Audarmashydan: Múrat Áji týrki әlemi ýshin ekinshi Múhmút Qashqary boldy. Týrki órkeniyetining ózgeler iyelenip jýrgen múrasyn әlemge qayyra syilaghan onyng  kitaptary bizdi úmyt bolghan eski kýndermen qayyra qauyshtyrady. Ájining kitaby búryn eshkim aitpaghan oidy aituymen, birin-biri tanudan qalghan júrtynyng basyn bir jerge qosuymen qúndy. Joghalghan ruhaniy-mәdeny qúndylyqtarymyzben qayyra tabystyruymen baghaly.

Týrki órkeniyetining әlemning dәstýrli dinderinde qaldyrghan tanbasy búryn eshkim eskermegen dýnie bolsa, endi ol – ózin týrkimin dep sanaytyn gumanitarlyq ghylymdaghy әr azat oy iyesining esi kete, qúlshyna bel sheshe zertteytin ómirlik mýddesining basty nyshanatyna ainaldy.

Jәne Múrat Ájining key oilary әlemge keng taraghan dәstýrli dinderding 150-den astam tarmaqtaryn ústanushylardyng shamyna tiyip, jýregine qayau saluy da mýmkin. Sondyqtan sanaly oqyrman týrki danyshpanynyng ózindik pikirine týsinistikpen qaraydy dep oilaymyz.

Sonymen, biz búl maqalada týrki dýniyetanymnyng kókjiyegin keneytken, ózgege ketken ruhaniy-mәdeny esesin qaytarghan ataqty kemengerding   eurotektilikting qamalyn búzar kesek te, kesimdi oilaryna kezek berip otyrmyz.

...Mәsihshildik pen músylmandyq әuelde bir-birinen esh irge ajyrata qoyghan joq, olardyng arasyndaghy ózgeshelik keyin ómirge kelip, sayasy sipatty iyelendi. Batys ózining otarshyldyq jýiesin qúra otyryp, dindi birneshe qatparlargha jiliktep, býgingi kýni bizge mәlim kelbetin somdady. Búny esh úmytpauymyz kerek.

Dәl sol siyaqty islamnyng ortalyqtary sanalatyn Tayau jәne Orta Shyghysty úzaq uaqyt boyy Úlybritaniyanyng ataqty otar elder boyynsha ister ministrligining basqaryp kelgenin de esten esh shygharmauymyz kerek.

Ghasyrlar boyy osy aimaqtar aghylshyndar jaghdaydyng qojayyny boldy, әli de bolyp keledi. Europalyqtar óz qolayyna jaqqan әmirshilerdi, diny kóshbasshylardy biylik basyna әkelip, últtyq qaharmandargha ainaldyryp, dindi býgingi bizge belgili repetke týsirdi. Tek Týrkilersiz.

Myna bir jaytqa kez kelgen parasatty jan kónil audaryp, ózinshe týiindeu jasay alady. 1583 jyldan bastap Mekke men Mәdinanyng әl-Haram meshitteri tәu etu ornyna ainalyp, Qajylyqtyng ortalyghy bolyp shygha keldi. Nelikten? Sebebi búghan deyingi dәstýr mýldem basqatyn: músylmandar Qúdystaghy (IYerusalim nemese әl-Qúdys: ivr. יְרוּשָׁלַיִם‎ — Yerushalaiym; ar.: القُدس‎ — әl-Qúds) qasiyetti meshit altyn kýmbezdi Mәsdjid Qúbbat as-Sahrany(ar. مسجد قبة الصخرة‎‎; ivr. ‏ כיפת הסלע‏‎‎‎) 691 jyly týrki sheberleri salghan. Búl – islam әlemindegi eng birinshi meshit edi. XVI ghasyrda ony týrkining múrasy retinde shatqaqpaylau kerek boldy.

Eng alghashqy islam dýgha oqu oryndarynyng mәselesi V.V.Bartolidtyng enbekterinde birshama tolyq qarastyrylghan. Onda Payghambarymzdyng kezindegi Mәdina-Qúba tóniregindegi ghimarat turasynda sóz etiledi. Biraq ta búl mýldem meshit emes, “saraygha úqsas” dúgha oqu alany edi. Keyin ony “arab repetindegi meshit” dep atap ketti. Músylmandar búl kezde ayaqtaryn bayqap basynqyrap, ózderine sәulet stiylin izdey bastaghan dәuir bolatyn.

