اۋدارماشىدان: مۇرات ءاجى تۇركى الەمى ءۇشىن ەكىنشى مۇحمۇت قاشقاري بولدى. تۇركى وركەنيەتىنىڭ وزگەلەر يەلەنىپ جۇرگەن مۇراسىن الەمگە قايىرا سىيلاعان ونىڭ  كىتاپتارى ءبىزدى ۇمىت بولعان ەسكى كۇندەرمەن قايىرا قاۋىشتىرادى. ءاجىنىڭ كىتابى بۇرىن ەشكىم ايتپاعان ويدى ايتۋىمەن، ءبىرىن-ءبىرى تانۋدان قالعان جۇرتىنىڭ باسىن ءبىر جەرگە قوسۋىمەن قۇندى. جوعالعان رۋحاني-مادەني قۇندىلىقتارىمىزبەن قايىرا تابىستىرۋىمەن باعالى.

تۇركى وركەنيەتىنىڭ الەمنىڭ ءداستۇرلى دىندەرىندە قالدىرعان تاڭباسى بۇرىن ەشكىم ەسكەرمەگەن دۇنيە بولسا، ەندى ول – ءوزىن تۇركىمىن دەپ سانايتىن گۋمانيتارلىق عىلىمداعى ءار ازات وي يەسىنىڭ ەسى كەتە، قۇلشىنا بەل شەشە زەرتتەيتىن ومىرلىك مۇددەسىنىڭ باستى نىشاناتىنا اينالدى.

جانە مۇرات ءاجىنىڭ كەي ويلارى الەمگە كەڭ تاراعان ءداستۇرلى دىندەردىڭ 150-دەن استام تارماقتارىن ۇستانۋشىلاردىڭ شامىنا ءتيىپ، جۇرەگىنە قاياۋ سالۋى دا مۇمكىن. سوندىقتان سانالى وقىرمان تۇركى دانىشپانىنىڭ وزىندىك پىكىرىنە تۇسىنىستىكپەن قارايدى دەپ ويلايمىز.

سونىمەن، ءبىز بۇل ماقالادا تۇركى دۇنيەتانىمنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتكەن، وزگەگە كەتكەن رۋحاني-مادەني ەسەسىن قايتارعان اتاقتى كەمەڭگەردىڭ   ەۋروتەكتىلىكتىڭ قامالىن بۇزار كەسەك تە، كەسىمدى ويلارىنا كەزەك بەرىپ وتىرمىز.

...ماسىحشىلدىك پەن مۇسىلماندىق اۋەلدە ءبىر-بىرىنەن ەش ىرگە اجىراتا قويعان جوق، ولاردىڭ اراسىنداعى وزگەشەلىك كەيىن ومىرگە كەلىپ، ساياسي سيپاتتى يەلەندى. باتىس ءوزىنىڭ وتارشىلدىق جۇيەسىن قۇرا وتىرىپ، ءدىندى بىرنەشە قاتپارلارعا جىلىكتەپ، بۇگىنگى كۇنى بىزگە ءمالىم كەلبەتىن سومدادى. بۇنى ەش ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

ءدال سول سياقتى يسلامنىڭ ورتالىقتارى سانالاتىن تاياۋ جانە ورتا شىعىستى ۇزاق ۋاقىت بويى ۇلىبريتانيانىڭ اتاقتى وتار ەلدەر بويىنشا ىستەر مينيسترلىگىنىڭ باسقارىپ كەلگەنىن دە ەستەن ەش شىعارماۋىمىز كەرەك.

عاسىرلار بويى وسى ايماقتار اعىلشىندار جاعدايدىڭ قوجايىنى بولدى، ءالى دە بولىپ كەلەدى. ەۋروپالىقتار ءوز قولايىنا جاققان امىرشىلەردى، ءدىني كوشباسشىلاردى بيلىك باسىنا اكەلىپ، ۇلتتىق قاھارماندارعا اينالدىرىپ، ءدىندى بۇگىنگى بىزگە بەلگىلى رەپەتكە ءتۇسىردى. تەك تۇركىلەرسىز.

مىنا ءبىر جايتقا كەز كەلگەن پاراساتتى جان كوڭىل اۋدارىپ، وزىنشە تۇيىندەۋ جاساي الادى. 1583 جىلدان باستاپ مەككە مەن ءمادينانىڭ ءال-حارام مەشىتتەرى ءتاۋ ەتۋ ورنىنا اينالىپ، قاجىلىقتىڭ ورتالىعى بولىپ شىعا كەلدى. نەلىكتەن؟ سەبەبى بۇعان دەيىنگى ءداستۇر مۇلدەم باسقاتىن: مۇسىلماندار قۇدىستاعى (يەرۋساليم نەمەسە ءال-قۇدىس: يۆر. יְרוּשָׁלַיִם‎ — يەرۋشالايم; ار.: القُدس‎ — ءال-قۇدس) قاسيەتتى مەشىت التىن كۇمبەزدى ءماسدجيد قۇببات اس-ساحرانى(ار. مسجد قبة الصخرة‎‎; يۆر. ‏ כיפת הסלע‏‎‎‎) 691 جىلى تۇركى شەبەرلەرى سالعان. بۇل – يسلام الەمىندەگى ەڭ ءبىرىنشى مەشىت ەدى. XVI عاسىردا ونى تۇركىنىڭ مۇراسى رەتىندە شاتقاقپايلاۋ كەرەك بولدى.

