Aqyn Ghalym Jaylybaydyng shygharmashylyghyn shiyrlaghanda

Almastay jarqyldaghan jalyndy jyrlarymen jyrsýier qauymnyng ystyq yqylasyna bólenip, qazirgi qazaq әdebiyetining nar túlghasyna ainalghan aqiyq aqyn, Halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyng laureaty, Resey Jazushylar úiymynyng Sergey Esenin altyn medalining iyegeri Ghalym Jaylybay aghamyzdyng «Tobylghyjarghan» atty jyr jinaghy Memlekettik syilyqqa úsynylghanyn estidim. Nesi bar, jaghymdy janalyq, quanyp qaldym! Sebebi, qay jaghynan alyp qarasanyz da, aqyn aghamyzdyng shygharmashylyghy Memlekettik syilyqqa әbden layyq!

Biz alghash Ghalym aghamyzben tanghy shyqtay jәudiregen móldir jyrlary arqyly tanystyq. Student kezimizde (bizding buyn) sol kezding ózinde aty shyghyp, auyzgha iline bastaghan arqaly aqynnyng jýrekti terbeytin jәuhar jyrlaryn jattap alyp, aityp jýretinbiz. Ásirese, «Kýrshimning qyzy» atty óleni qatty әser etken. Áser etkeni sonshalyq, arada qansha uaqyt ótse de, әli kýnge deyin sanamyzdan óshpey, jadymyzda janghyryp, oi-sanamyzda saf altynday saqtalyp keledi.

Sóz joq, shymyrlap boygha jayylar әserli jyr. «Tenizding dәmi tamshydan bilinedi» degendey, aqynnyng әli bәige attarynday úzaqqa shabatynyn, talay jyr dodalarynan ozyp keletinin osy óleninen-aq bayqaghanbyz.

Adam kez kelgen ólendi jattay bermeydi, oqyghanda únasa, sezimindi selt etkizip, jan-jýregindi terbete alsa oiynda ózi-aq jattalyp qalady. «Kýrshimning qyzy», mine, osynday kelisti jyr: boyynda jan men jarasym; tәninde sezim men nәziktik; tininde oqigha men suret; júlyn-jýiesinde saz ben yrghaq, ózeginde móldirlik pen ýilesim bar. Pishini kesteli, poshymy kelisti, mәn-mazmúny erekshe jyr! Qay jaghynan alsanyz da әbden qashalghan, naghyz sheberding qolynan shyqqan minsiz dýniye. Bir sózben aitqanda, bolmys-bitiminde oqyrmandy magnittey ózine tartyp túratyn, jan-jýregindi baurap alatyn tylsym qúdiret bar. Senbeseniz, qosyla oqyp kóreyik:

Jol tosqan sol kesh

Yrymdy delik,

Tәtti bir sәtting syryn bilelik.

Aq kóilek kiygen aqmanday aru

Qol shatyryma tyghyldy kelip.

 

Jastyqtyng búl kesh jyrly mekeni,

Masaty kilem – qyrdyng etegi.

Aq tәnin býgin aq jauyn jughan

Karakóz qalqa dir-dir etedi.

 

Tartqanyn qaydam qayda kónildin,

Júmbaq ta júmaq jaygha kómildim.

Búiryghy búl qyz mandaygha jazghan –

Syilyghy júldyz aiman – ómirdin.

 

Boyyna gýlding núr singen eken.

Jýregim jyrla!

Dýrsilde bekem.

Jón súrap edim... Shyghys shynary

Áliya esimi – Kýrshimnen eken.

 

Qabaqta qos ay qaghysa kalghan

Asyp-tasqanday aghys arnadan.

Aq kóileginnen ainaldym qalqa

Áppaq tәnine jabysa qalghan.

 

Shayqalmay jýrgen túnyghyng barday,

Núr ýning qanday, qylyghyng balday.

Búrang beline sozyla jyljyp,

Órilgen órim búrymyng qanday.

 

Anaryng alma, gýl erin...

Týstey...

Sezim sharabyn jýr edim ishpey.

Shelektep kúighan mynau nóserdin

Tolastamauyn tiledim ishtey.

 

Bastap túr sezim kúmay-kýnәgha,

Jylaydy qayyn

Synaydy dala.

Jyr otyn jaghyp jylytyp alam,

Shyghystan kelgen shyrayly bala.

