonda osyghan deyin onyng kim ekendigin anyq zerttep jazdy emes pe?! Libotanugha enbek sinirgen ghalymnyng biri – Sergey Torapsev. Qytay ýkimeti oghan qytay әdebiyetin zerttegeni ýshin ýlken marapat ta jasaghan. Ly Bo jayynda birdene bilse, Torapsev tәrizdi ghalymdar aitar edi ghoy. 

- Basqa eldermen salystyrghanda qytaylyq tәrbiyenin, jalpy Qytay pedagogikasynyng ereksheligi nede dep bilesiz?

- Qytaylardyng kóbi otbasyn josparlau sayasatyna baylanysty bir balamen shektelgen. Keybirinde ghana eki bala bar. Búl negizinen Shynjang músylmandaryna tәn. Al tiybettikterge ýsh-tórt balagha deyin rúqsat beredi. Nege deseniz, Tiybet jerinde halyq az shoghyrlanghan. Qysym da az. Áyel az. Tiybettikter arasynda bir kezde aghaly-inili adamdar bir әielge ýilenetin salt bolghan.

   Jalpy, Qytayda mektep ýsh satyly: bastauysh, orta jәne joghary. Bala jalghyz bolghan song qytaylar ony oqytugha bar janyn salady. Basqasyn bylay qoyghanda, jazuyn ýiretuding ózi nege túrady. Al balasyn joghary oqu ornyna týsirip oqytu ýshin qytaylar eshteneden de ayanbaydy. Barynsha bilimge baulidy. Qytaylar balalaryna eshqashan tóbeles ýiretpeydi. Aytalyq, bizge kórshiles keybir elder balasyn tóbelesten bastap ýiretedi ghoy. Qytayda olay emes. Mysal ýshin qatty bir qyzyp alghanda qytaylardyng biri tarelkadaghy kәmpitti shashyp jiberse, ekinshisi tarelkasyn sart etkizedi. Al ýshinshi bireui oryndyghyn tars etkizedi. Osylay búidalanyp jatqanda, basqalar kelip, arasha týsip jatady. Sondyqtan qarapayym qytaylyqtar týk tóbelese almaydy desek bolady. Kóshede tóbeles shygha qalatynday bolsa, qytaylar jaghalasyp jatqandardy jaghalay qorshap alady da, ýndemey qaradalyp qaraydy da túrady. Sonda jaghalasyp jatqandar úyalghannan dogharuyna tura keledi. Qytaylar erkekter әielge eshqashan qol kótermeydi. Esesine, әielderi ashulansa, qiyndau.

   Al  Ganisudegi dúnghandar tóbelesten tartynbaydy, qayta soqtyqqysy kelip túrady. Qytaydyng úighyrlary da úrynshaq keledi. Mahallesine engen ózge últ ókilderin jaqtyrmaydy. Hanizular olardyng audanyna mýlde jolamaydy. Qytaylardyng ózderinde bir ghana bala bolghan son, ol ata-әjesine de, әke-sheshesine de erkelep ósedi. Sondyqtan qazirgi Qytayda egoist el tәrbiyelenip jatyr deuge negiz bar.

- Qytaylar balany ata-әjesining bauyryna sala ma?

- Joq, bizdegidey bauyryna salmaydy. Biraq ata-әjeleri nemere tәrbiyesine qatty kýsh salady. Qytay balalary týrli ýiirmelerge kóp barady.

- Qytaylar arasyndaghy erekshe sipattar qanday?

- Qytaylar barynsha jamandyq shaqyrmaugha tyrysady. Iyteuir, jamany bolsa, jasyrugha dayyn túrady. Jamandyq jayynda aita berse, jýzege asyp ketui mýmkin dep seskenedi. Sóitken óytaylardyng arasynda jershildik kýshti. Qytaylar soynmen qatar qatty kekshil. Kekshil bolghanda da, olar bildirtpey qana ese qaytarady. Eshkim eshteneni dәleldey almaydy. Ýrimshidegi jaghdaydy da qytaylardyng osynysyn jaqsy biletin әldekimder úiymdastyryp otyrsa kerek. 

- Qytaydyng №1 memlekettik múraghatyna birinshi jol salghan adamsyz. sonda siz qajetti qújattyng barlyghyna qol jetkize aldynyz ba?

- Qytaylar ghalymdarynyng ózderi múraghatqa kirmegender kóp. Biren-saran partiya mýsheleri bolmasa, basqa ghalymdargha onda esik jabyq. Qytayda bertinge deyin derektanushylar bolghan joq. Esesine batysta búl kýshti boldy. Men Qytaydyng memlekettik múraghatyndaghy qalaghan qújattyng bәrin aldym dep aita almaymyn. Hanzular kóptegen qújattardy katalogtap jatyrmyz degen jeleumen qolgha bermeytin.

- Bizge ne jetispeydi?

- Aynaladaghy elderdi jan-jaqty zertteu jetispeydi. Múndayda qytaylardyng «Alystaghy tuysynnan jaqyndaghy kórshing artyq» degen maqaly eske týsedi..

Súhbattasqan  Quanyshbek Qariy

(jalghasy bar)

Abai.kz