ەڭ العاشقى يسلام دۇعا وقۋ ورىندارىنىڭ ماسەلەسى ۆ.ۆ.بارتولدتىڭ ەڭبەكتەرىندە ءبىرشاما تولىق قاراستىرىلعان. وندا پايعامبارىمزدىڭ كەزىندەگى ءمادينا-قۇبا توڭىرەگىندەگى عيمارات تۋراسىندا ءسوز ەتىلەدى. بىراق تا بۇل مۇلدەم مەشىت ەمەس، “سارايعا ۇقساس” دۇعا وقۋ الاڭى ەدى. كەيىن ونى “اراب رەپەتىندەگى مەشىت” دەپ اتاپ كەتتى. مۇسىلماندار بۇل كەزدە اياقتارىن بايقاپ باسىڭقىراپ، وزدەرىنە ساۋلەت ءستيلىن ىزدەي باستاعان ءداۋىر بولاتىن.

ماديناداعى ەكىنشى مەشىتتى دە تۇركى شەبەرلەرى سالدى. ول التىن كۇمبەزدى قۇببات اس-ساحرا مەشىتى سياقتى التايعا باعدار ۇستاندى. سەبەبى پايعامبارىمىزدىڭ كەزىندە مۇسىلماندار شىعىستى بەتكە ۇستاپ سىيىناتىن. اڭىز بويىنشا بۇل مەشىتتى قىلىسا (كيليسا) دەپ اتاپ، عيمرات ءتۇرىن “تۇركى رەپەتتى مەشىت” دەپتى. ول ءالى كۇنگە كلاسسيكالىق يسلام ءستيلى رەتىندە ساقتالىنعان.  ءXVIىى عاسىردا مۇحامماد يبن ءابد ءال-ۋاححابتىڭ (مۇحامماد يبن ءابد ءال-ۋاححاب ءال-ءمۇشاررافي ات-ءتاميمي: ار. محمّد بن عبد الوهّاب المشرّفي التميمي‎‎; 1703-1792) پايدا بولۋىن تۇرلىنشە ۇعىندىرۋعا بولادى، بىراق ۋاعىزشىنىڭ يسلام الەمىن بولشەكتەيتىن جاڭاشىلدىقتارعا قارسى شىققاندىعىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ول – ناعىز اراب مارتين ليۋتەرى ەدى، ال، ونىڭ ءىس-ارەكەتتەرى – مۇسىلمان پروتەستانتيزمى بولىپ تابىلادى. رەفورما جاسالۋىن – كەز كەلگەن “جاڭاشىلدىققا” جانى قاس، عۇرىپ تازالىعىن ىقتياتتايتىن، اعايىنشىلدىققا، بۇرىنعى (تۇركىلىك) ءداستۇردىڭ مىزعىماستىعىنا ۇندەيتىن  ماسىحشىلەردىڭ وتارلاۋىنا جانە ولاردىڭ تاعايىنداپ قوياتىن جاندايشاپ ءدىن يەلەرىنە قارسى كۇرەسكەن – ۋاححابشىلار قۇپ كوردى (ولارعا دەيىن بۇل قادامعا حانباليتتەر بارعانتىن)... ۋاححابشىلىق پەن باسقا دا يسلام “دىنبۇزارلىقتارىنداعى” قازىرگى كەزدە كەيبىر ءدىن ەگەلەرى اۋىز اشپاي اينالىپ ءوتۋدى ءجون كورەتىن دۇنيەلەر مۇلدەم باسقا ەدى.

ەۋروپالىقتار يسلام اراب جارتى ارالىندا اياق استىنان پايدا بولىپ،  ءVIى عاسىردا پايعامبارىمىز مۇحاممەدتىڭ اۋزىنان شىققان اللاھ سوزىنەن باستاۋ الدى دەگەندى ەنگىزدى. ولاردىڭ ارام پيعىلىنا كەرەگى يسلام تۋرالى ىلكى تۇسىنىكتى اياق استى ەتۋ ەدى. حV عاسىرداعى مۇسىلمانداردىڭ تۇسىنىگى بۇگىنگى ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزدان مۇلدەم بولەكتىن. باعزى يسلام ادەت-عۇرپى وزگە دۇنيەتانىم ارناسىنان بولەكتەنىپ، ەڭ باستىسى يسلام تاريحىنىڭ الدىنداعى حانيفتار تاريحى اسپەتتەلەتىن. ونى ءبارى ءبىلدى، ءارى ونى ماقتان تۇتتى.

ول ارابستاننان باستاۋ العان جوق. ءارى جوق جەردەن پايدا بولا قالعان جوق. ءتىپتى ءVIى عاسىردا دا ەمەس. پايعامبارىمىزعا دەيىنگى مىڭ جارىم جىلدىقتا ادامدار جاراتۋشىنى كوككە كوتەرگەن، الاقانىن جايىپ دۇعا ەتكەن، جۇرەگىن جايىپ پارمەن سۇراعان التايدا... وتارشىلار بيلىككە اكەلگەن ءدىن يەلەرى مۇسىلماننىڭ ۇلىع وتكەنىن دجاحالييا داۋىرىنە اينالدىردى، ارينە، بۇنىڭ ءبارى ءال-ءازىر ەشتەڭكەنىڭ ۇشتىعىن ۇستاتىپ وتىرعان جوق. زايىرلى عىلىم جوقتان وزگەگە سەنە سالمايدى، ونىڭ قىراعى نازارى تۇسكەن مادەني ەسكەرتكىشتەر تاريحي شىندىقتى الدىمىزعا ءوزى-اق جايىپ سالادى. جۇرتقا ايقىن بولاتىن دۇنيە – “ماجۇندەنگەن ماڭگۇرتتىك” – دجاحالييا وتارشىلاردىڭ تاياۋ جانە ورتا شىعىستاعى ساياساتىن جاسىرىپ-جابۋ ءۇشىن كەرەك بولدى. يسلامدى السىرەتۋ ءۇشىن ونى ءتۇپ تامىرى مەن تاريحىنان ايىرعان ءلازىم.

