ارداكۇرەڭ
اقىن عالىم جايلىبايدىڭ شىعارماشىلىعىن شيىرلاعاندا
الماستاي جارقىلداعان جالىندى جىرلارىمەن جىرسۇيەر قاۋىمنىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنىپ، قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ نار تۇلعاسىنا اينالعان اقيىق اقىن، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، رەسەي جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ سەرگەي ەسەنين التىن مەدالىنىڭ يەگەرى عالىم جايلىباي اعامىزدىڭ «توبىلعىجارعان» اتتى جىر جيناعى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلعانىن ەستىدىم. نەسى بار، جاعىمدى جاڭالىق، قۋانىپ قالدىم! سەبەبى، قاي جاعىنان الىپ قاراساڭىز دا، اقىن اعامىزدىڭ شىعارماشىلىعى مەملەكەتتىك سىيلىققا ابدەن لايىق!
ءبىز العاش عالىم اعامىزبەن تاڭعى شىقتاي جاۋدىرەگەن ءمولدىر جىرلارى ارقىلى تانىستىق. ستۋدەنت كەزىمىزدە ء(بىزدىڭ بۋىن) سول كەزدىڭ وزىندە اتى شىعىپ، اۋىزعا ىلىنە باستاعان ارقالى اقىننىڭ جۇرەكتى تەربەيتىن ءجاۋھار جىرلارىن جاتتاپ الىپ، ايتىپ جۇرەتىنبىز. اسىرەسە، «كۇرشىمنىڭ قىزى» اتتى ولەڭى قاتتى اسەر ەتكەن. اسەر ەتكەنى سونشالىق، ارادا قانشا ۋاقىت وتسە دە، ءالى كۇنگە دەيىن سانامىزدان وشپەي، جادىمىزدا جاڭعىرىپ، وي-سانامىزدا ساف التىنداي ساقتالىپ كەلەدى.
ءسوز جوق، شىمىرلاپ بويعا جايىلار اسەرلى جىر. «تەڭىزدىڭ ءدامى تامشىدان بىلىنەدى» دەگەندەي، اقىننىڭ ءالى بايگە اتتارىنداي ۇزاققا شاباتىنىن، تالاي جىر دودالارىنان وزىپ كەلەتىنىن وسى ولەڭىنەن-اق بايقاعانبىز.
ادام كەز كەلگەن ولەڭدى جاتتاي بەرمەيدى، وقىعاندا ۇناسا، سەزىمىڭدى سەلت ەتكىزىپ، جان-جۇرەگىڭدى تەربەتە السا ويىڭدا ءوزى-اق جاتتالىپ قالادى. «كۇرشىمنىڭ قىزى»، مىنە، وسىنداي كەلىستى جىر: بويىندا جان مەن جاراسىم; تانىندە سەزىم مەن نازىكتىك; تىنىندە وقيعا مەن سۋرەت; جۇلىن-جۇيەسىندە ساز بەن ىرعاق، وزەگىندە مولدىرلىك پەن ۇيلەسىم بار. ءپىشىنى كەستەلى، پوشىمى كەلىستى، ءمان-مازمۇنى ەرەكشە جىر! قاي جاعىنان الساڭىز دا ابدەن قاشالعان، ناعىز شەبەردىڭ قولىنان شىققان ءمىنسىز دۇنيە. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بولمىس-بىتىمىندە وقىرماندى ماگنيتتەي وزىنە تارتىپ تۇراتىن، جان-جۇرەگىڭدى باۋراپ الاتىن تىلسىم قۇدىرەت بار. سەنبەسەڭىز، قوسىلا وقىپ كورەيىك:
جول توسقان سول كەش
ىرىمدى دەلىك،
ءتاتتى ءبىر ءساتتىڭ سىرىن بىلەلىك.
اق كويلەك كيگەن اقماڭداي ارۋ
قول شاتىرىما تىعىلدى كەلىپ.
جاستىقتىڭ بۇل كەش جىرلى مەكەنى،
ماساتى كىلەم – قىردىڭ ەتەگى.
اق ءتانىن بۇگىن اق جاۋىن جۋعان
كاراكوز قالقا ءدىر-ءدىر ەتەدى.
تارتقانىن قايدام قايدا كوڭىلدىڭ،
جۇمباق تا جۇماق جايعا كومىلدىم.
بۇيرىعى بۇل قىز ماڭدايعا جازعان –
سىيلىعى جۇلدىز ايمان – ءومىردىڭ.
بويىنا گۇلدىڭ نۇر سىڭگەن ەكەن.
جۇرەگىم جىرلا!
دۇرسىلدە بەكەم.
ءجون سۇراپ ەدىم... شىعىس شىنارى
ءاليا ەسىمى – كۇرشىمنەن ەكەن.
قاباقتا قوس اي قاعىسا كالعان
اسىپ-تاسقانداي اعىس ارنادان.
اق كويلەگىڭنەن اينالدىم قالقا
اپپاق تانىڭە جابىسا قالعان.
شايقالماي جۇرگەن تۇنىعىڭ بارداي،
نۇر ءۇنىڭ قاڭداي، قىلىعىڭ بالداي.
بۇراڭ بەلىڭە سوزىلا جىلجىپ،
ورىلگەن ءورىم بۇرىمىڭ قانداي.
انارىڭ الما، گۇل ەرىن...
تۇستەي...
سەزىم شارابىن ءجۇر ەدىم ىشپەي.
شەلەكتەپ كۇيعان مىناۋ نوسەردىڭ
تولاستاماۋىن تىلەدىم ىشتەي.
باستاپ تۇر سەزىم كۇماي-كۇناعا،
جىلايدى قايىڭ
سىنايدى دالا.
جىر وتىن جاعىپ جىلىتىپ الام،
شىعىستان كەلگەن شىرايلى بالا.
