Almaty – qazaq halqynyng jýregi. Almaty – memleketimizding ainasy. "Almaty - Tәuelsizdigimizding altyn besigi" (Preziydent Nazarbaevtyng sózi). Asqar tauly, jasyl jelekti alyp qalagha qarap býkil әlem qazaqty tanidy. Elimizding órkendeui men damuy osy qalanyng qal-jayynan-aq bayqalyp túrady. Sondyqtan da búl qalada istelui qajet keshendi júmystar jeterlik. Biz býgin sonyng birneshesin, yaghny qala túrghyndary ýshin asa manyzdy mәselelerdi qalanyng su jana hәm jap-jas әkimine atap kórsetip, onyng halyq aldyndaghy mindetin esine salsaq deymiz.

Asa mәrtebeli, Bauyrjan Baybek myrza! Imanghaly Tasmaghanbetov Almatynyng әkimi bolyp túrghan kezde qalamyzdyng jaghdayy jap-jaqsy bolatyn. Sol tústa az da bolsa Almatyda birneshe kópir salynyp, qala tazaryp, bir jetisip qalghan edik. Imanghaly Núrghaliyúly ketken son, Almatydan «iman» ketti.

Almaty – әlemdegi eng las 25 qalanyng tizimine kiredi eken. Bar bolghany 2 million halqy bar Almaty lastanu kórsetkishi jaghynan  20 millionnan astam túrghyny bar Mehiko, 17 millionday halyq ómir sýretin Tegeran men Shanhay, 10-15 millionnyng aralyghynda halqy bar Niu-York , Los-Anjeles , London, Ystambúl, Tokio men Mәskeu siyaqty qalalardyng aldynda túr. Olardyng qasynda ayaday Almatynyng ekologiyasyn jaqsarta almay jýrgenimiz úyat. Múny birinshi mәsele dep qoyyn dәpterinizge týrtip qoyarsyz. Al ary qaray...

Ekinshi mәsele – qala kóshelerindegi keptelis. Býginde Rysqúlov – Emsov, Rysqúlov – Tilendiyev kósheleri qiylysqan jolmen jýru mýmkin bolmay ketti. Onyng ýstine Rayymbek danghyly men Tilendiyev kósheleri qiylysqan tústa jóndeu júmystary jýrip jatqandyqtan (negizi múnday júmystar Óziniz aitpaqshy, týnde istelgeni jón) atalghan aumaqtan ótu elge qiyamet-qayym boldy. Esimovting kezinde Rysqúlov pen Emsov kóshesining qiylysyna ainalmaly kópir salu mәselesi jii kóteriletin. Bәlkim, Siz osy isti atqaryp, halyqtan alghys alarsyz.  

Rayymbek danghylynyng da boyynda da jii keptelis bolady. Rayymbek – Jetisu, Rayymbek – Jangeldiyn, Rayymbek – Sýiinbay («Sayahat» avtobeketi janyndaghy kópirding jobasy syn kótermeydi), Rayymbek – Bayzaqov, Rayymbek – Túrghyt Ozal, sonday-aq, Rayymbek danghylyndaghy Altyn-Orda  bazary many elding jýikesin júqartyp bitti. Jalpy halyqaralyq joldardyng boyynda bazar bolmauy tiyis. 

Bizding Almatyda keptelisten qútylugha bolatyn keshendi baghdarlama jasalghan joq. Bizdi bylay qoyyp,artta qalghan dep túmsyq shýiiretin Mongholiyanyng Úlanbatyr qalasynyng ózinde keptelisting aldyn-alatyn týrli sharalar jolgha qoyylghan. Mysaly, Úlanbatyrdyng jol poliyseyleri toqtaugha bolmaytyn jol jiyegine qoyylghan kólikterdi portalgha basyp ketip jatady. Al, bizde jol saqshylary baghdarshamnyng rólin atqarudan arygha bara almay otyr. Taghy da Úlanbatyrdan bir mysal keltireyik. Eger sizding kóliginizding nómiri 1 sanynan bastalsa (yaky nómirinizde sol san bolsa), siz dýisenbi kýni qalagha kire almaysyz, al eki sanynan bastalsa, seysenbi kýni qalagha kiruge, qalanyng ishinde jýruge qúqyghynyz joq. Áriyne, biz Mongholiiyany ýlgi etuden aulaqpyz, Dese de, aqylmen istelgen iste bereke bolatynyn eskeruimiz qajet.  

Endi ýshinshi mәselege oiysayyq.

Qazir qaladaghy qoghamdyq kólikterding jayy syn kótermeydi. Qoghamdyq kólikterdi kóbeytip, avtoparkterding júmysyn jýieleu qajet...

Tórtinshiden, qaladaghy mektepterding jayy qala әkimining nazarynda bolghany jón. Siz әkim bolyp kele sala «endi qaladaghy eshbir oqushy oqulyq satyp almaytynyn» aityp, sýiinshi súraghan bolatynsyz. Biraq, nege ekenin qaydam, qazir «Kók bazardaghy» kitap saudasy qyzyp túr. Mektep demekshi, Almatydaghy 190 mektepting 50-i ghana qazaq mektebi. Qala shetindegi mektepterge bala syimay, qazaq mektepteri ýsh auysymmen oqugha mәjbýr (1500-den 2000 oqushy oqityn mektepter bar). Al, qala ortasyndaghy orys mektepteri bar bolghany 300-400 oqushymen-aq bilim kókjiyekterin keneytude. Osy orayda oqushysy az mektepterding janynan qazaq synyptaryn ashu júmysy jýieli týrde jýrgizilgeni jón.

Besinshi mәsele – Jeltoqsan últ-azattyq kóterilisi bolghan, bizge tәuelsizdik alyp bergen qasterli alandy abattandyryp, tәuelsiz elding qasiyetti ornyna ainaldyru qajet. Sәtbaev kóshesindegi búl alanda qazir eshqanday mәdeny jiyndar ótkizilmeytin boldy. Kýni-týni kólik zulap, shuyldan qúlaghyng túnady. Qayrat pen Lәzzattardyng әruaghynyng qúrmetine osy alandy «shuyldan» qútqaru kerek.

Altynshy mәsele – Almatydaghy kóshe attary. Almatyda attas 50 kóshe bar eken. Bir ghana Almatyda segiz kóshe Abay atymen atalyp ketken. Eki kóshe Múhtar Áuezov atymen atalsa, taghy bir eki-kóshe Mәnshýk Mәmetova atymen atalady. Al Iliyas Jansýgirov atyndaghy kóshelerding sany 12-ge jetken. Múnyng syrtynda Furmanov (osy kóshening aty Kenesary hannyng atymen atalsa deymiz) sekildi jattyng atymen atalatyn, qazaq eline enbegi sinbegen, sonday-aq kenestik kezendi eske týsirerlik ataular qanshama? Sonyng bәrin bir jónge keltirseniz qazaq halqy Sizge yrza bolar edi. Qazir Almatyda «sitiy» men «sentrler» (oryssha dýken, mekeme ataulary) kóbeyip ketti. Siz ýshin sol «sitiydi» – kentke, «sentrlerdi» – ortalyqqa ainaldyrar kýn tudy.

Qanat ÁBILQAYYR  

Abai.kz