بۇعان ناقتى دالەل الەكساندر ماكەدونسكي (ەسكەندىر زۇلقارنايىن), بار قۇپيا سوندا: يسلامعا دەيىنگى بولعان تاريحتىڭ قاھارمانى اللاھتىڭ پايعامبارىمەن قۇپتالعان، سوندىقتان، ول تۋراسىندا جازۋعا بولادى، ءارى ونى كوككە كوتەرە دارىپتەۋگە رۇقسات ەتىلەدى. ويتكەنى، ول دجاحالييا ەرەجەسىنەن تىس، سەبەبى ونى بىزگە وتارشىلار باتىستان اكەلىپ وتىر.

يەزۋيتتەر مەن ونىڭ الدىنداعى زانتالاقتار تالاي دۇنيەنى لايلادى.

ءتىپتى ابىلقاسىم ءفيردوۋسيدىڭ “ششاحنامەسىندەگى” يسلام راسۋلى بولىپ تابىلاتىن يسكاندەر مەككەدە بولىپ، قاعبانى اينالادى... بىرتە-بىرتە فانتاستيكا مەن اڭىزدار مۇسىلماندىقتىڭ تاريحي تاعانتاسىن شوكتىردى.

شىندىق رۋحى شىنجىرلانىپ، وتىرىكتىڭ تاسى ورگە ورلەدى. ول كەزدە وسىعان قارسى ۋاححابشىلار ورە تۇرەگەلدى. ولاردىڭ بىلەتىنى، قۇران كارىم پايعامبارىمىز مۇحاممەدتىڭ كەزىندە تۇرىكشە جازىلىپ، يسلام تاريحى مۇلدەم باسقاشا بولاتىنى ەدى.

مۇسىلمان تاريحىندا كونە كوز تاريح ەرەك ورىندا تۇردى، امال نە بۇگىندە بۇل تۋراسىندا ەشكىم جاق اشپايدى. ونى ايتاسىز-اۋ، بۇل جايىندا دىمدى دا بىلمەيدى. ونى نە ءدىنتانۋشى، نە تاريحشى ەش اۋىزعا المايدى. بۇگىنگى مۇسىلمان الەمىنىڭ تاناۋىنىڭ استىنداعىنى كورمەيتىن كور سوقىرلىعى، مۇسكىن قاۋقارسىزدىعى  وتار ەلدەر بويىنشا ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ايار ارەكەتىنىڭ ناتيجەسى... “اسپانعا تۇكىرمە، بەتىڭدى ايعىزدايسىڭ”،-دەپ ءبىر كەزدەرى التايدا ءتالىم بەرەتىن.

وتكەنگە تۇكىرۋشىلەر قاشاندا رۋحىن ايعىزدايدى جانە جان-دۇنيەسىن ناستىقپەن بىلاپىتتايدى!

عاسىرلارعا سوزىلعان وتارلىق تاڭباسىنىڭ ءمورى شىعىس مادەنيەتىنە وشپەستەي بولىپ باسىلدى. يسلام الەمى بۇل شاقتا شەشەك اتا گۇلدەگەن حاليفاتتان ەمەس، ءوزى تۋرالى جادىدان ەمەس، عىلىم مەن ساياساتتاعى كوشباسشىلىقتان ايىرىلدى. ەندى وسىلاردى تارقاتا ايتار بولساق، سوڭعى بەس عاسىردا بىردە-ءبىر سوعىستا جەڭبەۋ، بىردە-ءبىر كەمەڭگەر تۇلعانى تاربيەلەي الماۋ... ولارعا قۇر كەۋدەمسوقتىقتان وزگە ەشتەڭكە بەرمەدى. بۇل ورايدا ءحىى عاسىردا شىققان تەگى تۇركى دانىشپان مۇسىلمان فيلوسوفى ءابۋ رايحان ءبيرۋنيدىڭ “يسلام ءوزىنىڭ العاشقى قاز باسقان قادامىنان-اق: قاراپايىم جاندارعا اللاھقا قاتىس جوق دۇنيەلەردى كويىتكەن مىسىقتىلەۋ جانداردىڭ ارام پيعىلىنىڭ نىسانىنا اينالدى. ال، ادامدار ولاردىڭ اۋىزدارىنان شىققان سوزدەرىن شىندىققا بالاپ... جان جۇرەكتەرىنە قايداعى جوقتى ءسىڭىردى.

مىنە، وسىنىڭ ارقاسىندا، مۇسىلمان اڭىزدارىنىڭ وزەگىنە شىم-شىتىرىق، شىلدىر-شاتپاق ەنىپ ۇلگەردى” دەگەن ءسوزى ءوز ماڭىزدىلىعىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن جويعان جوق.

بۇل ەندى ءحىى عاسىردىڭ ورتاسى. ول كەزدە قۇران كارىم تۇركى تىلىنەن ارابشاعا قايىرا جازىلىپ، راسىمدەردى اۋىستىرا باستاعان بولاتىن. سول ۋاقىتتىڭ وزىندە يسلامنىڭ ءوز ىشىندە ەۋروپالىق وتارشىلاردىڭ باسا-كوكتەپ ەنۋىن جەڭىلدەتكەن بىتىسپەس شايقاس ورىن العان ەدى.

بيرۋني ءوزىنىڭ كىتاپتارىندا ادام جانىنىڭ زيانكەستەرىن: “اللاھ تەك قانا وزىنە جۇرەگىن اشا ۇمسىنعان جانعا قاراي نىق ادىم جاسايدى”،-دەپ اشكەرەلەدى. بۇل جولدار “كيشي حاقىنان”... شىعىسقا زور ءزابىن اكەلگەن مانيحەيلەر مەن جويىتتەر بولدى، ولاردىڭ كەيبىرى يسلامدى ءبۇلدىرۋ ادەيى ءۇشىن دىنگە كىرىپ، تۇركىلەر اللاھ اتتاندىرعان كوك تاڭىرىنەن مۇسىلمانداردى باسقا جاققا بۇرىپ جىبەردى.