Mәdinadaghy ekinshi meshitti de týrki sheberleri saldy. Ol altyn kýmbezdi Qúbbat as-Sahra meshiti siyaqty Altaygha baghdar ústandy. Sebebi Payghambarymyzdyng kezinde músylmandar Shyghysty betke ústap syiynatyn. Anyz boyynsha búl meshitti Qylysa (Kilisa) dep atap, ghimrat týrin “týrki repetti meshit” depti. Ol әli kýnge klassikalyq islam stiyli retinde saqtalynghan.  XVIII ghasyrda Múhammad ibn Ábd әl-Uahhabtyng (Múhammad ibn Ábd әl-Uahhab әl-Mýsharrafy at-Tәmimi: ar. محمّد بن عبد الوهّاب المشرّفي التميمي‎‎; 1703-1792) payda boluyn týrlinshe úghyndyrugha bolady, biraq uaghyzshynyng islam әlemin bólshekteytin janashyldyqtargha qarsy shyqqandyghyn moyyndauymyz kerek. Ol – naghyz arab Martin Luteri edi, al, onyng is-әreketteri – músylman protestantizmi bolyp tabylady. Reforma jasaluyn – kez kelgen “janashyldyqqa” jany qas, ghúryp tazalyghyn yqtiyattaytyn, aghayynshyldyqqa, búrynghy (týrkilik) dәstýrding myzghymastyghyna ýndeytin  mәsihshilerding otarlauyna jәne olardyng taghayyndap qoyatyn jandayshap din iyelerine qarsy kýresken – uahhabshylar qúp kórdi (olargha deyin búl qadamgha hanbalitter barghantyn)... Uahhabshylyq pen basqa da islam “dinbúzarlyqtaryndaghy” qazirgi kezde keybir din egeleri auyz ashpay ainalyp ótudi jón kóretin dýniyeler mýldem basqa edi.

Europalyqtar islam Arab jarty aralynda ayaq astynan payda bolyp,  VII ghasyrda Payghambarymyz Múhammedting auzynan shyqqan Allah sózinen bastau aldy degendi engizdi. Olardyng aram pighylyna keregi islam turaly ilki týsinikti ayaq asty etu edi. HV ghasyrdaghy músylmandardyng týsinigi býgingi bizding úghymymyzdan mýldem bólektin. Baghzy islam әdet-ghúrpy ózge dýniyetanym arnasynan bólektenip, eng bastysy islam tarihynyng aldyndaghy haniftar tarihy әspetteletin. Ony bәri bildi, әri ony maqtan tútty.

Ol Arabstannan bastau alghan joq. Ári joq jerden payda bola qalghan joq. Tipti VII ghasyrda da emes. Payghambarymyzgha deyingi myng jarym jyldyqta adamdar Jaratushyny kókke kótergen, alaqanyn jayyp dúgha etken, jýregin jayyp pәrmen súraghan Altayda... Otarshylar biylikke әkelgen din iyeleri músylmannyng úlygh ótkenin djahaliyya dәuirine ainaldyrdy, әriyne, búnyng bәri әl-әzir eshtenkening úshtyghyn ústatyp otyrghan joq. Zayyrly ghylym joqtan ózgege sene salmaydy, onyng qyraghy nazary týsken mәdeny eskertkishter tarihy shyndyqty aldymyzgha ózi-aq jayyp salady. Júrtqa aiqyn bolatyn dýnie – “mәjýndengen mәngýrttik” – djahaliyya otarshylardyng Tayau jәne Orta Shyghystaghy sayasatyn jasyryp-jabu ýshin kerek boldy. Islamdy әlsiretu ýshin ony týp tamyry men tarihynan aiyrghan lәzim.

Búghan naqty dәlel Aleksandr Makedonskiy (Eskendir Zúlqarnayyn), bar qúpiya sonda: islamgha deyingi bolghan tarihtyng qaharmany Allahtyng Payghambarymen qúptalghan, sondyqtan, ol turasynda jazugha bolady, әri ony kókke kótere dәripteuge rúqsat etiledi. Óitkeni, ol djahaliyya erejesinen tys, sebebi ony bizge otarshylar Batystan әkelip otyr.

IYezuitter men onyng aldyndaghy zәntalaqtar talay dýniyeni laylady.

Tipti Ábilqasym Firdousiyding “Shahnamesindegi” islam rasuly bolyp tabylatyn Iskander Mekkede bolyp, Qaghbany ainalady... Birte-birte fantastika men anyzdar músylmandyqtyng tarihy taghantasyn shóktirdi.

Shyndyq ruhy shynjyrlanyp, ótirikting tasy órge órledi. Ol kezde osyghan qarsy uahhabshylar óre týregeldi. Olardyng biletini, Qúran Kәrim Payghambarymyz Múhammedting kezinde týrikshe jazylyp, islam tarihy mýldem basqasha bolatyny edi.

Músylman tarihynda kóne kóz tarih erek orynda túrdy, amal ne býginde búl turasynda eshkim jaq ashpaydy. Ony aitasyz-au, búl jayynda dymdy da bilmeydi. Ony ne dintanushy, ne tarihshy esh auyzgha almaydy. Býgingi músylman әlemining tanauynyng astyndaghyny kórmeytin kór soqyrlyghy, mýskin qauqarsyzdyghy  otar elder boyynsha ister ministrligining ayar әreketining nәtiyjesi... “Aspangha týkirme, betindi aighyzdaysyn”,-dep bir kezderi Altayda tәlim beretin.