 

Ólenge tәn úiqas, yrghaq, әuen menmúndalap kózge úryp túrghan osynau bir ýzik jyr joldarynan-aq Kýrshimning qyzynyng kórkem beynesi men súlu symbaty kóz aldynyzgha elestep, tamsanyp, tanday qagharynyz anyq. Aqyn ózining jýrek lýpilin, pәk sezimin jyr tilimen әdemi jetkize bilgen, sózben suret salghan. Osy óleng arqyly sol arugha biz de ghashyq bolyp qalghanbyz!.. Tanysqymyz kelgen, kórgimiz kelip, yntyqtyq jengen de kezder bolghan. Mine, qalamnyng qúdireti, ólenning ghajayyby osynday-aq bolar!.. Osy óleng turaly belgili aqyn, aituly ghalym Bauyrjan Jaqyp bylaysha oy týiindeydi: «Kýrshimning qyzy» ólenin әdeby orta erekshe yqylaspen qabyldady. Ghalym aqyn somdaghan qazaq aruynyng pәktigi, keshegi Hafiyz, Nizami, Nauailar jyrlaghan Shyghys gózaldarynyng súlulyghynan bir de kem emes». Búl búl ma, myna bir jyr joldaryn tebirenbey oqu tipten mýmkin emes-au! Mýmkin emes:

 

Janyma jaqyn jandaysyng janym,

Qanday shydamyn,

Arday synarym.

Taghdyrdyng uyn tatyp kórmegen

Balday shyraghym.

 

Kýn bolyp shyqqan kýnim deyin be,

Qyrqada ósken gýlim deyin be?..

Ótkinshi kýnning ókpek jelinen —

Týnilmeyin de.

 

Ay bolyp tughan aiymdaymysyn,

Ay aimalaghan kayyndaymysyn?..

Sýiip qalghanmyn,

Jiyp ta alghanmyn –

Ghapyl ghalamnyng uayym-qayghysyn.

 

nemese

 

Kózimning túnghiyghynda,

Kónilimning bir qiyrynda.

Arymnyng asyl kólinde,

Janymnyng jasyl belinde –

Sen jýrsin...

 

Ólenning nәzirasynday,

Janaarqa jazirasynday.

Taghdyrdyng arman shynynday,

Shalghynnyng tamghan shyghynday –

Móldirsin!...

 

Ómirge, ónerge, súlulyqqa ghashyq jandardyng asyl sezimin oyatar syrly da múndy shumaqtar. Sezimdi, sýiispenshilikti búdan asyryp beru, әserlep jetkizu qiyn-au, sirә!.. Sondyqtan da Ghalym Jaylybaydy mahabbat jarshysy, sezim jyrshysy, lirik aqyn deymiz. Akademik Serik Qirabaev qadap aitqanday, shyn mәninde de, «Ghalym ólenderi – býgingi qazaq lirikasynyng jana betteri». Oghan onyng «Sýmbiledegi suret», «Lәila qyz», «Begimaydyng әni», «Arys jaghasyn» tyndasam», «Gýlmira», «Janyma jaqyn jandaysyn, janym», «Kózimning túnghiyghynda», «Sening kózing túnghiyq, tylsym әri» sekildi kónilding nәzik qylyn sherter, sezim lәzzatyna bóler móp-móldir jyrlary kuә. Búlar –  adamnyng jan sarayyn ashar, birese janyndy jadyratyp, bir uaq múngha batyrar ghashyqtyq ghazaldary, mahabbat jyrlary.

 

Qúlager – kýn barady asyp belden,

Aqqu úshty armangha asyq kólden.

Men aqynmyn,

әuelden aq dýniyege –

Janyndaghy Jayyghy tasyp kelgen. –

 

dep әu basta-aq әdebiyetke buyrqana tasyghan ózendey arynymen ekpindey keldi. Auyzdyghymen alysqan asauday shamyrqanghan shybytty shayyrdy әdeby qauym jatsynyp-jatyrqaghan joq, jyly qabyldady, qol sogha qarsy aldy. Kópshilik te onyng talantyn tanyp, dara darynyn moyyndady,

«Jylqyshynyng balasy» atty óleninde aitatynynday, shyr etip jaryq dýnie esigin ashqannan bastap әsem tabighattyng baurayynda ósip, etegin jauyp, er jetip, sәby shaghynan qúdiretting tylsym-tirshiligine kuә bolyp, sodan boyyna quat alyp, halyqtyq tәlim-tәrbiyemen boy týzegen qaradomalaq qyr balasynyng qiyalyna qanat bitip, oiyn terbegen jayttardy qaghazgha týsirui tabighy zandylyq. Jastayynan taygha minip, bәigege týsip, aldyna qara salmay jýrgen jalyndy jastyng óse kele naghyz ómir bәigesining bel ortasynda jýretini anyq edi:

 

Baytaghymnyng baqyty tolghaghanym,

Qyran bolyp kóginnen

Sorghaladym.