دۇشپاندار قۇران كارىمگە وزدەرىنىڭ ىڭعايىنا جاعاتىن تولىقتىرۋلار ەنگىزدى.  جاراتۋشى جوعارىدان كورىپ تۇرعانداي تاپ سولاي بولدى.

قۇران كارىمنىڭ تۇرلىنشە وقىلۋى ءVىI عاسىردا-اق اڭعارىلا باستادى. بىزگە بەلگىلىسى قاجەت ەتىلگەن بىردەن-ءبىر ءماتىندى دايىنداۋ ءۇشىن زەيد يبن ءسابيت باسشىلىققا العان بىرنەشە ءتىزىم بولدى، ال، ولار كەيىن ءحاليفتىڭ جارلىعىمەن ورتەلىندى. بىراق تا كەيىن بەلگىلى بولعانىنداي كانوندانعان ءماتىن مۇسىلمانداردىڭ بارىنە بىردەي ۇناي قويعان جوق. كەرىسىنشە، جۇرت اراسىندا وتە ءجيى وتقا ورانعان ماتىندەر زور قۇرمەتكە يە بولا ءتۇستى... بۇل جەردە جۇرتقا ءمالىم اشىپ كورسەتەتىن تاريحات يسلامداعى الا اۋىزدىقتىڭ قاي كەزدە باستاۋ العانى جانە دە ونى شىعىستىڭ جاۋلارى كەيىننەن ساۋداعا سالعاندىعى. ول پايعامبارىمىزدىڭ كوزى تىرىسىندە-اق ورىستەدى!

ورتا عاسىردا يسلامدى مىسىر ەرسىلىگى (دىنبۇزارلىعى) دەپ اتادى، ويتكەنى، ول شىعىس (مونوفيزيت) ماسىحشىلەرىنىڭ عۇرىپتارىن قايتالايتىندى. ءVIى عاسىردا حاليفات ماسىحشىلەرىن (كوشەدە جۇرگەن وزگەلەردەن) ايىرۋ ءۇشىن كيىمدەرىنە سارى ءۇشبۇرىشتى شۇپەرەك تاعىپ، اتقا ايەلدەرشە جانىمەن وتىرۋعا مىندەتتەدى.

كەيىنىرەك مۇسىلمانداردى قالعان ەكى ءدىندى ۇستانۋشىلاردان بولەكتەيتىن ەرەك كيىم ۇلگىسى ومىرگە كەلدى.

باسقا ەش وزگەشەلىك بولعان جوق. بۇعان تاڭ قالاتىن ەشتەڭە جوق، بۇلار – عىلىمعا بەلگىلى فاكتىلەر.

ەشكىمدى ءشۇبا كەلتىرىپ، شەك تارتقىزبايتىنى: ۋكراينادا دا، قىرىمدا دا 449 جىلدان باستاپ، ماسىحشىلىكتى بىلەتىن، ويتكەنى، ولار قاۋىمداسىپ قالالاردا تۇرىپ جاتتى. “سكيف ەپارحياسى” شىعىس شىركەۋىنىڭ ءبىر تارماعىنا جاتادى، ءارى ونىڭ رۋحاني ءۇردىس-جوسىقتارىن ۇستاناتىن قارايىمداردى، ەندىگى جەردە ەشكىمدە ءماسىحشى دەپ اتامايدى. ال، ول داۋىردە سولاي اتايتىن ەدى. سەبەبى، ول كەزدەگى ۋاقىت مۇلدەم وزگەشە بولاتىندى.

 دەگەنمەن، نىق سەنىممەن ءسوز قوزعار بولساق، قارايىمدار بۇگىندەرى ەشكىم قايىرا بولعىسى كەلمەيتىن ماسىحشىلەر ەدى. بۇل حالىقتىڭ تاريحى وتە كونە بولسا دا، وتە تۇماندى. تىلدەرى جاعىنان – تۇرىكتەر، قاندارى جاعىنان – جويىتتەر. بۇلار پارسى پاتشاسى كيردىڭ كەزىندەگى ءبىر جاراتۋشىنى مويىنداعان جويىتتەردىڭ تاپ وزدەرى بولاتىندى. ءارى تۇركىلەردىڭ ءىزىن الا ماجۋسيلىكتەن باس تارتقان – حالىق. ولار ۇلىع ۋاقىتتىڭ – تۇمارى. ءدال ءبىر زىلدەر (مامونتتار) سياقتى. ولاردىڭ سەنىمدەرى تاريحىمەن، داستۇرىمەن ەرەكشە. ولار – التايدىڭ ساۋ قالعان ايناسى، ءارى كلاسسيكالىق ءيۋدايزمنىڭ جارقىن مىسالى.

ءى عاسىرداعى قۇدىستا بولعان يۋدەي سوعىسى كەزىندە ءدىني سەنىمدى ۇستانۋشىلارعا تىنىشتىق بولماي، ريمدىكتەردىڭ قۋدالاۋىنا ۇشىرادى، جويىتتەردىڭ ءبىر بولىگى قىرىمعا قونىس اۋدارىپ، سول جەردى تۇراقتاپ قالدى... قارايىمداردىڭ مادەنيەتىندە كوپتەگەن “باعزى ماسىحشىلدىك” نىشاندار بار.

