كورشى اۋداندا ءبىر قۇدايىدا سول اۋدان يمامىمەن تاباقتاس بولىپ وتىرعاندا ەسىكتەن ۇلى كىرىپ كەلىپ: «پاپا، سەنى ء بىر كىسىلەر سىرتتا شاقىرىپ تۇر»،– دەدى. سونداعى بار حالايىق يمامنىڭ اۋزىنا قاراپ، قۇرمەتتەپ وتىرعانبىز. ۇلىنىڭ «سەنى»، «پاپا» دەپ ءتىل قاتۋى بىزگە وتە ەرسى ەستىلدى... «بۇل كىسى، يمام با، الدە پاپا ما؟» دەگەن سۋىق وي، ءبىر جاعىمسىز سۇراۋ كوكىرەگىمدە قالدى. بىراق، وڭتۇستىككە بارعاندا ءبىر كىسىنىڭ جانازاسىندا بالالارى «پاااا-پااا» دەپ جوقتاپ جىلاعان ەدى. سوندا يمام: «پاپا» دەپ جىلاما، «جانازاسى شىقپايدى» دەپ ۇرسىپ تاستاعان.

ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ءتورتىنشى عاسىرىندا حريستيان ءدىنى   باتىس ريم يمپەرياسى كاتوليك پەن شىعىس ريم يمپەرياسى پراۆوسلاۆ بولىپ ەكىگە ءبولىندى. كەيىننەن تاعى دا ءبولىنىپ جاتتى. سول كەزەڭنەن بەر كاتوليك سەنىمىن قابىلداپ، وزىمەن بىرگە وتباسىن، اعايىن تۋىسىن شوقىندىرىپ، حريستياننىڭ كاتوليك دىنىنە قىزمەت ەتكەن كىسىنى “پاپا” دەپ اتاپ كەلەدى. 

ال، XVIII-عاسىردا زەڭبىرەگىن سۇيرەتكەن ورىستار وردالى جىلانداي قازاق جەرىنە جەر باۋىرلاپ ەنىپ كەلە جاتىپ، قوڭىراۋىن سىڭعىرلاتقان شىركەۋىن بىرگە تۇرعىزىپ، قازاقتىڭ شۇرايلى جەرىن، مال-مۇلكىن تارتىپ الىپ وتىردى. جەرىنەن، جايىلىمىنان، قورا-قوپسى مالىنان ايرىلعان قازاقتار ورىستاردىڭ ۇيىندە جالشى، قۇل، كۇڭ بولدى. ولار ءبىر تاماعى ءۇشىن شوقىنسا، قازاقتىڭ اۋقاتتىلارى بالالارىن ء“تىلماش” قىلامىز، “پالەنشە بايدا كەتكەن ءوشىمدى وسى بالام الىپ بەرەدى” دەگەن باقاي ەسەپپەن ورىسقا جاعىنىپ، ەندى ءبىرى: ء«بىلىمنىڭ، عىلىمنىڭ، ونەردىڭ ءبارى ورىستا»، - دەپ ورىسقا باس ۇردى. مىنە، سولاردىڭ ۇرپاعى: بالالارى، نەمەرەلەرى شوقىنىپ كەتتى. جەتىم-جەسىر، اش-جالاڭاش قالعاندارىن شىركەۋ باۋىرىنا تارتىپ، كيىندىرىپ، اس-اۋقاتىن بەرىپ، شوقىندىردى. پاتشالىق ۇكىمەت وزگە ۇلتتاردى شوقىندىرۋدان ەشقاشان قارجىنى اياعان ەمەس. قازاقستانعا “دەموكرات”، “جازۋشى”، “عالىم” دەگەندەر، “جەر اۋدارىلىپ” كەلگەندەر جىمىسقى ساياساتىن ىشتەرىنە بۇگىپ، قازاقتىڭ وقىعاندارىمەن “دوس بولىپ” تەك شوقىندىرۋ مەن ورىستاندىرۋدى ماقسات ەتكەن. اسىرەسە، حالىققا  بەدەلدى قازاقتارمەن «تامىر بولۋ»، « دوس بولۋ»  ارقىلى وتىرىك ماقتاپ، ونى بار قازاققا ۇلگى قىلىپ، زىميان ساياساتتارىن جۇرگىزىپ، ۇلكەن ىقپال جاسادى. سول قازاقتاردىڭ ءبىرى ورىس مەكتەبىن اشىپ قازاقتىڭ كوزىن “اشسا”، ءبىرى “قىزىل جيھانگەر” اتانىپ ورىس فاميلياسىن بەكەر العان جوق. سول كەزدە ورىسشا وقىعانى بار، شوقىنعانى بار، پاتشاعا “ادال” قىزمەت ەتىپ، شەن-شەكپەن العانى بار، ورىس ۇلىعىنا جاعىمپازدانعانى بار، بالالارىنا “پاپا” دەپ ايتقىزۋ، ۇل-قىزىنا سەرگەي، رۋسلان، ارسەن، اندرەي، اناتولي، لەنا، سۆەتلانا، ۆەنەرا، لاۋرا دەگەن  اتتار قويۋ ماقتانىشقا اينالدى. وسىلارعا ارقا سۇيەگەن ورىس ۇكىمەتى قازاقتاردى جاپپاي شوقىندىرا باستادى.