Ótkenge TÝKIRUShILER qashanda ruhyn aighyzdaydy jәne jan-dýniyesin nastyqpen bylapyttaydy!

Ghasyrlargha sozylghan otarlyq tanbasynyng móri Shyghys mәdeniyetine óshpestey bolyp basyldy. Islam әlemi búl shaqta sheshek ata gýldegen halifattan emes, ózi turaly jadydan emes, ghylym men sayasattaghy kóshbasshylyqtan aiyryldy. Endi osylardy tarqata aitar bolsaq, songhy bes ghasyrda birde-bir soghysta jenbeu, birde-bir kemenger túlghany tәrbiyeley almau... Olargha qúr keudemsoqtyqtan ózge eshtenke bermedi. Búl orayda HII ghasyrda shyqqan tegi týrki danyshpan músylman filosofy Ábu Rayhan Biruniyding “Islam ózining alghashqy qaz basqan qadamynan-aq: qarapayym jandargha Allahqa qatys joq dýniyelerdi kóiitken mysyqtileu jandardyng aram pighylynyng nysanyna ainaldy. Al, adamdar olardyng auyzdarynan shyqqan sózderin shyndyqqa balap... jan jýrekterine qaydaghy joqty sinirdi.

Mine, osynyng arqasynda, músylman anyzdarynyng ózegine shym-shytyryq, shyldyr-shatpaq enip ýlgerdi” degen sózi óz manyzdylyghyn kýni býginge deyin joyghan joq.

Búl endi HII ghasyrdyng ortasy. Ol kezde Qúran Kәrim týrki tilinen arabshagha qayyra jazylyp, rәsimderdi auystyra bastaghan bolatyn. Sol uaqyttyng ózinde islamnyng óz ishinde europalyq otarshylardyng basa-kóktep enuin jenildetken bitispes shayqas oryn alghan edi.

Biruny ózining kitaptarynda adam janynyng ziyankesterin: “Allah tek qana ózine jýregin asha úmsynghan jangha qaray nyq adym jasaydy”,-dep әshkereledi. Búl joldar “Kishy haqynan”... Shyghysqa zor zәbin әkelgen maniyheyler men jóiitter boldy, olardyng keybiri islamdy býldiru әdeyi ýshin dinge kirip, týrkiler Allah attandyrghan Kók Tәnirinen músylmandardy basqa jaqqa búryp jiberdi.

Dúshpandar Qúran Kәrimge ózderining ynghayyna jaghatyn tolyqtyrular engizdi.  Jaratushy jogharydan kórip túrghanday tap solay boldy.

Qúran Kәrimning týrlinshe oqyluy VII ghasyrda-aq angharyla bastady. Bizge belgilisi qajet etilgen birden-bir mәtindi dayyndau ýshin Zeyd ibn Sәbit basshylyqqa alghan birneshe tizim boldy, al, olar keyin Halifting jarlyghymen órtelindi. Biraq ta keyin belgili bolghanynday kanondanghan mәtin músylmandardyng bәrine birdey únay qoyghan joq. Kerisinshe, júrt arasynda óte jii otqa oranghan mәtinder zor qúrmetke ie bola týsti... Búl jerde júrtqa mәlim ashyp kórsetetin tarihat islamdaghy ala auyzdyqtyng qay kezde bastau alghany jәne de ony Shyghystyng jaulary keyinnen saudagha salghandyghy. Ol Payghambarymyzdyng kózi tirisinde-aq óristedi!

Orta ghasyrda islamdy mysyr ersiligi (dinbúzarlyghy) dep atady, óitkeni, ol shyghys (monofiziyt) mәsihshilerining ghúryptaryn qaytalaytyndy. VII ghasyrda Halifat mәsihshilerin (kóshede jýrgen ózgelerden) aiyru ýshin kiyimderine sary ýshbúryshty shýperek taghyp, atqa әieldershe janymen otyrugha mindettedi.

Keyinirek músylmandardy qalghan eki dindi ústanushylardan bólekteytin erek kiyim ýlgisi ómirge keldi.

Basqa esh ózgeshelik bolghan joq. Búghan tang qalatyn eshtene joq, búlar – ghylymgha belgili faktiler.

Eshkimdi shýbә keltirip, shek tartqyzbaytyny: Ukrainada da, Qyrymda da 449 jyldan bastap, mәsihshilikti biletin, óitkeni, olar qauymdasyp qalalarda túryp jatty. “Skif eparhiyasy” Shyghys shirkeuining bir tarmaghyna jatady, әri onyng ruhany ýrdis-josyqtaryn ústanatyn qarayymdardy, endigi jerde eshkimde mәsihshi dep atamaydy. Al, ol dәuirde solay ataytyn edi. Sebebi, ol kezdegi uaqyt mýldem ózgeshe bolatyndy.