Beli shyqpay besikten bәige kórgen –

Jyr jazbaugha haqy joq sol balanyn.

 

Jazdar qaldy sonymda

Kýzder qaldy,

Tay túyaghy janshyghan izder qaldy.

Jylqyshynyng balasy –

Jylqy minez –

Túnyqtyng da túnyghyn izder mәngi...–

 

dep ózi jazghanynday, ómirden de, ónerden de, ólennen de túnyqtyng da túnyghyn izdep keledi. Mәngi izdey beredi. Óleng ólkesine kelgen әrbir talapker túnyqtyqty izdemese, móldirlikti joqtamasa, adaldyqty janyna serik etpese, alysqa úzay almaydy. Jany kirshiksiz, boyy taza, jýregi pәk adamnan ghana shynayy poeziya tuady. Búl óleninde aqyn osy bir qarapayym qaghidany ózinshe janghyrtyp, keyingi jastargha ómirimen de, ólenimen de ýlgi kórsetip otyr:

 

Saghan ghana janyp em kezdigimdi,

Saghan ghana tógip em kóz núrymdy.

Shalshyq sudyng betindey shashyramay –

Túghyryna túraqta, Sóz býgingi!

 

Biz degender...

temirdey tózimi tym,

Óz armanyn ayalap

Óz ýmitin...

«Týgel sózding – týbi bir» degenmenen,

Sózi býtin halyqtyng ózi býtin. –

 

dep oy týiip, sóz ónerining kúdiret-kýshin aiday әlemge pash etedi. Halyqty býtindeytin – sózi. Sondyqtan sózi týzelse, halyqtyng ózi de týzeletinin әdemi jetkize bilgen.

Ghalym Jaylybaydyng jyrlarynan qazaqtyng darhan dalasynyng saumal samaly esedi, dombyranyng qos isheginen tógilgendey qonyr ýn qúlaghyna mayday jaghyp, jýregine ot, janyna quat beredi, erekshe kónil kýy syilap, ruhany lәzzatqa batyrady.

Ghalym Jaylybay kórgish, sezingish, erekshe týisigi bar, aitqysh aqyn. Júrt kórmegendi, júrt sezinbegendi, júrt týisinbegendi, júrt aitpaghandy, dәlirek aitqanda aita almaghandy, aldymen aqyn kóretini, sezinetini, týisinetini, jalpaq әlemge jar salyp aitatyny aidan anyq. Belgili jazushy Quanyshbay Qúrmanghaly aitpaqshy, «aqynnyng sózderi suretkerligin, oilary parasattylyghyn, sezimi jan tazalyghyn aighaqtap túr".

 

 

 

Qara nardyng ainaldy ynyrshyghy,

Búlt astynan bedeu kýn qylymsydy.

Býrkit bolyp ketken song qara qargha

Irkit boldy әjemning irimshigi.

 

Qu tirlikting bitpese qyrsyq әni,

Qara jolda tózim de túnshyghady.

Qasqa tana túlypqa mónirese –

Qara qanshyq qaytadan qynsylady.

 

Ayyra alsaq alystan aq-qarany,

Basymyzgha barmaqtay baq qonady.

Erden qalsa súludan sayqal shyghyp,

Belden qalsa besti aighyr at bolady.

 

«Ghalym aqynnyng әr óleni astarly oi, tegeurindi teneulerge toly» dep poeziya padishasy Fariza Ongharsynova aitqanday, shynynda da aqyn jyrlarynan aishyqty oi, tengerme teneulerdi jii keziktiremiz. Osyndaghy «ynyrshyghy ainalghan qara nardyn, búlt astynan qylymsyghan bedeu kýnnin» súryqsyz keskin-keypi men «qara qarghanyng býrkit bolyp ketkeni, әjesining irimshigi irkitke ainalghany» neni menzeydi? Áriyne, jaqsylyqty emes, búl qazirgi keteui kete bastaghan ker zamannyng keseldi kórinisteri ekeni dausyz. Ony myna óleng joldarynan da anyq kóruge bolady:

 

Qatyny ortekedey oiqastaghan,

Aqyny oramsyzdau oy bastaghan.