ۆيزانتيانى يساۆرلار (گر. Δυναστεία των Ισαύρων، ياعني سيريالىقتار دەپ اتالاتىن 717—802 جىلدار ارالىعىنداعى لەۆ III يساۆر ( 717—741); لەۆ III ۇلى كونستانتين V (741—775); ءوزىن يمپەراتور دەپ جاريالاعان لەۆ ءىىى قىزى اننانىڭ كۇيەۋى ارتاۆازد (742—743); كونستانتين V ۇلى لەۆ IV حازار (775—780); لەۆ IV ۇلى زاعيپ كونستانتين VI (780—797),  لەۆ IV جەسىرى يرينا (797—802) سىندى بيلەۋشىلەردەن تۇراتىن ۆيزانتيا يمپەراتورلارىنىڭ اۋلەتى) بيلەگەن تۇستا جارتى ارالعا گرەك ۇستانىمىنداعى ماسىحشىلدىك كەلدى، بۇل مۇلدەم وزگە ءدىن ەدى... سول سەبەپتى XV عاسىردا قىرىمدا ورنىعا باستاعان مۇسىلمانشىلىققا ەش قارسىلىق كورسەتىلمەگەنى دە سوندىقتان، ويتكەنى، يسلام جەرگىلىكتى جۇرتپەن رۋحتاس بولعاندىقتان ونى بىردەن قابىلدادى... بۇتكىل ۋكراينا ول كەزدە مۇسىلمان بولا جازدادى. بىراق تاريحي تاعدىر ونىڭ ءساتىن ءتۇسىرىپ، رەتىن كەلتىرمەدى.

شىركەۋ وسى ساتتە اسقان ايلاكەرلىك تانىتىپ، يسلامدى ەۋروپاعا قاۋىپ توندىرگەن جاۋ كۇشكە بالاي ءبىلدى، بۇل ارينە ولار ەككەن جالعاندىق اعاشىنىڭ ءوز كولونياليزمدىك ماۋەسىن (جەمىسىن) بەرۋى ەدى.

بۇل ارادا ءبىر كەزدەرى كاتوليكتەردىڭ وزدەرىن يسلامنىڭ جاقتاستارى ساناپ، قۇراندى باس الماي وقىعاندىقتارىن قايىرا ايتۋدىڭ ەش سوكەتتىگى جوق.

مىسالعا، 999 جىلى پاپانىڭ ءۇشتيارىن (تيارا گر. Τιάρα ۇشتىك الەمدى (اسپان، جەر جانە جەر استىن) بيلەۋدىڭ سيمۆولىن تانىتاتىن كونە پارسىلىق (قوڭىراتتىق) باس كيىم. ونى ريم پاپالارى XIV عاسىردان 1965 جىلعا دەيىن تۇتىندى. ريم، حريستيان الەمى جانە رۋحاني بيلىك دەگەندى ءبىلدىردى. بۇل جەردە ونىڭ XIV عاسىرعا دەيىنگى باسقا ۇلگىسى بولىپ تابىلاتىن بيلەۋشى قالپاعىن باسىنا كيگەنىن مۇرات ءاجى ءسوز ەتىپ وتىر) بويىنشا شاقتاعان پاپا سيلۆەستر ءىى ءوزى وسى مارتەبەگە قول جەتكىزگەنگە دەيىن مۇسىلماندار اراسىندا تىرشىلىك كەشتى، ونىڭ كەمەڭگەرلىگى ەۋروپادا اڭىزعا اينالعان. ال، 1075 جىلى شىركەۋدە جاڭا ساياسات جۇرگىزگەن پاپا گريگوري  ءVىI ەۋروپاداعى قۇراننىڭ ەڭ بىلگىرى رەتىندە تانىلىپ، مۇسىلماندار دا ءبىز سەكىلدى ءبىر قۇدايعا سىيىنادى دەپ جار سالعان ەدى.

سودان بەرى ۆاتيكان جۇرەگىن اشىپ اقيقاتپەن دە، پىشاعىن جەڭىنە تىعىپ ايارلىقپەن دە مۇسىلماندار اراسىندا ءوز ادامى بولۋ قۇلشىنىسىنان ەش تاڭباي كەلەدى... ول كەزدە  XV عاسىردىڭ ورتاسىندا ريم پاپاسى پي ءىى  كونستانتين XI بيلەگەن ۆيزانتيانى جاۋلاپ الىپ، 1453 جىلى حريستياندىق حان-بالىق (گرەكتەر تۇركى مانەرىمەن: “پاتشالار قالاسى” دەپ اتاعان كونستانتينوپولدى) ستامبۋلعا اينالدىرعان جاۋگەر مەحمەد ءىى ءال-فاتيح سۇلتانعا (وسم. محمد ثانى; 1451-1481 جج. ارالىعىنداعى وسمان يمپەرياسىنىڭ بيلەۋشىسى) ەگەردە شوقىنا قالساڭ “گرەك جانە مۇقىمشىعىستىڭ يمپەراتورى” بولاسىڭ دەپ قولقا سالعانى ەش وعاش كورىنبەيدى.

باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ريم 615 جىلى پايعامبارىمىز مۇحاممەدتىڭ ابيسسينياداعى ابيسسين شىركەۋىنە ادامدارىن اتتاندىرىپ، شىعىس ماسىحشىلەرىن ءدىن قارىنداس ساناعاندىعىن جاقسى بىلەتىن. پايعامبارىمىز “دىندارلارعا كومەك كورسەتىپ، قۇدايعا سىيىنۋىنا مۇمكىندىك جاساۋىن” ءوتىنىپ، مۇسىلمانداردىڭ قالعان شارۋاسىن ءوز موينىنا الاتىندىعىن ۇسىنعان بولاتىن. ال، ول شارۋا الىپبيمەن (جازۋمەن) بايلانىستى بولاتىن، حاديستەردە كوپت بىتىكشىلەرىنىڭ (حاتشىلارىنىڭ) ءرولى ەرەكشە اتالادى... بۇل – باعزى يسلام تاريحىنىڭ كەزەڭى، ول ءىز-ءتۇزسىز كەتكەن جوق. زايىرلى عالىمدار يسلامنىڭ قاز تۇرىپ كەتۋىنە تۇركىلەردىڭ كومەكتەسكەنىن، ءارى ولاردىڭ ورتا عاسىر دۇنيەسىندەگى بارشا وقيعالارعا قاتىسقانىن جاقسى بىلەدى.

