Kórshi audanda bir qúdayyda sol audan imamymen tabaqtas bolyp otyrghanda esikten úly kirip kelip: «Papa, seni  bir kisiler syrtta shaqyryp túr»,– dedi. Sondaghy bar halayyq imamnyng auzyna qarap, qúrmettep otyrghanbyz. Úlynyng «seni», «papa» dep til qatuy bizge óte ersi estildi... «Búl kisi, imam ba, әlde papa ma?» degen suyq oi, bir jaghymsyz súrau kókiregimde qaldy. Biraq, Ontýstikke barghanda bir kisining janazasynda balalary «paaaa-paaa» dep joqtap jylaghan edi. Sonda imam: «Papa» dep jylama, «janazasy shyqpaydy» dep úrsyp tastaghan.

Bizding zamanymyzdyng tórtinshi ghasyrynda hristian dini   Batys Rim imperiyasy katolik pen Shyghys Rim imperiyasy pravoslav bolyp ekige bólindi. Keyinnen taghy da bólinip jatty. Sol kezennen ber katolik senimin qabyldap, ózimen birge otbasyn, aghayyn tuysyn shoqyndyryp, hristiannyng katolik dinine qyzmet etken kisini “papa” dep atap keledi. 

Al, XVIII-ghasyrda zenbiregin sýiretken orystar ordaly jylanday qazaq jerine jer bauyrlap enip kele jatyp, qonyrauyn synghyrlatqan shirkeuin birge túrghyzyp, qazaqtyng shúrayly jerin, mal-mýlkin tartyp alyp otyrdy. Jerinen, jayylymynan, qora-qopsy malynan airylghan qazaqtar orystardyng ýiinde jalshy, qúl, kýng boldy. Olar bir tamaghy ýshin shoqynsa, qazaqtyng auqattylary balalaryn “tilmash” qylamyz, “pәlenshe bayda ketken óshimdi osy balam alyp beredi” degen baqay eseppen orysqa jaghynyp, endi biri: «Bilimnin, ghylymnyn, ónerding bәri orysta», - dep orysqa bas úrdy. Mine, solardyng úrpaghy: balalary, nemereleri shoqynyp ketti. Jetim-jesir, ash-jalanash qalghandaryn shirkeu bauyryna tartyp, kiyindirip, as-auqatyn berip, shoqyndyrdy. Patshalyq ýkimet ózge últtardy shoqyndyrudan eshqashan qarjyny ayaghan emes. Qazaqstangha “demokrat”, “jazushy”, “ghalym” degender, “jer audarylyp” kelgender jymysqy sayasatyn ishterine býgip, qazaqtyng oqyghandarymen “dos bolyp” tek shoqyndyru men orystandyrudy maqsat etken. Ásirese, halyqqa  bedeldi qazaqtarmen «tamyr bolu», « dos bolu»  arqyly ótirik maqtap, ony bar qazaqqa ýlgi qylyp, zymiyan sayasattaryn jýrgizip, ýlken yqpal jasady. Sol qazaqtardyng biri orys mektebin ashyp qazaqtyng kózin “ashsa”, biri “qyzyl jihanger” atanyp orys familiyasyn beker alghan joq. Sol kezde oryssha oqyghany bar, shoqynghany bar, patshagha “adal” qyzmet etip, shen-shekpen alghany bar, orys úlyghyna jaghympazdanghany bar, balalaryna “papa” dep aitqyzu, úl-qyzyna Sergey, Ruslan, Arsen, Andrey, Anatoliy, Lena, Svetlana, Venera, Laura degen  attar qoy maqtanyshqa ainaldy. Osylargha arqa sýiegen orys ýkimeti qazaqtardy jappay shoqyndyra bastady.

Ózderi Resey qúldyghynda jatsa da, tatarlar qazaq dalasyna kelip, jappay shoqyndyrugha qarsy qazaqtardy ýgittep, músylman dinin saqtaugha shaqyryp biraz tosqauyl qoydy. Biraq, orys otarshylary tatarlardyng qazaq bauyrlaryna kómektesip jatqanyn bilip, patshagha “tatarlardy qazaq dalasyna jibermeu” jóninde núsqau shyghartyp, tyiym saldy.  ...Kenetten Kenes ýkimeti ornap, biylikke qúdaysyzdar kelip, qazaqtardy shoqyndyru kilt toqtamaghanda qazir “naghyz chukcha” bolyp aty bar, zaty joq últqa ainalar edik. Kenes Odaghynda shoqynghany bar, shoqynbaghany bar qazaqtar jappay dinsizdikke úshyrady. Biraq, patshalyq Resey bolsyn, Kenes ýkimeti kezeninde de qazaqtardy orystar biyledi. Kenes ýkimeti dәuirinde shoqyndyru jýrmese de, orystandyru barynsha qarqyndy jýrip otyrdy. Ózining ne orys ekenin, ne qazaq ekenin dәleldep bere almaytyn býgingi deliqúldardyng kóbeyip ketkeni osynyng aqiqaty. Qazir, osylardyng asyghy alshysynan týsip, aiy onynan tuyp túr. Tәuelsizdik aldyq desek te, sana qaranghylyghyna әli jaryq týspey jatyr. Qazaqtar jappay, balalaryna «papa» dep ýiretuden әli tartynar emes. Qazaq «papalary» balalaryna «papa» dep aitqyzu arqyly, shoqyndyrugha, últyn, tilin, dinin satugha bir qadam jaqyn dayyndap otyrghanyn týsine alar emes. Biraz qazaqtyng qazirgi shoqynyp jýrgeni – olar keshegi teksiz qazaqtardyng úrpaqtary. Onyng ýstine biz kýnde mektepterde shirkeu “qonyraularyn” synghyrlatyp, qúlaqtaryn qonyrau ýnine ýiretip, músylman qazaq balalaryn shoqynugha dayarlap kelemiz.