ولەڭگە ءتان ۇيقاس، ىرعاق، اۋەن مەنمۇندالاپ كوزگە ۇرىپ تۇرعان وسىناۋ ءبىر ۇزىك جىر جولدارىنان-اق كۇرشىمنىڭ قىزىنىڭ كوركەم بەينەسى مەن سۇلۋ سىمباتى كوز الدىڭىزعا ەلەستەپ، تامسانىپ، تاڭداي قاعارىڭىز انىق. اقىن ءوزىنىڭ جۇرەك ءلۇپىلىن، پاك سەزىمىن جىر تىلىمەن ادەمى جەتكىزە بىلگەن، سوزبەن سۋرەت سالعان. وسى ولەڭ ارقىلى سول ارۋعا ءبىز دە عاشىق بولىپ قالعانبىز!.. تانىسقىمىز كەلگەن، كورگىمىز كەلىپ، ىنتىقتىق جەڭگەن دە كەزدەر بولعان. مىنە، قالامنىڭ قۇدىرەتى، ولەڭنىڭ عاجايىبى وسىنداي-اق بولار!.. وسى ولەڭ تۋرالى بەلگىلى اقىن، ايتۋلى عالىم باۋىرجان جاقىپ بىلايشا وي تۇيىندەيدى: «كۇرشىمنىڭ قىزى» ولەڭىن ادەبي ورتا ەرەكشە ىقىلاسپەن قابىلدادى. عالىم اقىن سومداعان قازاق ارۋىنىڭ پاكتىگى، كەشەگى حافيز، نيزامي، ناۋايلار جىرلاعان شىعىس گوزالدارىنىڭ سۇلۋلىعىنان ءبىر دە كەم ەمەس». بۇل بۇل ما، مىنا ءبىر جىر جولدارىن تەبىرەنبەي وقۋ تىپتەن مۇمكىن ەمەس-اۋ! مۇمكىن ەمەس:
جانىما جاقىن جاندايسىڭ جانىم،
قانداي شىدامىڭ،
ارداي سىڭارىم.
تاعدىردىڭ ۋىن تاتىپ كورمەگەن
بالداي شىراعىم.
كۇن بولىپ شىققان كۇنىم دەيىن بە،
قىرقادا وسكەن گۇلىم دەيىن بە؟..
وتكىنشى كۇننىڭ وكپەك جەلىنەن —
تۇڭىلمەيىن دە.
اي بولىپ تۋعان ايىمدايمىسىڭ،
اي ايمالاعان كايىڭدايمىسىڭ؟..
ءسۇيىپ قالعانمىن،
جيىپ تا العانمىن –
عاپىل عالامنىڭ ۋايىم-قايعىسىن.
نەمەسە
كوزىمنىڭ تۇڭعيىعىندا،
كوڭىلىمنىڭ ءبىر قيىرىندا.
ارىمنىڭ اسىل كولىندە،
جانىمنىڭ جاسىل بەلىندە –
سەن ءجۇرسىڭ...
ولەڭنىڭ ءنازيراسىنداي،
جاڭاارقا جازيراسىنداي.
تاعدىردىڭ ارمان شىڭىنداي،
شالعىننىڭ تامعان شىعىنداي –
ءمولدىرسىڭ!...
ومىرگە، ونەرگە، سۇلۋلىققا عاشىق جانداردىڭ اسىل سەزىمىن وياتار سىرلى دا مۇڭدى شۋماقتار. سەزىمدى، سۇيىسپەنشىلىكتى بۇدان اسىرىپ بەرۋ، اسەرلەپ جەتكىزۋ قيىن-اۋ، ءسىرا!.. سوندىقتان دا عالىم جايلىبايدى ماحاببات جارشىسى، سەزىم جىرشىسى، ليريك اقىن دەيمىز. اكادەميك سەرىك قيراباەۆ قاداپ ايتقانداي، شىن مانىندە دە، «عالىم ولەڭدەرى – بۇگىنگى قازاق ليريكاسىنىڭ جاڭا بەتتەرى». وعان ونىڭ «سۇمبىلەدەگى سۋرەت»، ء«لايلا قىز»، «بەگىمايدىڭ ءانى»، «ارىس جاعاسىن» تىڭداسام»، «گۇلميرا»، «جانىما جاقىن جاندايسىڭ، جانىم»، «كوزىمنىڭ تۇڭعيىعىندا»، «سەنىڭ كوزىڭ تۇڭعيىق، تىلسىم ءارى» سەكىلدى كوڭىلدىڭ نازىك قىلىن شەرتەر، سەزىم ءلاززاتىنا بولەر ءموپ-ءمولدىر جىرلارى كۋا. بۇلار – ادامنىڭ جان سارايىن اشار، بىرەسە جانىڭدى جادىراتىپ، ءبىر ۋاق مۇڭعا باتىرار عاشىقتىق عازالدارى، ماحاببات جىرلارى.
قۇلاگەر – كۇن بارادى اسىپ بەلدەن،
اققۋ ۇشتى ارمانعا اسىق كولدەن.
مەن اقىنمىن،
اۋەلدەن اق دۇنيەگە –
جانىنداعى جايىعى تاسىپ كەلگەن. –
دەپ ءاۋ باستا-اق ادەبيەتكە بۋىرقانا تاسىعان وزەندەي ارىنىمەن ەكپىندەي كەلدى. اۋىزدىعىمەن الىسقان اساۋداي شامىرقانعان شىبىتتى شايىردى ادەبي قاۋىم جاتسىنىپ-جاتىرقاعان جوق، جىلى قابىلدادى، قول سوعا قارسى الدى. كوپشىلىك تە ونىڭ تالانتىن تانىپ، دارا دارىنىن مويىندادى،
«جىلقىشىنىڭ بالاسى» اتتى ولەڭىندە ايتاتىنىنداي، شىر ەتىپ جارىق دۇنيە ەسىگىن اشقاننان باستاپ اسەم تابيعاتتىڭ باۋرايىندا ءوسىپ، ەتەگىن جاۋىپ، ەر جەتىپ، ءسابي شاعىنان قۇدىرەتتىڭ تىلسىم-تىرشىلىگىنە كۋا بولىپ، سودان بويىنا قۋات الىپ، حالىقتىق ءتالىم-تاربيەمەن بوي تۇزەگەن قارادومالاق قىر بالاسىنىڭ قيالىنا قانات ءبىتىپ، ويىن تەربەگەن جايتتاردى قاعازعا ءتۇسىرۋى تابيعي زاڭدىلىق. جاستايىنان تايعا ءمىنىپ، بايگەگە ءتۇسىپ، الدىنا قارا سالماي جۇرگەن جالىندى جاستىڭ وسە كەلە ناعىز ءومىر بايگەسىنىڭ بەل ورتاسىندا جۇرەتىنى انىق ەدى:
بايتاعىمنىڭ باقىتى تولعاعانىم،
قىران بولىپ كوگىڭنەن
سورعالادىم.