وزدەرى رەسەي قۇلدىعىندا جاتسا دا، تاتارلار قازاق دالاسىنا كەلىپ، جاپپاي شوقىندىرۋعا قارسى قازاقتاردى ۇگىتتەپ، مۇسىلمان ءدىنىن ساقتاۋعا شاقىرىپ ءبىراز توسقاۋىل قويدى. بىراق، ورىس وتارشىلارى تاتارلاردىڭ قازاق باۋىرلارىنا كومەكتەسىپ جاتقانىن ءبىلىپ، پاتشاعا “تاتارلاردى قازاق دالاسىنا جىبەرمەۋ” جونىندە نۇسقاۋ شىعارتىپ، تىيىم سالدى.  ...كەنەتتەن كەڭەس ۇكىمەتى ورناپ، بيلىككە قۇدايسىزدار كەلىپ، قازاقتاردى شوقىندىرۋ كىلت توقتاماعاندا قازىر “ناعىز چۋكچا” بولىپ اتى بار، زاتى جوق ۇلتقا اينالار ەدىك. كەڭەس وداعىندا شوقىنعانى بار، شوقىنباعانى بار قازاقتار جاپپاي دىنسىزدىككە ۇشىرادى. بىراق، پاتشالىق رەسەي بولسىن، كەڭەس ۇكىمەتى كەزەڭىندە دە قازاقتاردى ورىستار بيلەدى. كەڭەس ۇكىمەتى داۋىرىندە شوقىندىرۋ جۇرمەسە دە، ورىستاندىرۋ بارىنشا قارقىندى ءجۇرىپ وتىردى. ءوزىنىڭ نە ورىس ەكەنىن، نە قازاق ەكەنىن دالەلدەپ بەرە المايتىن بۇگىنگى دەلىقۇلداردىڭ كوبەيىپ كەتكەنى وسىنىڭ اقيقاتى. قازىر، وسىلاردىڭ اسىعى الشىسىنان ءتۇسىپ، ايى وڭىنان تۋىپ تۇر. تاۋەلسىزدىك الدىق دەسەك تە، سانا قاراڭعىلىعىنا ءالى جارىق تۇسپەي جاتىر. قازاقتار جاپپاي، بالالارىنا «پاپا» دەپ ۇيرەتۋدەن ءالى تارتىنار ەمەس. قازاق «پاپالارى» بالالارىنا «پاپا» دەپ ايتقىزۋ ارقىلى، شوقىندىرۋعا، ۇلتىن، ءتىلىن، ءدىنىن ساتۋعا ءبىر قادام جاقىن دايىنداپ وتىرعانىن تۇسىنە الار ەمەس. ءبىراز قازاقتىڭ قازىرگى شوقىنىپ جۇرگەنى – ولار كەشەگى تەكسىز قازاقتاردىڭ ۇرپاقتارى. ونىڭ ۇستىنە ءبىز كۇندە مەكتەپتەردە شىركەۋ “قوڭىراۋلارىن” سىڭعىرلاتىپ، قۇلاقتارىن قوڭىراۋ ۇنىنە ۇيرەتىپ، مۇسىلمان قازاق بالالارىن شوقىنۋعا دايارلاپ كەلەمىز.