تاپ تاريح ءتاڭىردىڭ ۇنەمى اۋزىمىزدان تۇسىرمەيتىن: “مەنىڭ اسكەرىم بار. ونى مەن تۇرىك دەپ اتاپ شىعىسقا قونىس تەپتىردىم; قاي كەزدە مەن ءوز كارىمە مىنەم، سول كەزدە مەن ءوز اسكەرىمە سول حالىقتىڭ ۇستىنەن بيلەپ-توسەۋگە پارمەن بەرەمىن” ءسوزىن قايتا ورالتتى.  ونى ساقتاعان – مۇحمۇت قاشقاري.  XIV عاسىردا كاتوليكتەر شىعىستىڭ رۋحاني تۇنىعىن لايلاپ، تارك ەتپەگەن كەزدە بۇنى ەسكە الاتىنبىز.

البەتتە، بۇل – بىزگە پايعامبارىمىز قالدىرعان جوعالعان كونە قۇراننىڭ جولدارى. بۇل قۇراندار الىس تۇپكىرلەردە ساقتاۋلى، ونىڭ ءماتىنى تۇرىكشە جازىلعان.

كۋفي (الىپبيىمەن) جازۋىمەن (ار. الخط كوفي‎‎‎  – يراكتىڭ قوس شاھارى باسرا مەن كۋفادا VIII عاسىردىڭ سوڭىندا دۇنيەگە كەلگەن كۋفيا ال-مۋحاممال، كۋفيا ال-مۋزاففار جانە كۋفيا ال-حانداسي سىندى ءتۇر وزگەشەلىكتەرى بار حۇسنيحات ءتۇرى) بىزگە جەتتى.  ول قۇراننىڭ ءبىر داناسى ەرميتاجدىڭ ساقتاۋ قورىندا... بالكىم، اللاھتىڭ تۇركىلەر تۋراسىنداعى وسى ءسوزى قىرىم امىرشىلەرىن وزىنە تارتىپ، يسلامدى قابىلداي وتىرىپ، وزدەرىنىڭ تاريحي ميسسيالارىن جاڭاشا ۇعىنۋىنا جەتەلەگەن شىعار. جاراتۋشىنىڭ ايتقان سوزىنەن كورىنىپ تۇرعانى، ءدىندى كىمنىڭ تاراتقان، نەلىكتەن التايدىڭ ءتىلىنىڭ ءبىر جاراتقانىنىڭ تىلىنە اينالعانى ۇعىنىقتى. جانە دە قىرىم يسلام ءداستۇرىن دەشتى-ي-قىپشاقتاعى تۇركىلەر اراسىنا تاراتۋدى قۇپ كوردى.

نەگە بۇلاي ەتپەسكە!؟...

ول كەزدە ءبىر تاڭىرگە سەنەتىندەردىڭ ءبارى: ارمياندار، سيريالىقتار، مىسىرلىقتار، گرەكتەر، ۇرىمدىقتار تۇرىكشە دۇعا ەتەتىن. قاسيەتتى كىتاپتار تۇركى (عۇن) تىلىندە جازىلدى. ولار، اتالعان كىتاپتار: ۆاتيكان، ايستان (ارمەنيا) باسقا دا شىركەۋلەردىڭ ءدىني ورتالىقتارىنىڭ كىتاپحانالارىندا ساقتاۋلى. ولاردى مۇسىلماندار اراسىنان دا كەزىكتىرۋگە بولادى، مىسالى، يراننىڭ كۋم قالاسىنىڭ كىتاپحاناسىنان.

ءتاڭىر تىلىندە جازىلعان كىتاپتار جوعالمايدى... بىراقتا ونى ەندىگى جەردە ەشكىم وقىمايدى. قولدان كەلمەيدى! ءتىلى تۇسىنىكسىز، مىنە، ءبىز نەگە جەتىك دەسەڭىزشى!؟

قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ كىتاپتارى – ايىرىقشا كوڭىل اۋداراتىن تاقىرىپ، ول التاي، ۋكراينا جانە ماسكەۋ كىنازدىگىنىڭ وتكەنىنە قاتىستى. بارشا تۇركى الەمىنە قاتىستى.

وسى كىتاپتار بويىنشا كاتوليكتىك قايتا ورلەۋدىڭ الدىنداعى جولاشارشى: امىرشىلەر، كەزەڭ تۇلعالارى ءتالىم-تاربيە الدى. ولار، وسى كىتاپتار: ورتا عاسىرداعى الەمدى قالىپتاستىرىپ، قوعامعا وزدىك ونەگەسىن تاڭدى... شىنىندا قاھارلى يۆاننىڭ كىتاپحاناسى تۋرالى بىلمەككە تالپىنىس جاساۋ قىزىقسىز دۇنيە مە؟