Zaman-ay, әngýdik taz toy bastaghan,

Zaman-ay, qotyr serkesh qoy bastaghan.

 

Mine, kórip otyrghandarynyzday, Ghalym Jaylybay tek qúr sózden quyrdaq quyratyn ólenshi emes, óz oiy, óz kózqarasy, óz ústanymy bar, aidyny men aibyny erekshe aqyn. Key ólenshiler siyaqty býgejektemeydi, aitaryn ashyq aitady, bas-kóz joq artyq ta ketpeydi, óz ornyn, óz baghasyn, óz qadirin biledi. Aqynnyng azamattyq pozisiyasy men poeziyasyndaghy halyqtyq ruh osy jerde aiqyn kórinedi. Halyq qamyn, onyng qoghamdyq jay-japsaryn shygharmasyna arqau etken aqynnyng lirikasynda azamattyq saryn basym. Áleumettik mәselelerdi sóz tiyegine ainaldyru arqyly aqyn ózi ómir sýrip jatqan zamannyng syr-sipatyn ashady, onyng qayshylyqtary men kemshilikterin kórsetedi. Naghyz aqyn óz zamanynyng shyndyghyna, qoghamynyng syryna, zamandastarynyng tynys-tirshiligine kónil audarmay túra almaydy. Sodan kórgeni men bilgenin aitady, halyqtyng ómiri, jan-jýregin tolghantqan mәseleler jayly oy tolghap, sóz qozghaydy. Mәselen, «Jetim qúlyn» óleninde «Protonnyng uynan kýieui óz-ózine qol júmsaghan jesir әiel men sol kesapattan enesi ólgen jetim qúlynnyn» ayanyshty taghdyr-talayyn jyryna qosyp, qos múnlúqtyng mún-sherin salystyra, jarystyra suretteu arqyly qazaq qoghamynda beleng alyp otyrghan kesirli keselderdi ashy tilimen týirep, әrkimge әrtýrli oy salady.

 

Zamananyng soqqaly jegi jeli,

Bosaghanyng bos qalghan jelileri.

Serileri auyldyng ne biledi?

Osy súraq janymdy kemiredi...

 

Osy tórt joldyng ózinde qorghasynnan da auyr auyrtpalyq jatqanyn kózi ashyq, kókiregi oyau oqyrman jan-tәnimen sezinedi, týsinedi, týisinedi. Endeshe, aqynnyng janyn kemirgen kýrmeuli «súraq» oqyrmandy da bey-jay qaldyrmasa kerek. Ólenning ómirshendigi de mine osynda emes pe?!

IYә, protonnyng uynan zardap shegip jatqan tughan ólkesining taghdyr-talayyna bey-jay qaray almaydy. Tabighat tozyp, adamdar azyp, jan-januarlar azap shegip jatqanda aqyn qalay ýnsiz otyrsyn?! Sózi jetkenshe aityp, qolynda bar qoldauyn kórsetip-aq keledi.

 

Aman shyghu aq tangha –

bas amaly,

Oghy tiygen taghdyrdyng tasadaghy.

...Jesir әiel syipasa mandayynan,

Jetim qúlyn kózinen jas aghady.

 

Beu, qos múnlyq,

Jolynda sortang iz kóp,

Qay qiyrgha túrady tartamyz dep.

Kezek-kezek kóz jasyn syghady da –

Tirligine ketedi talqan izdep.

 

Taghdyr qansha synasa da, keudesinde jany bar tirshilik iyesi basqa týsken auyrtpalyqqa eriksiz kónip, tirligin jasay beredi de. Biraq sony jalghannyng jaryghyna alyp shyghu, jariya etu, el-júrttyng nazaryn audartu qolyna qalam ústaghan әrbir suretkerding paryzy men qaryzy bolsa kerek. Sol paryz ben qaryzdy týsinip, amanatqa adaldyq tanytatyndar bar, ókinishke oray ony týsinbeytin qalam iyeleri de tabylyp qalyp jatady. Búl aqynnyng bilim-biligine, jauapkershilikti sezine biluine, oi-sanasyna, aqyl-parasatyna, azamattyq ústanymyna tikeley baylanysty. Osy jaghynan alghanda da arqaly aqynnyng ary taza, imany kәmil, mandayy jaryq. Ony osy taqilettes «Qyzylaghash, Qyzylaghash» atty joqtau jyrynan da anyq bayqaugha bolady. Atyshuly Qyzylaghash qasiretin óz jýreginen ótkizip baryp, jyrgha qosady. Aqynnyng jan tolqynysy, jýrek tebirenisi, kýiinish-ókinishi, sezim sergeldeni osy jyrlarda aiqyn kórinis tapqan. Búny shayyr jyrlary arqyly óziniz de jan-jýreginizben sezinesiz, úghynasyz, týisinesiz, tipti qayghyrsa qayghyryp, múnaysa múnayyp, kýiinse kýiinginiz keledi. Mine, búl qalamnyng qasiyeti, jyrdyng qúdireti. Aqyn ózining jan-jýregin tolqytqan kelensiz qúbylystardy kórkem sózge kóshiru arqyly oqyrmannyng sanasyn silkip, oy salyp, soghan qalyng elding nazaryn audarudy maqsat tútady:

 

Aqynmyn,

Elimnen joq qiyr kýnim,

Molyqbay, sen de mening kýiimdi úghyn!

Qara shal nemeresin tayaghymen,

Izdep jýr arasynan ýiindinin.

 

Keudem túr birde ashylyp,

bir basylyp,

Qayghynyng qara suy qúmgha sinip...

Jete me jaratqannyng qúlaghyna,

Kete me kógimdegi kýn de ashylyp?...

 

Jýikem de jýdeu býgin,

jauyr janym,

Qayghydan qara búlttay auyrladym.

Qara orman qazaq eli,

qabirge emes –

Jerleydi jýregine bauyrlaryn.

 

Mine osy shaghyn ýzindiden-aq aqynnyng tughan halqyna degen adaldyghy, tazalyghy, azamattyghy anyq kórinedi. Tughan el men ósken jerge degen perzenttik sýiispenshilik, asyl mahabbat sezimi janyna tynym taptyrmay, kónilin elendete beredi. Kórgenin qaghazgha týsirip, oiyndaghysyn aityp qalugha tyrysatyny da sondyqtan.

«Kógershindey kóktemde dýrkiregen, senimderding sertisin, shirkin Ólen» dep  qúdiretti sóz patshasyna sert bergen jeteli shayyr jyrdy qolymen emes, janymen, tәnimen, qanymen, jýregimen jazady. Onyng jany jaysan, peyili ken, ózim degenge qúshaghy qashanda ashyq. Elim dep eljiregen et jýregi men daladay darhan kóniline barsha qazaq qauymy men keng baytaq ólkesi birdey syiyp ketedi. Jaqyny týgil, jatty da jatyrqamaydy, bóle-jarmaydy, bar qazaqty birdey kórip, janyna jaqyn tartady. Eng bastysy tughan halqyna ghana emes, ónerge, ólenge, qalamgha adal. Ony jýrekten shyqqan myna bir óleng joldarynan-aq anyq angharugha bolady:

 

Últym qayghy keshkende,

júrtym qayghy,

Saryuayym saghaty syrtyldaydy.

Aqyndary alaqan jayghan eldin

Qatyndary qol bastar úl tumaydy.

 

Shynynda da, qalamnyng da óz qasiyeti bar, eger ózindi órge sýiregen ónerge, basyna baq bop qonghan ólenge adal bolmasan, kiyesi úrady. Aqyn osyny jaqsy týsinedi. Halturadan boyyn aulaq ústaydy, eshkimge jaltaqtap-jalbaqtamaydy. Aytaryn aitady, jazaryn jazady. Jorghaday jorghalaghan qalamynan tek qana monshaqtay móldiregen jәuhar jyrlar ghana qúiylyp týsedi. Eng bastysy, el basyna týsken auyrtpalyqty, qayghy-qasiretti, taghdyr tauqymetterin eshqashan ózinen tysqary qoyghan emes. Tuyp-ósken ólkesine atyng óshkir proton qúlap, tabighat tozyp, jan-januarlar qayghy-qasiret shegip, tirshilik iyelerining ómirleri gýldey solyp jatsa, aqyn qalay tebirenbesin, qalaysha nala jyryn jazbasyn?! Halyq basyna týsken nәubetterdi kórip-bile otyryp, keudege tolghan zәr-zapyrandy qalaysha syrtqa shygharmasyn?! Mәselen, «Saryarqa. «Proton qúlaghan jyl» óleninde:

 

Kiygende alansyz kepti,

Qartym-ay,

reting synar:

«Geptilidi zalalsyz depti,

Ókimet biletin shyghar...