بەلى شىقپاي بەسىكتەن بايگە كورگەن –
جىر جازباۋعا حاقى جوق سول بالانىڭ.
جازدار قالدى سوڭىمدا
كۇزدەر قالدى،
تاي تۇياعى جانشىعان ىزدەر قالدى.
جىلقىشىنىڭ بالاسى –
جىلقى مىنەز –
تۇنىقتىڭ دا تۇنىعىن ىزدەر ماڭگى...–
دەپ ءوزى جازعانىنداي، ومىردەن دە، ونەردەن دە، ولەڭنەن دە تۇنىقتىڭ دا تۇنىعىن ىزدەپ كەلەدى. ماڭگى ىزدەي بەرەدى. ولەڭ ولكەسىنە كەلگەن ءاربىر تالاپكەر تۇنىقتىقتى ىزدەمەسە، مولدىرلىكتى جوقتاماسا، ادالدىقتى جانىنا سەرىك ەتپەسە، الىسقا ۇزاي المايدى. جانى كىرشىكسىز، بويى تازا، جۇرەگى پاك ادامنان عانا شىنايى پوەزيا تۋادى. بۇل ولەڭىندە اقىن وسى ءبىر قاراپايىم قاعيدانى وزىنشە جاڭعىرتىپ، كەيىنگى جاستارعا ومىرىمەن دە، ولەڭىمەن دە ۇلگى كورسەتىپ وتىر:
ساعان عانا جانىپ ەم كەزدىگىمدى،
ساعان عانا توگىپ ەم كوز نۇرىمدى.
شالشىق سۋدىڭ بەتىندەي شاشىراماي –
تۇعىرىڭا تۇراقتا، ءسوز بۇگىنگى!
ءبىز دەگەندەر...
تەمىردەي ءتوزىمى تىم،
ءوز ارمانىن ايالاپ
ءوز ءۇمىتىن...
«تۇگەل ءسوزدىڭ – ءتۇبى ءبىر» دەگەنمەنەن،
ءسوزى ءبۇتىن حالىقتىڭ ءوزى ءبۇتىن. –
دەپ وي ءتۇيىپ، ءسوز ونەرىنىڭ كۇدىرەت-كۇشىن ايداي الەمگە پاش ەتەدى. حالىقتى بۇتىندەيتىن – ءسوزى. سوندىقتان ءسوزى تۇزەلسە، حالىقتىڭ ءوزى دە تۇزەلەتىنىن ادەمى جەتكىزە بىلگەن.
عالىم جايلىبايدىڭ جىرلارىنان قازاقتىڭ دارحان دالاسىنىڭ ساۋمال سامالى ەسەدى، دومبىرانىڭ قوس ىشەگىنەن توگىلگەندەي قوڭىر ءۇن قۇلاعىڭا مايداي جاعىپ، جۇرەگىڭە وت، جانىڭا قۋات بەرەدى، ەرەكشە كوڭىل كۇي سىيلاپ، رۋحاني لاززاتقا باتىرادى.
عالىم جايلىباي كورگىش، سەزىنگىش، ەرەكشە تۇيسىگى بار، ايتقىش اقىن. جۇرت كورمەگەندى، جۇرت سەزىنبەگەندى، جۇرت تۇيسىنبەگەندى، جۇرت ايتپاعاندى، دالىرەك ايتقاندا ايتا الماعاندى، الدىمەن اقىن كورەتىنى، سەزىنەتىنى، تۇيسىنەتىنى، جالپاق الەمگە جار سالىپ ايتاتىنى ايدان انىق. بەلگىلى جازۋشى قۋانىشباي قۇرمانعالي ايتپاقشى، «اقىننىڭ سوزدەرى سۋرەتكەرلىگىن، ويلارى پاراساتتىلىعىن، سەزىمى جان تازالىعىن ايعاقتاپ تۇر".
قارا ناردىڭ اينالدى ىڭىرشىعى،
بۇلت استىنان بەدەۋ كۇن قىلىمسىدى.
بۇركىت بولىپ كەتكەن سوڭ قارا قارعا
ىركىت بولدى اجەمنىڭ ىرىمشىگى.
قۋ تىرلىكتىڭ بىتپەسە قىرسىق ءانى،
قارا جولدا ءتوزىم دە تۇنشىعادى.
قاسقا تانا تۇلىپقا موڭىرەسە –
قارا قانشىق قايتادان قىڭسىلادى.
ايىرا الساق الىستان اق-قارانى،
باسىمىزعا بارماقتاي باق قونادى.
ەردەن قالسا سۇلۋدان سايقال شىعىپ،
بەلدەن قالسا بەستى ايعىر ات بولادى.
«عالىم اقىننىڭ ءار ولەڭى استارلى وي، تەگەۋرىندى تەڭەۋلەرگە تولى» دەپ پوەزيا پاديشاسى فاريزا وڭعارسىنوۆا ايتقانداي، شىنىندا دا اقىن جىرلارىنان ايشىقتى وي، تەڭگەرمە تەڭەۋلەردى ءجيى كەزىكتىرەمىز. وسىنداعى «ىڭىرشىعى اينالعان قارا ناردىڭ، بۇلت استىنان قىلىمسىعان بەدەۋ كۇننىڭ» سۇرىقسىز كەسكىن-كەيپى مەن «قارا قارعانىڭ بۇركىت بولىپ كەتكەنى، اجەسىنىڭ ىرىمشىگى ىركىتكە اينالعانى» نەنى مەڭزەيدى؟ ارينە، جاقسىلىقتى ەمەس، بۇل قازىرگى كەتەۋى كەتە باستاعان كەر زاماننىڭ كەسەلدى كورىنىستەرى ەكەنى داۋسىز. ونى مىنا ولەڭ جولدارىنان دا انىق كورۋگە بولادى:
قاتىنى ورتەكەدەي ويقاستاعان،
اقىنى ورامسىزداۋ وي باستاعان.