 Degenmen, nyq senimmen sóz qozghar bolsaq, qarayymdar býginderi eshkim qayyra bolghysy kelmeytin mәsihshiler edi. Búl halyqtyng tarihy óte kóne bolsa da, óte túmandy. Tilderi jaghynan – týrikter, qandary jaghynan – jóiitter. Búlar parsy patshasy Kirding kezindegi bir Jaratushyny moyyndaghan jóiitterding tap ózderi bolatyndy. Ári Týrkilerding izin ala mәjusiylikten bas tartqan – halyq. Olar Úlygh Uaqyttyng – túmary. Dәl bir zilder (mamonttar) siyaqty. Olardyng senimderi tarihymen, dәstýrimen erekshe. Olar – Altaydyng sau qalghan ainasy, әri klassikalyq iudaizmning jarqyn mysaly.

I ghasyrdaghy Qúdysta bolghan Iudey soghysy kezinde diny senimdi ústanushylargha tynyshtyq bolmay, rimdikterding qudalauyna úshyrady, jóiitterding bir bóligi Qyrymgha qonys audaryp, sol jerdi túraqtap qaldy... qarayymdardyng mәdeniyetinde kóptegen “baghzy mәsihshildik” nyshandar bar.

Vizantiyany Isavrlar (gr. Δυναστεία των Ισαύρων, yaghny siriyalyqtar dep atalatyn 717—802 jyldar aralyghyndaghy Lev III Isavr ( 717—741); Lev III úly Konstantin V (741—775); ózin imperator dep jariyalaghan Lev III qyzy Annanyng kýieui Artavazd (742—743); Konstantin V úly Lev IV Hazar (775—780); Lev IV úly Zaghip Konstantin VI (780—797),  Lev IV jesiri Irina (797—802) syndy biyleushilerden túratyn vizantiya imperatorlarynyng әuleti) biylegen tústa jarty aralgha grek ústanymyndaghy mәsihshildik keldi, búl mýldem ózge din edi... Sol sebepti XV ghasyrda Qyrymda ornygha bastaghan músylmanshylyqqa esh qarsylyq kórsetilmegeni de sondyqtan, óitkeni, islam jergilikti júrtpen ruhtas bolghandyqtan ony birden qabyldady... Býtkil Ukraina ol kezde músylman bola jazdady. Biraq tarihy taghdyr onyng sәtin týsirip, retin keltirmedi.

Shirkeu osy sәtte asqan ailakerlik tanytyp, islamdy Europagha qauip tóndirgen jau kýshke balay bildi, búl әriyne olar ekken jalghandyq aghashynyng óz kolonializmdik mәuesin (jemisin) berui edi.

Búl arada bir kezderi katolikterding ózderin islamnyng jaqtastary sanap, Qúrandy bas almay oqyghandyqtaryn qayyra aitudyng esh sókettigi joq.

Mysalgha, 999 jyly papanyng ýshtiyaryn (tiara gr. Τιάρα ýshtik әlemdi (aspan, jer jәne jer astyn) biyleuding simvolyn tanytatyn kóne parsylyq (qonyrattyq) bas kiyim. Ony Rim papalary XIV ghasyrdan 1965 jylgha deyin tútyndy. Riym, hristian әlemi jәne ruhany biylik degendi bildirdi. Búl jerde onyng XIV ghasyrgha deyingi basqa ýlgisi bolyp tabylatyn biyleushi qalpaghyn basyna kiygenin Múrat Áji sóz etip otyr) boyynsha shaqtaghan papa Silivestr II ózi osy mәrtebege qol jetkizgenge deyin músylmandar arasynda tirshilik keshti, onyng kemengerligi Europada anyzgha ainalghan. Al, 1075 jyly Shirkeude jana sayasat jýrgizgen papa Grigoriy  VII Europadaghy Qúrannyng eng bilgiri retinde tanylyp, músylmandar da biz sekildi bir Qúdaygha syiynady dep jar salghan edi.

Sodan beri Vatikan jýregin ashyp aqiqatpen de, pyshaghyn jenine tyghyp ayarlyqpen de músylmandar arasynda óz adamy bolu qúlshynysynan esh tanbay keledi... Ol kezde  XV ghasyrdyng ortasynda rim papasy Piy II  Konstantin XI biylegen Vizantiyany jaulap alyp, 1453 jyly hristiandyq Han-Balyq (grekter týrki mәnerimen: “Patshalar qalasy” dep ataghan Konstantinopolidi) Stambulgha ainaldyrghan Jauger Mehmed II әl-Fatih súltangha (osm. محمد ثانى; 1451-1481 jj. aralyghyndaghy Osman imperiyasynyng biyleushisi) egerde shoqyna qalsang “Grek jәne Múqymshyghystyng imperatory” bolasyng dep qolqa salghany esh oghash kórinbeydi.