ەرتەدە ورىستاردىڭ ءوزى «پاپا» دەگەن ءسوزدى “نان، اس-اۋقات” دەگەن ماعىنادا قولدانىپ، اكەلەرىن “باتۋشكا” دەپ اتاعان. سونىمەن بىرگە قازاقتار دا، ورىستار دا اكەسىنە “اكە” دەپ سويلەمەگەن. «كوكە» مەن «اكە» ءسوزىنىڭ ءمان-ماعىناسى جەر مەن كوكتەي. «اكە» دەگەن ءسوز، تەك «بالا تۋعىزعان» ەركەكتەرگە ايتىلادى.  ون رەت ۇيلەنىپ، بالا تۋعىزا الماساڭ «اكە» اتانا المايسىڭ.
«كوكە» ءسوزى «وتباسىن اسىراۋشى، قۇدىرەتتى، جاۋدان قورعاۋشى، بالانى جاراتىپ ءوسىرۋشى، يماندىلىققا، ءىسلام دىنىنە ۇيرەتۋشى» دەگەن ماعىنا بەرەدى. سوندىقتان ورىس «عالىمدارى» مەن شوقىنعان قازاقتار دا «كوكە» ءسوزىن ءدىني ەسكىلىكتىڭ ءسوزى دەپ جامانداپ، سىنالاپ وتىرىپ، وتباسىنداعى اكەنىڭ قۇنىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن، «كوكە» ەمەس «اكە» نەمەسە «پاپا» دەپ الماستىردى.

كاتوليكتەر “پاپا” ءسوزىن – يسسۋس حريستوستىڭ جەردەگى ءدىنىن تاراتۋشى وكىلى، قىزمەتشىسى دەپ ۇعادى. ال، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز يسلام ءدىنىن قابىلداماي تۇرعاندا “كوككە”، ياعني تاڭىرگە، “اسپانداعى” جاراتۋشى يەگە تابىنعان. سول كوك تاڭىرگە تابىنعان كەزىندە، كوك ءتاڭىردىڭ، قۇدايدىڭ جەردەگى وكىلى، قىزمەتشىسى دەپ اكەلەرىن “كوكە” دەپ اتاعان. مۇسىلمان بولعاندا دا كوكتەگى جاراتۋشى ءبىر قۇدايعا سىيىنىپ، اكەلەرىمىزدى “كوكە” دەسەك، كەيىنگى ءجۇز جىل كولەمىندە حريستيان دىنىنە شوقىنعاندار مەن ورىستانىپ ماڭگۇرتتەنگەن قازاقتار “پاپا” دەپ ۇيرەتتى. ءجاي قاراپايىم مۇسىلمان قازاقتى بىلاي قويىپ، قازىرگى تاڭدا “پاپا يمامداردىڭ” قاي ءدىندى ۋاعىزداپ جۇرگەنىن ءبىلۋ مەن ءۇشىن قىزىق. ال وڭتۇستىكتە ءبىر ۇيدە قوناقتا بولعاندا بالاسى قورانىڭ ارتىنا بارىپ: «پا - پا-پاا-پا-پا-پاا» دەپ ەسەگىن شاقىرعانىن ەستىدىم.  سول بالا ۇيىنە كەلىپ اكەسىمەن «پاپا» دەپ سويلەسىپ جاتتى. سوندا ەسى كەتكەن كەيبىر قازەكەمدەردىڭ پاپاسى قايسىسى ەكەن دەپ ويلانىپ قالدىم مەن.  وكىنىشتى. وزدەرىنشە «دامىدىق» دەپ جۇرگەن ايەلدەر بالالارىنا «ماما» دەگىزدى. «ماما» ءسوزى كونە حيندي تىلىندە ء«سۇت بەرەتىن سيىر» دەگەن ماعىنادا قولدانعان.