زامان-اي، اڭگۇدىك تاز توي باستاعان،
زامان-اي، قوتىر سەركەش قوي باستاعان.
مىنە، كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، عالىم جايلىباي تەك قۇر سوزدەن قۋىرداق قۋىراتىن ولەڭشى ەمەس، ءوز ويى، ءوز كوزقاراسى، ءوز ۇستانىمى بار، ايدىنى مەن ايبىنى ەرەكشە اقىن. كەي ولەڭشىلەر سياقتى بۇگەجەكتەمەيدى، ايتارىن اشىق ايتادى، باس-كوز جوق ارتىق تا كەتپەيدى، ءوز ورنىن، ءوز باعاسىن، ءوز قادىرىن بىلەدى. اقىننىڭ ازاماتتىق پوزيتسياسى مەن پوەزياسىنداعى حالىقتىق رۋح وسى جەردە ايقىن كورىنەدى. حالىق قامىن، ونىڭ قوعامدىق جاي-جاپسارىن شىعارماسىنا ارقاۋ ەتكەن اقىننىڭ ليريكاسىندا ازاماتتىق سارىن باسىم. الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى ءسوز تيەگىنە اينالدىرۋ ارقىلى اقىن ءوزى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان زاماننىڭ سىر-سيپاتىن اشادى، ونىڭ قايشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىن كورسەتەدى. ناعىز اقىن ءوز زامانىنىڭ شىندىعىنا، قوعامىنىڭ سىرىنا، زامانداستارىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە كوڭىل اۋدارماي تۇرا المايدى. سودان كورگەنى مەن بىلگەنىن ايتادى، حالىقتىڭ ءومىرى، جان-جۇرەگىن تولعانتقان ماسەلەلەر جايلى وي تولعاپ، ءسوز قوزعايدى. ماسەلەن، «جەتىم قۇلىن» ولەڭىندە «پروتوننىڭ ۋىنان كۇيەۋى ءوز-وزىنە قول جۇمساعان جەسىر ايەل مەن سول كەساپاتتان ەنەسى ولگەن جەتىم قۇلىننىڭ» ايانىشتى تاعدىر-تالايىن جىرىنا قوسىپ، قوس مۇڭلۇقتىڭ مۇڭ-شەرىن سالىستىرا، جارىستىرا سۋرەتتەۋ ارقىلى قازاق قوعامىندا بەلەڭ الىپ وتىرعان كەسىرلى كەسەلدەردى اششى تىلىمەن تۇيرەپ، اركىمگە ءارتۇرلى وي سالادى.
زامانانىڭ سوققالى جەگى جەلى،
بوساعانىڭ بوس قالعان جەلىلەرى.
سەرىلەرى اۋىلدىڭ نە بىلەدى؟
وسى سۇراق جانىمدى كەمىرەدى...
وسى ءتورت جولدىڭ وزىندە قورعاسىننان دا اۋىر اۋىرتپالىق جاتقانىن كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ وقىرمان جان-تانىمەن سەزىنەدى، تۇسىنەدى، تۇيسىنەدى. ەندەشە، اقىننىڭ جانىن كەمىرگەن كۇرمەۋلى «سۇراق» وقىرماندى دا بەي-جاي قالدىرماسا كەرەك. ولەڭنىڭ ومىرشەڭدىگى دە مىنە وسىندا ەمەس پە؟!
ءيا، پروتوننىڭ ۋىنان زارداپ شەگىپ جاتقان تۋعان ولكەسىنىڭ تاعدىر-تالايىنا بەي-جاي قاراي المايدى. تابيعات توزىپ، ادامدار ازىپ، جان-جانۋارلار ازاپ شەگىپ جاتقاندا اقىن قالاي ءۇنسىز وتىرسىن؟! ءسوزى جەتكەنشە ايتىپ، قولىندا بار قولداۋىن كورسەتىپ-اق كەلەدى.
امان شىعۋ اق تاڭعا –
باس امالى،
وعى تيگەن تاعدىردىڭ تاساداعى.
...جەسىر ايەل سىيپاسا ماڭدايىنان،
جەتىم قۇلىن كوزىنەن جاس اعادى.
بەۋ، قوس مۇڭلىق،
جولىندا سورتاڭ ءىز كوپ،
قاي قيىرعا تۇرادى تارتامىز دەپ.
كەزەك-كەزەك كوز جاسىن سىعادى دا –
تىرلىگىنە كەتەدى تالقان ىزدەپ.
تاعدىر قانشا سىناسا دا، كەۋدەسىندە جانى بار تىرشىلىك يەسى باسقا تۇسكەن اۋىرتپالىققا ەرىكسىز كونىپ، تىرلىگىن جاساي بەرەدى دە. بىراق سونى جالعاننىڭ جارىعىنا الىپ شىعۋ، جاريا ەتۋ، ەل-جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارتۋ قولىنا قالام ۇستاعان ءاربىر سۋرەتكەردىڭ پارىزى مەن قارىزى بولسا كەرەك. سول پارىز بەن قارىزدى ءتۇسىنىپ، اماناتقا ادالدىق تانىتاتىندار بار، وكىنىشكە وراي ونى تۇسىنبەيتىن قالام يەلەرى دە تابىلىپ قالىپ جاتادى. بۇل اقىننىڭ ءبىلىم-بىلىگىنە، جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنە بىلۋىنە، وي-ساناسىنا، اقىل-پاراساتىنا، ازاماتتىق ۇستانىمىنا تىكەلەي بايلانىستى. وسى جاعىنان العاندا دا ارقالى اقىننىڭ ارى تازا، يمانى كامىل، ماڭدايى جارىق. ونى وسى تاقىلەتتەس «قىزىلاعاش، قىزىلاعاش» اتتى جوقتاۋ جىرىنان دا انىق بايقاۋعا بولادى. اتىشۋلى قىزىلاعاش قاسىرەتىن ءوز جۇرەگىنەن وتكىزىپ بارىپ، جىرعا قوسادى. اقىننىڭ جان تولقىنىسى، جۇرەك تەبىرەنىسى، كۇيىنىش-وكىنىشى، سەزىم سەرگەلدەڭى وسى جىرلاردا ايقىن كورىنىس تاپقان. بۇنى شايىر جىرلارى ارقىلى ءوزىڭىز دە جان-جۇرەگىڭىزبەن سەزىنەسىز، ۇعىناسىز، تۇيسىنەسىز، ءتىپتى قايعىرسا قايعىرىپ، مۇڭايسا مۇڭايىپ، كۇيىنسە كۇيىنگىڭىز كەلەدى. مىنە، بۇل قالامنىڭ قاسيەتى، جىردىڭ قۇدىرەتى. اقىن ءوزىنىڭ جان-جۇرەگىن تولقىتقان كەلەڭسىز قۇبىلىستاردى كوركەم سوزگە كوشىرۋ ارقىلى وقىرماننىڭ ساناسىن سىلكىپ، وي سالىپ، سوعان قالىڭ ەلدىڭ نازارىن اۋدارۋدى ماقسات تۇتادى:
اقىنمىن،
ەلىمنەن جوق قيىر كۇنىم،
مولىقباي، سەن دە مەنىڭ كۇيىمدى ۇعىن!