Ertede orystardyng ózi «papa» degen sózdi “nan, as-auqat” degen maghynada qoldanyp, әkelerin “batushka” dep ataghan. Sonymen birge qazaqtar da, orystar da әkesine “әke” dep sóilemegen. «Kóke» men «әke» sózining mәn-maghynasy jer men kóktey. «Áke» degen sóz, tek «bala tughyzghan» erkekterge aitylady.  On ret ýilenip, bala tughyza almasang «әke» atana almaysyn.
«Kóke» sózi «Otbasyn asyraushy, qúdiretti, jaudan qorghaushy, balany jaratyp ósirushi, imandylyqqa, islәm dinine ýiretushi» degen maghyna beredi. Sondyqtan orys «ghalymdary» men shoqynghan qazaqtar da «kóke» sózin diny eskilikting sózi dep jamandap, synalap otyryp, otbasyndaghy әkening qúnyn týsiru ýshin, «kóke» emes «әke» nemese «papa» dep almastyrdy.

Katolikter “papa” sózin – Issus Hristostyng jerdegi dinin taratushy ókili, qyzmetshisi dep úghady. Al, bizding ata-babalarymyz islam dinin qabyldamay túrghanda “kókke”, yaghny tәnirge, “aspandaghy” Jaratushy IYege tabynghan. Sol Kók tәnirge tabynghan kezinde, kók tәnirdin, qúdaydyng jerdegi ókili, qyzmetshisi dep әkelerin “kóke” dep ataghan. Músylman bolghanda da kóktegi jaratushy bir qúdaygha syiynyp, әkelerimizdi “kóke” desek, keyingi jýz jyl kóleminde hristian dinine shoqynghandar men orystanyp mәngýrttengen qazaqtar “papa” dep ýiretti. Jәy qarapayym músylman qazaqty bylay qoyyp, qazirgi tanda “papa imamdardyn” qay dindi uaghyzdap jýrgenin bilu men ýshin qyzyq. Al ontýstikte bir ýide qonaqta bolghanda balasy qoranyng artyna baryp: «Pa - pa-paa-pa-pa-paa» dep esegin shaqyrghanyn estidim.  Sol bala ýiine kelip әkesimen «papa» dep sóilesip jatty. Sonda esi ketken keybir qazekemderding papasy qaysysy eken dep oilanyp qaldym men.  Ókinishti. Ózderinshe «damydyq» dep jýrgen әielder balalaryna «mama» degizdi. «Mama» sózi kóne hindy tilinde «Sýt beretin siyr» degen maghynada qoldanghan.

VIII ghasyrdaghy qazaqtyng syna jazbalarynda bala anasyn «apa» dep ataytyndyghy jazylghan. Shoqyndy qazaqtardyn  shoqyndy әielderi orystardyn: «Tetya Shura», «tetya Valya», «tetya Lena» t.b. sózderin ózderi qazaq bolghasyn úyalghansyp: «Aygýl tәte», «Farida tәte», «Ayghanym tәte» t.b. dep qazaqshagha audaryp qaqyldap keledi. Sonday-aq,  qazaqtyng  әje, apa, әpke, apay, jenge, naghashy jenge, jiyen jenge, naghashy әpke, jiyen әpke siyaqty qazaqtyng qasiyetti ataularyn joyyp kóringen әielge «tәte» degen sózdi qoldanyp zorlyqpen sinirip keledi. Búny, әsirese ,teledidar men gazet jurnaldaghy últtyq mәdeniyetten habarsyz ósken jurnalister, aqyn-jazushylar nasihattay týsude.

Qazaqstan telearnalaryndaghy halyqtyng el oryngha otyrghan keshki uaqytta kórsetiletin teleserialdardy qazaq tildi júrtshylyq tayly-tayaghymen qalmay kórip keledi.  Al, osy serialdar qazaqshany teledidardan ýirenip jýrgen soltýstikting qazaqtaryn shatastyryp otyr. Qazaq tarihy men salt-dәstýrinen habarsyz audarmashy qazaq tilining mayyn tamyzyp audarugha tili jetpey keyinnen qosylghan búralqy kóshe sózderimen qazaq tilin býldirude. Qazaq halqy osydan elu jyl búryn barlyq oblysta «tәte» sózin tek erkekterge qaratyp aitqan. Ózimizding týrki tilimizde «dәdә» – «ýlken agha» degen sózdi «tәtege» ainaldyryp alghanbyz. Gruzinder atalaryn «mama» deydi. Biz de «ýlken aghany»- «әielge» ainaldyrdyq. Bir kýnderi anamyzgha «kóke» nemese «әke» deytin shygharmyz. Abay atamyzdyn:
… Bóten sózben bylghansa, sóz arasy
Ol aqynnyng bilimsiz beysharasy.
Aytushy men tyndaushy kóbi nadan,
Búl júrttyng sóz tanymas bir parasy – degen kýiinishti jyry osyndayda oigha oralady eken.

 Toghaybay NÚRMÚRATÚLY.

Astana qalasy

Abai.kz