Basqasha boluy mýmkin emes edi. Rim 615 jyly Payghambarymyz Múhammedting Abissiniyadaghy Abissin shirkeuine adamdaryn attandyryp, shyghys mәsihshilerin din qaryndas sanaghandyghyn jaqsy biletin. Payghambarymyz “dindarlargha kómek kórsetip, qúdaygha syiynuyna mýmkindik jasauyn” ótinip, músylmandardyng qalghan sharuasyn óz moynyna alatyndyghyn úsynghan bolatyn. Al, ol sharua әlipbiymen (jazumen) baylanysty bolatyn, hadisterde kopt bitikshilerining (hatshylarynyn) róli erekshe atalady... Búl – baghzy islam tarihynyng kezeni, ol iz-týzsiz ketken joq. Zayyrly ghalymdar islamnyng qaz túryp ketuine týrkilerding kómekteskenin, әri olardyng orta ghasyr dýniyesindegi barsha oqighalargha qatysqanyn jaqsy biledi.

Tap tarih Tәnirding ýnemi auzymyzdan týsirmeytin: “Mening әskerim bar. Ony men týrik dep atap shyghysqa qonys teptirdim; qay kezde men óz kәrime minem, sol kezde men óz әskerime sol halyqtyng ýstinen biylep-tóseuge pәrmen beremin” sózin qayta oraltty.  Ony saqtaghan – Múhmút Qashqariy.  XIV ghasyrda katolikter Shyghystyng ruhany túnyghyn laylap, tәrk etpegen kezde búny eske alatynbyz.

Álbette, búl – bizge Payghambarymyz qaldyrghan joghalghan kóne Qúrannyng joldary. Búl Qúrandar alys týpkirlerde saqtauly, onyng mәtini týrikshe jazylghan.

Kufy (әlipbiyimen) jazuymen (ar. الخط كوفي‎‎‎  – iraktyng qos shahary Basra men Kufada VIII ghasyrdyng sonynda dýniyege kelgen Kufiya ali-muhammali, Kufiya ali-muzaffar jәne Kufiya ali-handasy syndy týr ózgeshelikteri bar húsnihat týri) bizge jetti.  Ol Qúrannyng bir danasy Ermitajdyng saqtau qorynda... Bәlkim, Allahtyng týrkiler turasyndaghy osy sózi Qyrym әmirshilerin ózine tartyp, islamdy qabylday otyryp, ózderining tarihy missiyalaryn janasha úghynuyna jetelegen shyghar. Jaratushynyng aitqan sózinen kórinip túrghany, dindi kimning taratqan, nelikten Altaydyng tilining Bir Jaratqanynyng tiline ainalghany úghynyqty. Jәne de Qyrym islam dәstýrin Deshti-iy-Qypshaqtaghy týrkiler arasyna taratudy qúp kórdi.

Nege búlay etpeske!?...

Ol kezde Bir Tәnirge senetinderding bәri: armyandar, siriyalyqtar, mysyrlyqtar, grekter, úrymdyqtar týrikshe dýgha etetin. Qasiyetti kitaptar týrki (ghún) tilinde jazyldy. Olar, atalghan kitaptar: Vatikan, Aystan (Armeniya) basqa da shirkeulerding diny ortalyqtarynyng kitaphanalarynda saqtauly. Olardy músylmandar arasynan da keziktiruge bolady, mysaly, Irannyng Kum qalasynyng kitaphanasynan.

Tәnir tilinde jazylghan kitaptar joghalmaydy... Biraqta ony endigi jerde eshkim oqymaydy. Qoldan kelmeydi! Tili týsiniksiz, mine, biz nege jetik desenizshi!?

Qúdaygha qúlshylyq etu kitaptary – aiyryqsha kónil audaratyn taqyryp, ol Altay, Ukraina jәne Mәskeu kinәzdigining ótkenine qatysty. Barsha týrki әlemine qatysty.

Osy kitaptar boyynsha katoliktik Qayta Órleuding aldyndaghy jolasharshy: әmirshiler, kezeng túlghalary tәlim-tәrbie aldy. Olar, osy kitaptar: Orta ghasyrdaghy әlemdi qalyptastyryp, qoghamgha ózdik ónegesin tandy... Shynynda Qaharly Ivannyng kitaphanasy turaly bilmekke talpynys jasau qyzyqsyz dýnie me?

Mәskeu Rusining nemese Ordanyng ruhany mәdeniyeti jayynda she?