قارا شال نەمەرەسىن تاياعىمەن،
ىزدەپ ءجۇر اراسىنان ءۇيىندىنىڭ.
كەۋدەم تۇر بىردە اشىلىپ،
ءبىر باسىلىپ،
قايعىنىڭ قارا سۋى قۇمعا ءسىڭىپ...
جەتە مە جاراتقاننىڭ قۇلاعىنا،
كەتە مە كوگىمدەگى كۇن دە اشىلىپ؟...
جۇيكەم دە جۇدەۋ بۇگىن،
جاۋىر جانىم،
قايعىدان قارا بۇلتتاي اۋىرلادىم.
قارا ورمان قازاق ەلى،
قابىرگە ەمەس –
جەرلەيدى جۇرەگىنە باۋىرلارىن.
مىنە وسى شاعىن ۇزىندىدەن-اق اقىننىڭ تۋعان حالقىنا دەگەن ادالدىعى، تازالىعى، ازاماتتىعى انىق كورىنەدى. تۋعان ەل مەن وسكەن جەرگە دەگەن پەرزەنتتىك سۇيىسپەنشىلىك، اسىل ماحاببات سەزىمى جانىنا تىنىم تاپتىرماي، كوڭىلىن ەلەڭدەتە بەرەدى. كورگەنىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، ويىنداعىسىن ايتىپ قالۋعا تىرىساتىنى دا سوندىقتان.
«كوگەرشىندەي كوكتەمدە دۇركىرەگەن، سەنىمدەردىڭ سەرتىسىڭ، شىركىن ولەڭ» دەپ قۇدىرەتتى ءسوز پاتشاسىنا سەرت بەرگەن جەتەلى شايىر جىردى قولىمەن ەمەس، جانىمەن، تانىمەن، قانىمەن، جۇرەگىمەن جازادى. ونىڭ جانى جايساڭ، پەيىلى كەڭ، ءوزىم دەگەنگە قۇشاعى قاشاندا اشىق. ەلىم دەپ ەلجىرەگەن ەت جۇرەگى مەن دالاداي دارحان كوڭىلىنە بارشا قازاق قاۋىمى مەن كەڭ بايتاق ولكەسى بىردەي سىيىپ كەتەدى. جاقىنى تۇگىل، جاتتى دا جاتىرقامايدى، بولە-جارمايدى، بار قازاقتى بىردەي كورىپ، جانىنا جاقىن تارتادى. ەڭ باستىسى تۋعان حالقىنا عانا ەمەس، ونەرگە، ولەڭگە، قالامعا ادال. ونى جۇرەكتەن شىققان مىنا ءبىر ولەڭ جولدارىنان-اق انىق اڭعارۋعا بولادى:
ۇلتىم قايعى كەشكەندە،
جۇرتىم قايعى،
سارىۋايىم ساعاتى سىرتىلدايدى.
اقىندارى الاقان جايعان ەلدىڭ
قاتىندارى قول باستار ۇل تۋمايدى.
شىنىندا دا، قالامنىڭ دا ءوز قاسيەتى بار، ەگەر ءوزىڭدى ورگە سۇيرەگەن ونەرگە، باسىڭا باق بوپ قونعان ولەڭگە ادال بولماساڭ، كيەسى ۇرادى. اقىن وسىنى جاقسى تۇسىنەدى. حالتۋرادان بويىن اۋلاق ۇستايدى، ەشكىمگە جالتاقتاپ-جالباقتامايدى. ايتارىن ايتادى، جازارىن جازادى. جورعاداي جورعالاعان قالامىنان تەك قانا مونشاقتاي مولدىرەگەن ءجاۋھار جىرلار عانا قۇيىلىپ تۇسەدى. ەڭ باستىسى، ەل باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتى، قايعى-قاسىرەتتى، تاعدىر تاۋقىمەتتەرىن ەشقاشان وزىنەن تىسقارى قويعان ەمەس. تۋىپ-وسكەن ولكەسىنە اتىڭ وشكىر پروتون قۇلاپ، تابيعات توزىپ، جان-جانۋارلار قايعى-قاسىرەت شەگىپ، تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ومىرلەرى گۇلدەي سولىپ جاتسا، اقىن قالاي تەبىرەنبەسىن، قالايشا نالا جىرىن جازباسىن؟! حالىق باسىنا تۇسكەن ناۋبەتتەردى كورىپ-بىلە وتىرىپ، كەۋدەگە تولعان ءزار-زاپىراندى قالايشا سىرتقا شىعارماسىن؟! ماسەلەن، «سارىارقا. «پروتون قۇلاعان جىل» ولەڭىندە:
كيگەندە الاڭسىز كەپتى،
قارتىم-اي،
رەتىڭ سىنار:
«گەپتيلدى زالالسىز دەپتى،
وكىمەت بىلەتىن شىعار...