ماسكەۋ ءرۋسىنىڭ نەمەسە وردانىڭ رۋحاني مادەنيەتى جايىندا شە؟

ەسكە سالار جايت، ءىى عاسىردا قاعازدى تالاس (تالاسۋ) بويىنداعى شۋ القابىندا تۇركىلەر ويلاپ تاپتى، ونى قازىر ساناۋلى جاندار عانا بىلەدى.  تەك قىتايلار ەمەس! ونى “قاعيت” (“كاگيت”) دەپ اتادى. “ورالعان بۋما” ۇعىمىن بىلدىرەتىن “كنيگا” (“كىنگا”) دا تۇركىنىكى. احمەنيدتەر داۋىرىنەن بەلگىلى ەڭ كونە كىتاپ تاريحى بۋمالاردان باستاۋ الادى. بۋمانىڭ قۇتىسى تۇرىكشە “ساندىق” دەپ اتالادى... اۋزىمىز كوپىرىپ، ورتا عاسىرلىق شىعىستىق اۆتورلاردىڭ ايتقانىن قالىس قالدىرماي قايتالاي بەرگەنىمىزبەن، ءبارى ءبىر كىتاپ ءىسى التايدان باستاۋ العاندىعى تۋراسىندا  تەك قانا قاعاز عانا ەمەس،  كونە قۇرانداردىڭ بەزەندىرىلۋى دە ءسوز ەتەدى. ولارداعى “التاي” ورنەكتەرىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس. ءار وزەكتى ويدى نەمەسە ءماتىننىڭ جاڭا جولىن قىزىل سيامەن جازۋدىڭ ءۇردىسى ازات جول (“قىزىل جول”) تىركەسىمىن ومىرگە اكەلدى.

تۇركى الەمى كىتاپتار ەلى ەدى، وندا كىتاپ اسا جوعارى باعالاندى. التايدىڭ كونە ەپوسى “قارا كىتاپتى”، “ۇلكەن كىتاپتى”، “التىن كىتاپتى”، “التىن مۇقابالى كىتاپتى”، “كۇمىس مۇقابالى كىتاپتى”، “قاعاز بۋما تۇرىندەگى كىتاپتى” تاعىدا باسقا كىتاپتاردى ءبىلدى. “قارا كىتاپپەن” مىسالعا: تاۋلار مەن وزەندەر تۋرالى بىلىمگە قانىقتى. بالكىم بۇل اتلاس نەمەسە جولسىلتەر بولۋى دا ىقتيمال.

“التىن كىتاپ” سوعىس ونەرى تۋرالى ءتالىم بەرىپ، ونى “قارا كىتاپ” سياقتى ءار باتىرعا جاتقا بىلۋگە مىندەتتەدى. وعان تەك سوعىس ەرەجەسى عانا ەنىپ قانا قويعان جوق، ءار وندا ار-نامىس كودەكسى دە ورىن الدى. “كۇمىس مۇقابالى كىتاپ” اس ءمازىرى، تاماقتانۋ ەرەجەسى، ورازا مەن ديەتا تۋراسىندا اڭگىمەلەدى.

“ ءXVIى عاسىرعا دەيىن ساقتالعان” ياعني ورىستار التايعا اياق باسقانعا دەيىن تۇرىكتەردىڭ قۇدايعا قۇلشىلىق ەتەتىن كىتاپتارى بولعاندىعىن ءماشھۇر ارحەولوگ، پروفەسسور ل،ر.كىزلاسوۆ ءوز ەڭبەكتەرىندە جازادى. سول كەزدە، 1666 جىلعى شىركەۋ جيىنىنان كەيىن ماسىحشىگە اينالىپ ۇلگەرگەن ماسكەۋدەن كەلگەن كەلىمسەكتەر وسى كىتاپتاردى جيىپ الىپ، عيباداتحانالار جانە دىنباسىلارىمەن بىرگە ورتەپ جىبەردى.

بىراق ءدىني سەنىم بىردەن جان-ءتاسىلىم ەتكەن جوق.

سوڭعى كام ء(دىن قىزمەتكەرى) حح عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىنە دەيىن ءومىر ءسۇردى. ول مارياسوۆ بولاتىن، ول رۋنا جازۋىن، اتا-بابا عۇرپىن ءبىلدى. وكىنىشكە وراي، وسى بىلگەنىنىڭ ءوزى ونى “پانتۇرىكشى” بابىمەن ايىپتاۋعا نەگىز بولۋعا جەتىپ ارتىلدى، ءارى بۇل ناعىز ولىمگە باس تىگۋتىن.

كونە تۇركىلەر “التىن سۋدۋر” نەمەسە “اسپاننان تۇسكەن كىتاپتى” قولدارىنان ەرەك قۇرمەتپەن الدى. كورەشەك (جازىمىش) كىتابى بويىنشا بولاشاعىن بولجاپ، ىستەگەن يگى ىستەرىن سارالادى. ول حاندار مەن امىرلەردىڭ ۇنەمى ءوز تاۋباسىنە كەلىپ وتىرۋعا شاقىراتىن ۇستەل كىتابى بولدى. ونى وردانىڭ باسقا دا بيلىك بەلگىلەرىمەن بىرگە قىرىمعا الىپ كەلدى. قىرىم حانىنىڭ كىتاپحاناسى كورگەندەردىڭ ايتۋىنشا، ەۋروپاداعى ەڭ باي سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتاردىڭ قويماسىنا اينالدى (ورىستاردىڭ جارتى ارالدى باسىپ الۋىنان كەيىن ول جوق بولىپ كەتتى، بىراق ءىز-عايىم جوعالعان جوق).

“التىن سۋدۋر” نەمەسە “اسپاننان تۇسكەن كىتاپ” بالكىم بۇل جالعاندا جالعىز دانا ەمەس شىعار، تيبەتتە “التىن سۋترا” اتاۋىمەن ساقتاۋلى، بۇدداشىلار ونى ءى عاسىردا تۇركىلەردەن العاندارىن ەش جاسىرىپ جاپپايدى. التايدان ولارعا “التىن جارىق نۇرى” كەلدى. تۇركى فولكلورى جاعىنان الىپ قاراعاندا ول بىلىمدىلىكتىڭ (وقىمىستىلىقتىڭ) سيمۆولى سانالادى.