VIII عاسىرداعى قازاقتىڭ سىنا جازبالارىندا بالا اناسىن «اپا» دەپ اتايتىندىعى جازىلعان. شوقىندى قازاقتاردىڭ  شوقىندى ايەلدەرى ورىستاردىڭ: «تەتيا شۋرا»، «تەتيا ۆاليا»، «تەتيا لەنا» ت.ب. سوزدەرىن وزدەرى قازاق بولعاسىن ۇيالعانسىپ: «ايگۇل تاتە»، «فاريدا تاتە»، «ايعانىم تاتە» ت.ب. دەپ قازاقشاعا اۋدارىپ قاقىلداپ كەلەدى. سونداي-اق،  قازاقتىڭ  اجە، اپا، اپكە، اپاي، جەڭگە، ناعاشى جەڭگە، جيەن جەڭگە، ناعاشى اپكە، جيەن اپكە سياقتى قازاقتىڭ قاسيەتتى اتاۋلارىن جويىپ كورىنگەن ايەلگە «تاتە» دەگەن ءسوزدى قولدانىپ زورلىقپەن ءسىڭىرىپ كەلەدى. بۇنى، اسىرەسە ،تەلەديدار مەن گازەت جۋرنالداعى ۇلتتىق مادەنيەتتەن حابارسىز وسكەن جۋرناليستەر، اقىن-جازۋشىلار ناسيحاتتاي تۇسۋدە.

قازاقستان تەلەارنالارىنداعى حالىقتىڭ ەل ورىنعا وتىرعان كەشكى ۋاقىتتا كورسەتىلەتىن تەلەسەريالداردى قازاق ءتىلدى جۇرتشىلىق تايلى-تاياعىمەن قالماي كورىپ كەلەدى.  ال، وسى سەريالدار قازاقشانى تەلەديداردان ۇيرەنىپ جۇرگەن سولتۇستىكتىڭ قازاقتارىن شاتاستىرىپ وتىر. قازاق تاريحى مەن سالت-داستۇرىنەن حابارسىز اۋدارماشى قازاق ءتىلىنىڭ مايىن تامىزىپ اۋدارۋعا ءتىلى جەتپەي كەيىننەن قوسىلعان بۇرالقى كوشە سوزدەرىمەن قازاق ءتىلىن بۇلدىرۋدە. قازاق حالقى وسىدان ەلۋ جىل بۇرىن بارلىق وبلىستا «تاتە» ءسوزىن تەك ەركەكتەرگە قاراتىپ ايتقان. ءوزىمىزدىڭ تۇركى تىلىمىزدە ء«دادا» – «ۇلكەن اعا» دەگەن ءسوزدى «تاتەگە» اينالدىرىپ العانبىز. گرۋزيندەر اتالارىن «ماما» دەيدى. ءبىز دە «ۇلكەن اعانى»- «ايەلگە» اينالدىردىق. ءبىر كۇندەرى انامىزعا «كوكە» نەمەسە «اكە» دەيتىن شىعارمىز. اباي اتامىزدىڭ:
… بوتەن سوزبەن بىلعانسا، ءسوز اراسى
ول اقىننىڭ ءبىلىمسىز بەيشاراسى.
ايتۋشى مەن تىڭداۋشى كوبى نادان،
بۇل جۇرتتىڭ ءسوز تانىماس ءبىر پاراسى – دەگەن كۇيىنىشتى جىرى وسىندايدا ويعا ورالادى ەكەن.

 توعايباي نۇرمۇراتۇلى.

استانا قالاسى

Abai.kz