قايتەيىن، اسىعىس ءبارى،
ءجون ەدى قاشىق ۇشقانى.
رەسەيدىڭ قۇلاماسا ەكەن
زىمىران تاسىعىشتارى».
ارقام-اي،
ارقاعا باتتى،
اۋىل تۇر شايقالا...
جۇدەپ.
قۇرداسىم تارتادى اراقتى:
– ۋدى ۋ قايتارادى، – دەپ...
دەپ، گەپتيلدىڭ ادامزات بالاسىنا قانشالىقتى زيان ەكەنىن بارىنشا اشىپ ايتادى. جۇرەگىنەن وتكىزىپ ايتادى، جەتەر جەرىنە جەتكىزىپ ايتادى. شىركىن، سوعان ءۇن قوسار، زەيىن قويار، قۇلاق تۇرەر ادامداردىڭ قاراسى كورىنبەيدى-اۋ، كورىنبەيدى. كورىنبەيدى ەكەن دەپ، قاراپ وتىرا بەرۋگە تاعى بولمايدى:
اقىن «العاداعى اققۋلار» ولەڭىندە اقتوبەنىڭ العا اۋدانىندا مۇناي قالدىعى توگىلگەن كولدە اققۋلاردىڭ قىرىلىپ قالعانى تۋرالى ايتا كەلىپ، «تۇنىمەن ءتاتتى ۇيقىسى مەن ولەڭى توعىز ءبولىنىپ، جۇرەگى قوبىزداي كۇڭىرەنگەنىن» جىر تىلىمەن جەتكىزەدى. ايدىن كولدىڭ تۇنىعى لايلانىپ، اققۋلاردىڭ مۇنايعا تۇنشىعىپ جاتقانى وزەگىن ورتەپ، «زاپىران قۇسىپ، زار قاعىپ»، ادامزاتتى تابيعات پەن ونىڭ بەل بالالارىن ايالاۋعا شاقىرادى.
ءبىر ولەڭىم بار ەدى،
ءبىر ولەڭىم بولعاندا –
اققۋ تەكتى ار ەدى،
زامانانىڭ زارى ەدى،
عالامىنىڭ ءانى ەدى. –
دەپ بارىنەن دە ار مەن نامىستى جوعارى قوياتىن اقيىق اقىننىڭ ءوزى ايتقانداي، «ەلەگىزۋ. داعدارىس جىرى»، «كۇزەۋدەگى قاراشا ءۇي»، «سىنىق اربا»، «قاز ارقالاپ بارا جاتىر قىز بالا» سىندى وتكىر جىرلارى وسى ويدىڭ ومىرشەڭدىگىن دالەلدەي تۇسەدى. ايتالىق، وسى «قاپ ارقالاپ بارا جاتىر قىز بالا» ولەڭىندە «كونە كۇرتەسى مەن ەسكى ەتىگىن سۇيرەتىپ كوك بازارعا بارا جاتقان ايماڭداي ارۋدىڭ» تالايلى تاعدىرىن سۋرەتتەۋ ارقىلى ءوزى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامداعى بەلەڭ الىپ وتىرعان كەلەڭسىزدىكتەردى تايعا تاڭبا باسقانداي تاڭبالاپ، سول زاماننىڭ سۇرقاي كەلبەتىن كوز الدىڭىزعا كولدەنەڭ تارتادى. ولار ءومىردىڭ جانسىز كوشىرمەسى ەمەس، ءسوز الەمىندە ءومىر سۇرەتىن جاندى بەينەسى، تاريحي كەزەڭنىڭ كوركەم شىندىعى.
قانداي قيىن تۋعانعا بولىپ اقىن،
سور ۇراتىن كەزدەر بار،
تورىعاتىن.
بەتپاق جونعا جوق ىزدەپ شىققانىمدا،
جول ۇستىندە جولاۋشى جولىعاتىن.
...ءومىر كەيدە كوكايىل دولى قاتىن.
كەز كەلگەن قالام يەسى "كەيدە كوكايىل دولى قاتىن» ءتارىزدى كورىنەتىن مىنا ءومىردىڭ تىنىس-تىرشىلىگى مەن كەسكىن-كەلبەتىن شىنايى قالپىندا سۋرەتتەي السا، جانە سول قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان زامانداستارىنىڭ تاعدىر-تالايىن، جان-دۇنيەسىن، بولمىس-ءبىتىمىن، قىزىق-قۋانىشى مەن نالا-مۇڭىن، وي-ساناسى مەن ارمان-اڭسارىن جەرىنە جەتكىزە جىرلاي السا عانا قالامگەرلىك قارىزى مەن پارىزىن وتەي الماق. «اق قاعازعا جازعانىم جىر عانا ەمەس، جاراتقاننىڭ ماڭدايعا جازعانى ەدى» – دەيتىن اقىن شىعارمالارىنىڭ التىن ارقاۋى دا، ۇستىندى وزەگى دە وسى.
جالعاسىپ جاتسا نە شارا
وتا دالاما،
ورىستىڭ زىمىرانىنان وپا بولا ما؟
وزىمە دە وبال جوق دەيمىن
ايىرباس ەتكەن
ساپىرۋلى سارى قىمىزدى «كوكا-كولاعا».
ءبىز ساپىرۋلى سارى قىمىزدى عانا ەمەس، جانىمىزدى دا، ءتانىمىزدى دە، رۋحىمىزدى دا، ادەت-عۇرپىمىزدى دا، سالت-سانامىزدى دا، تانىم-تۇسىنىگىمىزدى دە، ءدىلىمىز بەن ءتىلىمىزدى دە ايىرباستادىق. قازاقتىقتان، قازاقىلىقتان ايىرىلا باستادىق. اقىن وسىنى مەڭزەپ وتىر. سوعان كۇيىنەدى، اشىنادى، قايعىرادى. ءتۇپ باستاۋلارىمىزعا قايتا ورالىپ، حالىقتىق قاينارلارىمىزدان قانىپ ءىشىپ، تولىققاندى كەمەل ۇلتقا اينالۋىمىزدى قالايدى، سونى ارماندايدى، سوعان ۇندەيدى. ۇلتتىڭ ەمەس، قۇلقىننىڭ قامىن كوبىرەك كۇيتتەپ كەتكەنىمىزدى ايتىپ، قوبىزداي كۇڭىرەنەدى:
ۇلتىم ەمەس،
تۇر بۇگىن قۇلقىن باي بوپ،
قۇلقىن باي بوپ،
سودان سوڭ ۇرتىڭ ماي بوپ.