 

Qayteyin, asyghys bәri,

Jón edi qashyq úshqany.

Reseyding qúlamasa eken

Zymyran tasyghyshtary».

 

Arqam-ay,

arqagha batty,

Auyl túr shayqala...

jýdep.

Qúrdasym tartady araqty:

– Udy u qaytarady, – dep...

 

dep, geptiliding adamzat balasyna qanshalyqty ziyan ekenin barynsha ashyp aitady. Jýreginen ótkizip aitady, jeter jerine jetkizip aitady. Shirkin, soghan ýn qosar, zeyin qoyar, qúlaq týrer adamdardyng qarasy kórinbeydi-au, kórinbeydi. Kórinbeydi eken dep, qarap otyra beruge taghy bolmaydy:

Aqyn «Alghadaghy aqqular» óleninde Aqtóbening Algha audanynda múnay qaldyghy tógilgen kólde aqqulardyng qyrylyp qalghany turaly aita kelip, «týnimen tәtti úiqysy men óleni toghyz bólinip, jýregi qobyzday kýnirengenin» jyr tilimen jetkizedi. Aydyn kólding túnyghy laylanyp, aqqulardyng múnaygha túnshyghyp jatqany ózegin órtep, «zapyran qúsyp, zar qaghyp», adamzatty tabighat pen onyng bel balalaryn ayalaugha shaqyrady.

 

Bir ólenim bar edi,

Bir ólenim bolghanda –

Aqqu tekti Ar edi,

Zamananyng zary edi,

Ghalamynyng әni edi. –

 

dep bәrinen de ar men namysty joghary qoyatyn aqiyq aqynnyng ózi aitqanday, «Elegizu. Daghdarys jyry», «Kýzeudegi qarasha ýi», «Synyq arba», «Qaz arqalap bara jatyr qyz bala» syndy ótkir jyrlary osy oidyng ómirshendigin dәleldey týsedi. Aytalyq, osy «Qap arqalap bara jatyr qyz bala» óleninde «kóne kýrtesi men eski etigin sýiretip kók bazargha bara jatqan aimanday arudyn» talayly taghdyryn suretteu arqyly ózi ómir sýrip jatqan qoghamdaghy beleng alyp otyrghan kelensizdikterdi taygha tanba basqanday tanbalap, sol zamannyng súrqay kelbetin kóz aldynyzgha kóldeneng tartady. Olar ómirding jansyz kóshirmesi emes, sóz әleminde ómir sýretin jandy beynesi, tarihy kezenning kórkem shyndyghy.

 

Qanday qiyn tughangha bolyp aqyn,

Sor úratyn kezder bar,

toryghatyn.

Betpaq jongha joq izdep shyqqanymda,

Jol ýstinde jolaushy jolyghatyn.

...Ómir keyde kókayyl doly qatyn.

 

Kez kelgen qalam iyesi "keyde kókayyl doly qatyn» tәrizdi kórinetin myna ómirding tynys-tirshiligi men keskin-kelbetin shynayy qalpynda surettey alsa, jәne sol qoghamda ómir sýrip jatqan zamandastarynyng taghdyr-talayyn, jan-dýniyesin, bolmys-bitimin, qyzyq-quanyshy men nala-múnyn, oi-sanasy men arman-ansaryn jerine jetkize jyrlay alsa ghana qalamgerlik qaryzy men paryzyn ótey almaq. «Aq qaghazgha jazghanym jyr ghana emes, jaratqannyng mandaygha jazghany edi» – deytin aqyn shygharmalarynyng altyn arqauy da, ústyndy ózegi de osy.

 

Jalghasyp jatsa ne shara

ota dalama,

Orystyng zymyranynan opa bola ma?

Ózime de obal joq deymin

ayyrbas etken

Sapyruly sary qymyzdy «Koka-Kolagha».

 

Biz sapyruly sary qymyzdy ghana emes, janymyzdy da, tәnimizdi de, ruhymyzdy da, әdet-ghúrpymyzdy da, salt-sanamyzdy da, tanym-týsinigimizdi de, dilimiz ben tilimizdi de aiyrbastadyq. Qazaqtyqtan, qazaqylyqtan aiyryla bastadyq. Aqyn osyny menzep otyr. Soghan kýiinedi, ashynady, qayghyrady. Týp bastaularymyzgha qayta oralyp, halyqtyq qaynarlarymyzdan qanyp iship, tolyqqandy kemel últqa ainaluymyzdy qalaydy, sony armandaydy, soghan ýndeydi. Últtyng emes, qúlqynnyng qamyn kóbirek kýittep ketkenimizdi aityp, qobyzday kýnirenedi:

 

Últym emes,

túr býgin qúlqyn bay bop,

Qúlqyn bay bop,

sodan song úrtyng may bop.