Eske salar jayt, II ghasyrda qaghazdy Talas (Talasu) boyyndaghy Shu alqabynda týrkiler oilap tapty, ony qazir sanauly jandar ghana biledi.  Tek Qytaylar emes! Ony “qaghiyt” (“kagiyt”) dep atady. “Oralghan buma” úghymyn bildiretin “kniga” (“kingә”) da týrkiniki. Ahmenidter dәuirinen belgili eng kóne kitap tarihy bumalardan bastau alady. Bumanyng qútysy týrikshe “sandyq” dep atalady... Auzymyz kópirip, orta ghasyrlyq shyghystyq avtorlardyng aitqanyn qalys qaldyrmay qaytalay bergenimizben, bәri bir kitap isi Altaydan bastau alghandyghy turasynda  tek qana qaghaz ghana emes,  kóne Qúrandardyng bezendirilui de sóz etedi. Olardaghy “Altay” órnekterin bayqamau mýmkin emes. Ár ózekti oidy nemese mәtinning jana jolyn qyzyl siyamen jazudyng ýrdisi azat jol (“qyzyl jol”) tirkesimin ómirge әkeldi.

Týrki әlemi kitaptar eli edi, onda kitap asa joghary baghalandy. Altaydyng kóne eposy “qara kitapty”, “ýlken kitapty”, “altyn kitapty”, “altyn múqabaly kitapty”, “kýmis múqabaly kitapty”, “qaghaz buma týrindegi kitapty” taghyda basqa kitaptardy bildi. “Qara kitappen” mysalgha: taular men ózender turaly bilimge qanyqty. Bәlkim búl atlas nemese jolsilter boluy da yqtimal.

“Altyn kitap” soghys óneri turaly tәlim berip, ony “qara kitap” siyaqty әr batyrgha jatqa biluge mindettedi. Oghan tek soghys erejesi ghana enip qana qoyghan joq, әr onda ar-namys kodeksi de oryn aldy. “Kýmis múqabaly kitap” as mәziri, tamaqtanu erejesi, oraza men diyeta turasynda әngimeledi.

“ XVII ghasyrgha deyin saqtalghan” yaghny orystar Altaygha ayaq basqangha deyin Týrikterding Qúdaygha qúlshylyq etetin kitaptary bolghandyghyn mәshhýr arheolog, professor L,R.Kyzlasov óz enbekterinde jazady. Sol kezde, 1666 jylghy shirkeu jiynynan keyin mәsihshige ainalyp ýlgergen Mәskeuden kelgen kelimsekter osy kitaptardy jiyp alyp, ghibadathanalar jәne dinbasylarymen birge órtep jiberdi.

Biraq diny senim birden jan-tәsilim etken joq.

Songhy kam (din qyzmetkeri) HH ghasyrdyng 30-shy jyldaryne deyin ómir sýrdi. Ol Mariyasov bolatyn, ol runa jazuyn, ata-baba ghúrpyn bildi. Ókinishke oray, osy bilgenining ózi ony “pantýrikshi” babymen aiyptaugha negiz bolugha jetip artyldy, әri búl naghyz ólimge bas tigutin.

Kóne týrkiler “Altyn sudur” nemese “Aspannan Týsken kitapty” qoldarynan erek qúrmetpen aldy. Kóreshek (Jazymysh) kitaby boyynsha bolashaghyn boljap, istegen iygi isterin saralady. Ol handar men әmirlerding ýnemi óz tәubәsine kelip otyrugha shaqyratyn ýstel kitaby boldy. Ony Ordanyng basqa da biylik belgilerimen birge Qyrymgha alyp keldi. Qyrym hanynyng kitaphanasy kórgenderding aituynsha, Europadaghy eng bay siyrek kezdesetin kitaptardyng qoymasyna ainaldy (orystardyng jarty araldy basyp aluynan keyin ol joq bolyp ketti, biraq iz-ghayym joghalghan joq).

“Altyn sudur” nemese “Aspannan Týsken kitap” bәlkim búl jalghanda jalghyz dana emes shyghar, Tiybette “Altyn sutra” atauymen saqtauly, búddashylar ony I ghasyrda týrkilerden alghandaryn esh jasyryp jappaydy. Altaydan olargha “Altyn jaryq núry” keldi. Týrki foliklory jaghynan alyp qaraghanda ol bilimdilikting (oqymystylyqtyn) simvoly sanalady.

Búdda әleminde saqtalghan “Yrygh bitik” – “Bal ashu jazbasy da” týrkilerden kelgen.

Búl kitaptardyng ózgeshelenetin erekshelikteri bar. Mәtinde sózbe-sóz Tengry (Tanra) esimi úshyrasady, ýndiler – ony “Vishnu” dep audarsa, búddashylar – ony “Búdda” dep tәrjimalaydy. Dinde osylay deu qalyptasqan! Kóbine Tengry esimi audarylmaydy, ony Onyng jәne Olmen almastyrady. Búghan esh týsinik berilmeydi... Jәne de bәri de ayan.