ەلەگىزىپ ەلسىزدە ەلەڭدەدىم –
كوشكەن ەلدىڭ كونەرگەن جۇرتىنداي بوپ.
مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، «اراي ىزدەپ ايدىنداردى كەشەتىن، اق دۇنيەگە اقىن بولىپ كەلىپپىن» – دەپ تەبىرەنەتىن عالىم جايلىباي مەن ۇلى مارتەبەلى پوەزيا ەگىز ۇعىم ىسپەتتەس. بىرىنەن ءبىرىن اجىراتىپ الۋ مۇمكىن ەمەستەي كورىنەدى. "ع.جايلىباي شىن مانىندە ءسوز سۇيەگىنە سىڭگەن، ولەڭ جازعاندا شۇرايلى، ءنارلى، كوركەم سوزدەردىڭ ءوزىن تاڭداپ، تالعاپ قولدانىپ، بۇگىنگىنىڭ ءبۇتىن ءسوزىن ايتىپ جۇرگەن ۇركەردەي از شوعىردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى. اللا تاعالا ونىڭ كەۋدەسىنە ولەڭ قۇيعان" دەپ قايسار قالامگەر رافاەل نيازبەك ايتقانداي، تالانتتى شايىردىڭ تۇلا بويى تۇنىپ تۇرعان ولەڭ ءتارىزدى. ونىڭ تابيعاتى اقىن، سولاي جاراتىلعان. ول اقىن بولىپ تۋىلعان. تۋما تالانت. اللا-تاعالا وعان ءاۋ باستا-اق اقىندىق عۇمىر سىيلاعان، تابيعات-انا كومەيىنە جىر قۇيعان، كەۋدەسىنە ءسوز قونعان. كەسكىن-كەلبەتىنەن، ءجۇرىس-تۇرىسىنان، مىنەز-قۇلقىنان، سويلەگەن سوزىنەن، ءتىپتى كيىم كيىسىنىڭ وزىنەن پوەزيانىڭ رۋحى سەزىلەدى، جىردىڭ لەبى جەلدەي ەسىپ تۇرادى. ونىڭ تابيعاتىندا جانارتاۋداي اتقىلاپ جاتقان اقىندىق بار، اقىن بولماۋى تىپتەن مۇمكىن ەمەس. ال كەيدە تابيعاتىندا اقىندىق جوقتار دا اقىن بولعىسى كەلىپ، ولەڭ قۇراستىرىپ جاتادى. بىراق ولار قانشا تىراشتانعاندارىمەن، عالىم جايلىباي سياقتى ناعىز اقىن بولا المايدى.
عالىم ۇلت اقىنى، ۇلتتىق اقىن. ۇلت اقىنى بولۋ ءۇشىن سول ۇلتتىڭ تىلىندە جىر جازۋ ازدىق ەتەدى، اقىننىڭ ولەڭدەرىندە ۇلتتىڭ رۋحى، تاعدىر-تالايى، قۋانىش-قايعىسى قاتار ءورىلىپ، بىتە-قايناسىپ جاتۋى كەرەك. «جاسىندارىن جان-جۇرەكتىڭ ويناتقان، باسىمداعى – باس قامىنان باسقا مۇڭ...» دەپ كەسىپ تە، كوسىپ تە سويلەيتىن شابىتتى شايىردىڭ جىرلارىندا قازاقى رۋح، قازاقى بولمىس، قازاقى بوياۋ ايقىن سەزىلەدى، ءتىپتى جۋساننىڭ جۇپارىنداي قازاقى ءيىس اڭقىپ تۇرادى. ەشكىمگە ۇقسامايتىن وزىندىك ءۇنى، دارا قولتاڭباسى بار، ءجۇز اقىننىڭ ىشىنەن دارىندى شايىردىڭ ولەڭىن جازباي تانۋعا بولادى. اقىن جىرلارىندا پوەزيانىڭ اسەم اۋەزى، سۇلۋ سازى، ادەمى ۇيقاس-ىرعاعى، كوركەم ءتىل، بەينەلى سۋرەت، ايشىقتى وبراز، استارلى وي، سىرلى سەزىم، جانىڭدى باۋراپ الار تىلسىمدىق، تۇلا بويىڭدى تەبىرەنتەر عالامات كۇش، جۇرەگىڭە ساۋلە قۇيار نازىكتىك، بويىڭا شۋاق شاشار جىلىلىق بار:
جەتەگىندە ىلەسىپ جەگى كۇننىڭ،
اينالايىن اينام-اي،
نەنى ءبىلدىڭ؟...
وزەكتەگى ولەڭى ءومىرىمنىڭ –
تۇستىگىنەن قاز ۇشتى كوڭىلىمنىڭ...
نەمەسە
شاڭىراقتى كوتەرەدى ۋىعى،
تۇندىگىنەن قاراماسا قايعى-ازاپ.
ءKۇpeڭىتتi كۇزدىڭ قارا سۋىعى،
ءحالىڭ قالاي،
ءاي، قازاق؟..