Elegizip elsizde elendedim –

Kóshken elding kónergen júrtynday bop.

 

Mening týsinigimde, «Aray izdep aidyndardy keshetin, aq dýniyege aqyn bolyp kelippin» – dep tebirenetin Ghalym Jaylybay men úly mәrtebeli poeziya egiz úghym ispettes. Birinen birin ajyratyp alu mýmkin emestey kórinedi. "Gh.Jaylybay shyn mәninde sóz sýiegine singen, óleng jazghanda shúrayly, nәrli, kórkem sózderding ózin tandap, talghap qoldanyp, býgingining býtin sózin aityp jýrgen ýrkerdey az shoghyrdyng biri jәne biregeyi. Alla Taghala onyng keudesine óleng qúighan" dep qaysar qalamger Rafaeli Niyazbek aitqanday, talantty shayyrdyng túla boyy túnyp túrghan óleng tәrizdi. Onyng tabighaty aqyn, solay jaratylghan. Ol aqyn bolyp tuylghan. Tuma talant. Alla-taghala oghan әu basta-aq aqyndyq ghúmyr syilaghan, Tabighat-Ana kómeyine jyr qúighan, keudesine sóz qonghan. Keskin-kelbetinen, jýris-túrysynan, minez-qúlqynan, sóilegen sózinen, tipti kiyim kiyisining ózinen poeziyanyng ruhy seziledi, jyrdyng lebi jeldey esip túrady. Onyng tabighatynda janartauday atqylap jatqan aqyndyq bar, aqyn bolmauy tipten mýmkin emes. Al keyde tabighatynda aqyndyq joqtar da aqyn bolghysy kelip, óleng qúrastyryp jatady. Biraq olar qansha tyrashtanghandarymen, Ghalym Jaylybay siyaqty naghyz aqyn bola almaydy.

Ghalym últ aqyny, últtyq aqyn. Últ aqyny bolu ýshin sol últtyng tilinde jyr jazu azdyq etedi, aqynnyng ólenderinde últtyng ruhy, taghdyr-talayy, quanysh-qayghysy qatar órilip, bite-qaynasyp jatuy kerek. «Jasyndaryn jan-jýrekting oinatqan, basymdaghy – bas qamynan basqa mún...» dep kesip te, kósip te sóileytin shabytty shayyrdyng jyrlarynda qazaqy ruh, qazaqy bolmys, qazaqy boyau aiqyn seziledi, tipti jusannyng júparynday qazaqy iyis anqyp túrady. Eshkimge úqsamaytyn ózindik ýni, dara qoltanbasy bar, jýz aqynnyng ishinen daryndy shayyrdyng ólenin jazbay tanugha bolady. Aqyn jyrlarynda poeziyanyng әsem әuezi, súlu sazy, әdemi úiqas-yrghaghy, kórkem til, beyneli suret, aishyqty obraz, astarly oi, syrly sezim, janyndy baurap alar tylsymdyq, túla boyyndy tebirenter ghalamat kýsh, jýregine sәule qúyar nәziktik, boyyna shuaq shashar jylylyq bar:

 

Jeteginde ilesip jegi kýnnin,

Aynalayyn ainam-ay,

neni bildin?...

Ózektegi óleni ómirimning –

Týstiginen qaz úshty kónilimnin...

 

nemese

 

Shanyraqty kóteredi uyghy,

Týndiginen qaramasa qayghy-azap.

Kýpenitti kýzding qara suyghy,

Haling qalay,

әi, qazaq?..