Altaydyng qasiyetti kitaptary turasynda Batys IV ghasyrda bildi.

Bәlkim osy “Altyn sudurdy” olar Búlghat (Vuligat) atandyrghan shyghar... Búl – tyiym salynghan, әri mýldem zerttelmegen taqyryp. Aynala tolghan “aqtandaq”. Degenmen, akademik D.E.Krymskiy orta ghasyrdaghy arab kitaptaryn zertteu barysynda olardyng arab әdebiyetin qalyptastyrghan tәrjimalar (týpnúsqa tuyndylar emestigin) anghara bildi. Mysalgha, “Myng bir týn” әuelde “Gesser efsana” (“Hazar-әfsana”) dep atalynyp, týrki tilinde jazylghantyn, al, onyng túpnúsqasyn ghalymdar Baghdat kitaphanasynan tapty... Auysyp aludan arab әdebiyeti, onyng ishinde, ózgening jahúty qúlshylyq etu kitaptary da týzildi. Jәne de búnyng bәrin bayypty shyghystanushylardyng bәri de biledi.

Arab tili shyn mәnisinde tek HI ghasyrdyn  basynda payda boldy. Jәne de eki ghasyr boyy birtindep túrmys-tirshilikke endi... Qúrannyng ýzikteri “Altyn sudurdy” qaytalady.. Búl tipten Qúrannyng óz mәtinderi boyynan da kórinip túrady. Mine, 96-shy sýrening joldary: “Bәrin Jaratushy Qúdaydyng atynan oqy...” Anyz boyynsha, Múhammed Hira tauynda oigha batyp túrghanda: “Oqy!” degendi estiydi. Búl Allahtyng Payghambarymyzgha bergen birinshi sózi edi. Aspannan kelgen kitaptardan islam bastau alady.

Katolik mәsihshilerining joldary da tap osy “Oqy!”-dan bastau alyp, ony IV ghasyrda әulie Agustiyn, “Shirkeu doktory” estiydi... Al, jazylghan nәrsening ghana oqylatyny barshagha belgili!

Qúran eng alghash ýndiler – “temir tatar” atandyrghan Halifattyng qatal әmiri Mahmút Gaznevy kezinde jazyldy, onyng jeke pәrmenimen músylmandargha “til alamandyghyn qozdyrmau ýshin” Shyghystaghy barlyq týrik múrasyn arabtyq dep esepteuge qúzyr etildi. Ol óte kýshti bedelge ie bolghanymen, aqylman túlgha emes edi. Arab tili payda bolysymen, Qúrangha qansha mәrte tolyqtyrular engizilgenimen, olar onyng ózegin esh ózgeriske týsire qoyghan joq. Jәne de búny bilmeu degenimiz – islam tarihyn bilmeu degen sóz.   Ne bolmasa, ony mýldem elemeu.  

Qúran tili taqyryby – aiyryqsha taqyryp, oghan bet búrghan kezde 696 jyldy kәperden shygharmau kerek. Ol shaqta halif Abd әl-Mәlik óz kensesin qayta qúrghan bolatyn.

Ol músylman isterin grek tilinde jýrgizudi qosh kórmey, Tayau Shyghysty jaulap alyp, bauyryna basyp otyrghan Vizantiyanyng tilin qúptamay, is jýrgizudi resmy týrde “Qúran tili” jәne pehleviyge, yaghni, týrki tiline, býgingi tilmen sóz bezesek, әzerbayjan dialektisine kóshirdi.

IYezuitter óz kezeginde halif jarlyghyn redaksiyalaugha úshyratyp, “Qúran tili” sózining ornyna “arab tili” dep jazdy, al, halif Abd әl-Mәlikting dәuirinde onday til joq bolatyn, al, “pehleviydin” úshyrasuyn mәtinnen mýldem alyp tastady... Búl osylaysha, keyingi bilmestikting oryn aluyna әkep soqtyrdy.

Akademik Krymskiyding ózining úzaqqa sozylghan zertteulerinen keyin Qúran tili – “beyaraby til”, ondaghy sózder tirkesimi mýldem bólekteu dep mәlimdegeni keudemsoqtyq emesti. Ghalymnyng búl týiindeuine músylman ghalymdary men Qúrannyng bilgirlerining eshbiri dau aita almaydy.