وسى ولەڭ جولدارىن باسقا تىلگە اۋدارىپ كورىڭىزشى. ءمان-ماعىناسىن شەت جاعالاپ بەرەرسىز-اۋ، بىراق ۇلتتىق رۋح پەن قازاقى بوياۋدى تۇپنۇسقاداعىداي تولىق جەتكىزۋىڭىز ەكىتالاي. وسى ءبىر ايشىقتى شۋماقتاردان-اق اقىننىڭ قالامگەرلىك قارىمى، شەبەرلىك دەڭگەيى، سۋرەتكەرلىك الەمى، كوركەمدىك قىرى مەن سەزىم سىرى انىق اڭعارىلماي ما؟ شىنايى شىعارماشىلىق – قاشاندا وزگەرىس، جاڭارۋ مەن جاڭعىرۋدان تۇراتىنىن ەسكەرسەك، شالقار شابىت يەسىنىڭ ءار جازعان جاڭا شىعارماسىنان وزگەرىس، جاڭالىق ءھام جاڭعىرۋ كورەمىن. كەرەك دەسەڭىز، ءار جازعان شىعارماسى ادەبي-مادەني قۇبىلىسقا اينالىپ كەلەدى. وعان مىسالدى الىستان، سوناۋ ارىدەن ىزدەۋدىڭ كەرەگى جوق. كەشە عانا دۇنيەنى دۇبىرلەتىپ وتكەن «قارا ورامال» اتتى كلاسسيكالىق پوەماسى انىق دالەل. ءتىنىن تالداماي-اق قويايىن، ونى وقىعان ادامنىڭ ءوزى-اق سەزەر، «قارا ورامال» دەگەن اتىنىڭ ءوزى-اق كوپ نارسەدەن حابار بەرىپ تۇرعان جوق پا؟! ءتىپتى تالانتتى اقىنىمىزعا مەملەكەتتىك سىيلىقتى وسى پوەماسى ءۇشىن-اق بەرە سالۋعا بولار!.. سونداي-اق "اق سيسا»، "كيىك قاشقان»، «بىرگەبايدىڭ قىزىلى» اتتى پوەمالارى دا سىنشىلار تاراپىنان جوعارى باعالانىپ، وقىرمانداردىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەن كەمەل شىعارمالار.
اقىن “جانىمنىڭ جاپىراقتارى” (1988), “جۇرەگىمنىڭ جۇلدىزى” (1966), “قۇس قاناتى” (2001), «قاراشىعىمداعى قارا ولەڭ» (2006), «ارداكۇرەڭ» (2008), «توبىلعىجارعان» (2011), ء«بىر تال ۇكى» (2014) اتتى جىر كىتاپتارىنىڭ، «تاعدىرىمنىڭ تامىرى» (2008) ادەبي ماقالالار جيناعىنىڭ اۆتورى. ولەڭدەرى ورىس، ۋكراين، تۇرىك، قىرعىز، تاعى باسقا حالىقتار تىلدەرىنە اۋدارىلعان. قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ كۇيتىڭ قالاسىنان شىققان قازاق اقىندارىنىڭ “سۇمبىلە” اتتى جىر جيناعىنا ولەڭدەرى ەنگەن.
عالىم جايلىباي تۋرالى نەبىر اۋزىمەن قۇس تىستەگەن ادەبيەت جۇيرىكتەرى جىلى پىكىرلەر ايتتى، ءالى دە تالماي ايتىپ كەلەدى… قۇداي بۇيىرتسا، ايتا دا بەرەدى… سىيلىقتان دا، اتاق-ابىرويدان دا كەندە ەمەس!.. نەبىر ءدۇبىرلى بايگەلەردەن قۇلاگەردەي دارا شاۋىپ كەلگەن، باس بايگەنى شاپپاي العان كەزدەرى دە بار… حالىقارالىق “الاش” ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى (1999). «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن»، «تاۋەلسىزدىككە 10 جىل» مەدالدارىمەن ماراپاتتالعان. قازاق اقىندارى جىر ءمۇشايرالارىنىڭ بىرنەشە مارتە جەڭىمپازى. تۇركيانىڭ ساپانشا قالاسىندا وتكەن (2001) حالىقارالىق جىر مەرەكەسىندە “اقشام جۇلدىزى” ارنايى سىيلىعىن يەلەنگەن. رەسەي حالىقارالىق جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ س. ەسەنين اتىنداعى التىن مەدالىنىڭ يەگەرى (2009).
ەندەشە، بۇل جولى دا مەملەكەتتىك سىيلىقتى قانجىعاسىنا بايلاۋىنا شىن جۇرەگىممەن تىلەكتەسپىن!
بيىلعى جىلى استاناداعى «فوليانت» باسپاسى ولەڭىمەن ورەلى وي ايتىپ جۇرگەن ارقالا اقىن عالىم جايلىبايدىڭ ءۇش تومدىق شىعارمالار جيناعىن شىعارۋدى قولعا الىپ جاتىر. قۇداي بۇيىرتسا، ول كۇندى دە كورەرمىز، سول كۇنگە دە جەتەرمىز!
اقىن اعامىزدى بۇنىمەن توقتاپ، توقىراپ، سارقىلىپ، قالادى دەپ ويلامايمىن! ويتكەنى، ءبىز بىلەتىن عالىم جايلىبايدىڭ ادەبي الەۋلەتى كۇشتى، ادەبي ءبىلىم-بىلىگى مول، باگاجى ۇلكەن!..
ءسوزىمىزدى قورتىندىلاي كەلە ايتارىمىز، تاڭدايى تاقىلداعان، ماڭدايى جارقىراعان عالىم جايلىباي ءوزىنىڭ شىنايى شىعارماشىلىعىمەن جالپاق جۇرتتىڭ جۇرەگىنە جول تاپقان باقىتتى اقىن. ءسوزى كوپشىلىكتىڭ وي-ساناسىندا جاتتالىپ، جانى مەن جادىندا قاتتالىپ، ولەڭى وقىرماننىڭ كوڭىلى مەن جۇرەگىندە ساقتالىپ، وزىندىك الەمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ويتكەنى، شايىر جىرلارىنىڭ بويىندا ماڭگى ولمەس قۇدىرەتتى كۇش بار. وسىناۋ كوزدىڭ جاۋىن الار جاھۇتتاي جىرلار قازاق حالقىمەن بىرگە ءومىر سۇرە بەرەدى، عاسىرلاردان عاسىرلارعا جاساي بەرەدى.
ەندەشە باسىنا اماندىق، دەنىنە ساۋلىق، بويىنا قۋات، ەڭبەگىنە تابىس، قىزمەتىنە جەمىس، شىعارماشىلىعىنا ورلەۋ تىلەيمىن!
دۋمان رامازان، جازۋشى
Abai.kz