 

Osy óleng joldaryn basqa tilge audaryp kórinizshi. Mәn-maghynasyn shet jaghalap berersiz-au, biraq últtyq ruh pen qazaqy boyaudy týpnúsqadaghyday tolyq jetkizuiniz ekitalay. Osy bir aishyqty shumaqtardan-aq aqynnyng qalamgerlik qarymy, sheberlik dengeyi, suretkerlik әlemi, kórkemdik qyry men sezim syry anyq angharylmay ma? Shynayy shygharmashylyq – qashanda ózgeris, janaru men janghyrudan túratynyn eskersek, shalqar shabyt iyesining әr jazghan jana shygharmasynan ózgeris, janalyq hәm janghyru kóremin. Kerek deseniz, әr jazghan shygharmasy әdebiy-mәdeny qúbylysqa ainalyp keledi. Oghan mysaldy alystan, sonau әriden izdeuding keregi joq. Keshe ghana dýniyeni dýbirletip ótken «Qara oramal» atty klassikalyq poemasy anyq dәlel. Tinin taldamay-aq qoyayyn, ony oqyghan adamnyng ózi-aq sezer, «Qara oramal» degen atynyng ózi-aq kóp nәrseden habar berip túrghan joq pa?! Tipti talantty aqynymyzgha Memlekettik syilyqty osy poemasy ýshin-aq bere salugha bolar!.. Sonday-aq "Aq sisa», "Kiyik qashqan», «Birgebaydyng Qyzyly» atty poemalary da synshylar tarapynan joghary baghalanyp, oqyrmandardyng ystyq yqylasyna bólengen kemel shygharmalar.

Aqyn “Janymnyng japyraqtary” (1988), “Jýregimning júldyzy” (1966), “Qús qanaty” (2001), «Qarashyghymdaghy qara ólen» (2006), «Ardakýren» (2008), «Tobylghyjarghan» (2011), «Bir tal ýki» (2014) atty jyr kitaptarynyn, «Taghdyrymnyng tamyry» (2008) әdeby maqalalar jinaghynyng avtory. Ólenderi orys, ukraiyn, týrik, qyrghyz, taghy basqa halyqtar tilderine audarylghan. Qytay Halyq Respublikasynyng Kýiting qalasynan shyqqan qazaq aqyndarynyng “Sýmbile” atty jyr jinaghyna ólenderi engen.

Ghalym Jaylybay turaly nebir auzymen qús tistegen әdebiyet jýirikteri jyly pikirler aitty, әli de talmay aityp keledi… Qúday búiyrtsa, aita da beredi… Syilyqtan da, ataq-abyroydan da kende emes!.. Nebir dýbirli bәigelerden Qúlagerdey dara shauyp kelgen, Bas bәigeni shappay alghan kezderi de bar… Halyqaralyq “Alash” әdeby syilyghynyng laureaty (1999). «Eren enbegi ýshin», «Tәuelsizdikke 10 jyl» medalidarymen marapattalghan. Qazaq aqyndary jyr mýshәiralarynyng birneshe mәrte jenimpazy. Týrkiyanyng Sapansha qalasynda ótken (2001) halyqaralyq jyr merekesinde “Aqsham júldyzy” arnayy syilyghyn iyelengen. Resey Halyqaralyq Jazushylar úiymynyng S. Esenin atyndaghy altyn medalining iyegeri (2009).

Endeshe, búl joly da Memlekettik syilyqty qanjyghasyna baylauyna shyn jýregimmen tilektespin!

Biylghy jyly Astanadaghy «Foliant» baspasy ólenimen óreli oy aityp jýrgen arqala aqyn Ghalym Jaylybaydyng ýsh tomdyq shygharmalar jinaghyn shygharudy qolgha alyp jatyr. Qúday búiyrtsa, ol kýndi de kórermiz, sol kýnge de jetermiz!

Aqyn aghamyzdy búnymen toqtap, toqyrap, sarqylyp, qalady dep oilamaymyn! Óitkeni, biz biletin Ghalym Jaylybaydyng әdeby әleuleti kýshti, әdeby bilim-biligi mol, bagajy ýlken!..

Sózimizdi qortyndylay kele aitarymyz, tandayy taqyldaghan, mandayy jarqyraghan Ghalym Jaylybay ózining shynayy shygharmashylyghymen jalpaq júrttyng jýregine jol tapqan baqytty aqyn. Sózi kópshilikting oi-sanasynda jattalyp, jany men jadynda qattalyp, óleni oqyrmannyng kónili men jýreginde saqtalyp, ózindik әlemde ómir sýrip jatyr. Óitkeni, shayyr jyrlarynyng boyynda mәngi ólmes qúdiretti kýsh bar. Osynau kózding jauyn alar jahúttay jyrlar qazaq halqymen birge ómir sýre beredi, ghasyrlardan ghasyrlargha jasay beredi.

Endeshe basyna amandyq, denine saulyq, boyyna quat, enbegine tabys, qyzmetine jemis, shygharmashylyghyna órleu tileymin!

Duman Ramazan, jazushy

Abai.kz