Sebebi “týrki izinin” silemi tipti arab әlipiiyining әrip attarynan da kórinip túr: ba (bayla), sa (sana), djim (azyq), dali (bútaq) jәne t.b. Búl sózder kóne týrki sózdiginen... (Eskere ketetin bir jayt: osy orayda grek әlipbiyine kezek bereyikshi: onyng bastaluy da tap arabtikindey. Grekterge búl әlipbiydi teniz patshasy әidik úlu (drakon) syigha tartady. Olar: alifa, beta, gamma, delita... Grek tilinde búl sózder esh maghyna bermeydi. Al. Týrikshesi mynaday: “Alp bity gamag delte...” – qazirgi alash tiline bylaysha audarylady “Qúdaydyng peyli týsken qaharman turaly qasiyeti jazbany keltelendirme” degen bitikshige berilgen úlaghat bolatyn. Mine, babalar әlipbii osynday sózderden bastau alatyn, keyin búl dәstýr grektegidey qúr qaytalanbay, jóiit pen arab mәdeniyetine auysty) nelikten osynyng bәrin eshkim bayqamady?! Shynyn aitqanda, arab tilin týrki tilining negizinde ómirge әkelgen. Ony tipti “úsaq-týiek” dýniyelerding әlpetinen-aq payymdaugha bolady.

Arab tili músylmandar arasynda keng etek jayghan shaqta oghan “karshuniy” (“garshuniy”) dep atalyp ketken “siriya” jazuyn tandap aldy. Shyn mәnisinde búl “Arkashidter jazuynyn” húsnihattyq týr erekshelikterining biri, yaghni, Kóne altaydyng jazuy edi. Basqasha aitar bolsaq, әri mәsihshiler, әri músylmandar qosar paydalanghan til.  “Karshuniydin”, yaghni, “arab tilinin” payda boluy ózin mәsihshildikke qarsy qoyatyn islam mәdeniyetining jana kezenin tanytty. Búny kóne týrki tilinde “qarsy” degendi bildiretin osy terminning atauynyng ózi-aq әigiley tanytyp túr.

Kenes ghalymdary Qúrandaghy “aqtandaqtardy” bildi, biraq, eshtenkeni týsindirip bere alghan joq. Al, olardy kóne týrki sózdigi túsindirip bere alady. Mine, onyng mysaly. Kóne týrkiler “fúrhan”, “búrhan” (Payghambar – Tәnir elshisi) sózderin bildi. Qúranda “furkan” sózi kezdesedi, biraq ony (TMD-ghy orys tiline) әrqily audaryp jýr. “Shapaghatqa ie sol jan, kim óz qúldaryna Furkan (Qúran) jiberip, ghalamnyng ústazy bolsyn dep sanasa” (Sablukov), al, Krachkovskiy men Dorohova búl sózdi “Ózgeshelik” [25 1 (1)] dep audarady. Onyng ýstine sóz Allahtyng bizge jibergen elshisi Payghambarymyz turasynda bolyp otyr, әri ol 25 sýrening mәtininen tanylady. Tap osynday jaghday 23 sýredegi “búrhan” sózin audarghan shaqta qaytalanyp, ol dәl qazir “irgetas pen biylik” (Porohovanyng audarmasy) dep úghynylyp, mәtinmen esh sәikespeydi [23 117]. Dúrysynda búl arada sóz Payghambarymyz turasynda bolyp bәrimizge belgili fraza: “Allahtan basqa Qúday joq. Múhammed – Onyng Elshisi” qaytalanady.

Búdan shyghatyny, músylmandardyng Qasiyetti Qúran Kәrimi shyn mәnisinde, әli kýnge deyin dúrystap oqylmaghany ma!?

Búnyng bәri týk emes. Músylmandargha aqiqat dinning jolyn núsqaghan Qasiyetti Qúran Kәrimdegi haniftar turaly anyzdar sóz bolady.

Al, olar bolsa, jóiit te, arab ta emes. Sonda kim bolghany!? Bir Tәnirge den qonshylar. Nadandyqtan Týrkiden ózgege telinetin halyq.

Qayghyly túraqtylyq.

...Kórip túrghanymyzday, tarih – óte-móte tanymdyq ghylym. Al, búnyng jauaby mysalgha: Qaharly Ivannyng kitaphanasynda jatqan shyghar? Kinәzdi tәrbiyelegen, oghan Qaharly dep laqap at syilaghan kitaptar iyezuitterding Kremlige túmsyq tyghysymen әp-sәtte joghalyp shygha keldi? Shyndyghynda ersi jaghday emes pe?

Kózge úryp túrghan zandylyq – iyezuitterding keluimen tek qana týrki kitaptary emes, tarihtaghy týrki izi joghaldy. Búl Europada da, Shyghysta da Ruste de tap solay boldy...

Nelikten? Búl saual endi tynyshsyz oidaghy jandargha qoyylyp otyr.

Redaksiyadan: Audarma Múrat Ájining “Turky y miyr: sokrovennaya istoriya” OOO “Izdatelistvo AST”, 2006 jyly jaryq kórgen kitabynyng “VNOV O BIBLIY Y O KORANE” tarauynyng 961-972 betterinen tәrjimalanyp berilip otyr.

Audarghan - Ábil-Serik Áliakbar