بۇددا الەمىندە ساقتالعان “ىرىع بىتىك” – “بال اشۋ جازباسى دا” تۇركىلەردەن كەلگەن.

بۇل كىتاپتاردىڭ وزگەشەلەنەتىن ەرەكشەلىكتەرى بار. ماتىندە سوزبە-ءسوز تەنگري (تانرا) ەسىمى ۇشىراسادى، ۇندىلەر – ونى “ۆيشنۋ” دەپ اۋدارسا، بۇدداشىلار – ونى “بۇددا” دەپ ءتارجىمالايدى. دىندە وسىلاي دەۋ قالىپتاسقان! كوبىنە تەنگري ەسىمى اۋدارىلمايدى، ونى ونىڭ جانە ولمەن الماستىرادى. بۇعان ەش تۇسىنىك بەرىلمەيدى... جانە دە ءبارى دە ايان.

التايدىڭ قاسيەتتى كىتاپتارى تۋراسىندا باتىس IV عاسىردا ءبىلدى.

بالكىم وسى “التىن سۋدۋردى” ولار بۇلعات (ۆۋلگات) اتاندىرعان شىعار... بۇل – تىيىم سالىنعان، ءارى مۇلدەم زەرتتەلمەگەن تاقىرىپ. اينالا تولعان “اقتاڭداق”. دەگەنمەن، اكادەميك د.ە.كرىمسكي ورتا عاسىرداعى اراب كىتاپتارىن زەرتتەۋ بارىسىندا ولاردىڭ اراب ادەبيەتىن قالىپتاستىرعان ءتارجىمالار (تۇپنۇسقا تۋىندىلار ەمەستىگىن) اڭعارا ءبىلدى. مىسالعا، “مىڭ ءبىر ءتۇن” اۋەلدە “گەسسەر ەفسانا” (“حازار-ءافسانا”) دەپ اتالىنىپ، تۇركى تىلىندە جازىلعانتىن، ال، ونىڭ تۇپنۇسقاسىن عالىمدار باعدات كىتاپحاناسىنان تاپتى... اۋىسىپ الۋدان اراب ادەبيەتى، ونىڭ ىشىندە، وزگەنىڭ جاھۇتى قۇلشىلىق ەتۋ كىتاپتارى دا ءتۇزىلدى. جانە دە بۇنىڭ ءبارىن بايىپتى شىعىستانۋشىلاردىڭ ءبارى دە بىلەدى.

اراب ءتىلى شىن مانىسىندە تەك ءحى عاسىردىڭ  باسىندا پايدا بولدى. جانە دە ەكى عاسىر بويى بىرتىندەپ تۇرمىس-تىرشىلىككە ەندى... قۇراننىڭ ۇزىكتەرى “التىن سۋدۋردى” قايتالادى.. بۇل تىپتەن قۇراننىڭ ءوز ماتىندەرى بويىنان دا كورىنىپ تۇرادى. مىنە، 96-شى سۇرەنىڭ جولدارى: ء“بارىن جاراتۋشى قۇدايدىڭ اتىنان وقى...” اڭىز بويىنشا، مۇحاممەد حيرا تاۋىندا ويعا باتىپ تۇرعاندا: “وقى!” دەگەندى ەستيدى. بۇل اللاھتىڭ پايعامبارىمىزعا بەرگەن ءبىرىنشى ءسوزى ەدى. اسپاننان كەلگەن كىتاپتاردان يسلام باستاۋ الادى.

كاتوليك ماسىحشىلەرىنىڭ جولدارى دا تاپ وسى “وقى!”-دان باستاۋ الىپ، ونى IV عاسىردا اۋليە اگۋستين، “شىركەۋ دوكتورى” ەستيدى... ال، جازىلعان نارسەنىڭ عانا وقىلاتىنى بارشاعا بەلگىلى!

قۇران ەڭ العاش ۇندىلەر – “تەمىر تاتار” اتاندىرعان حاليفاتتىڭ قاتال ءامىرى ماحمۇت گازنەۆي كەزىندە جازىلدى، ونىڭ جەكە پارمەنىمەن مۇسىلماندارعا ء“تىل الاماندىعىن قوزدىرماۋ ءۇشىن” شىعىستاعى بارلىق تۇرىك مۇراسىن ارابتىق دەپ ەسەپتەۋگە قۇزىر ەتىلدى. ول وتە كۇشتى بەدەلگە يە بولعانىمەن، اقىلمان تۇلعا ەمەس ەدى. اراب ءتىلى پايدا بولىسىمەن، قۇرانعا قانشا مارتە تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەنىمەن، ولار ونىڭ وزەگىن ەش وزگەرىسكە تۇسىرە قويعان جوق. جانە دە بۇنى بىلمەۋ دەگەنىمىز – يسلام تاريحىن بىلمەۋ دەگەن ءسوز.   نە بولماسا، ونى مۇلدەم ەلەمەۋ.  

قۇران ءتىلى تاقىرىبى – ايىرىقشا تاقىرىپ، وعان بەت بۇرعان كەزدە 696 جىلدى كاپەردەن شىعارماۋ كەرەك. ول شاقتا حاليف ابد ءال-مالىك ءوز كەڭسەسىن قايتا قۇرعان بولاتىن.

ول مۇسىلمان ىستەرىن گرەك تىلىندە جۇرگىزۋدى قوش كورمەي، تاياۋ شىعىستى جاۋلاپ الىپ، باۋىرىنا باسىپ وتىرعان ۆيزانتيانىڭ ءتىلىن قۇپتاماي، ءىس جۇرگىزۋدى رەسمي تۇردە “قۇران ءتىلى” جانە پەحلەۆيگە، ياعني، تۇركى تىلىنە، بۇگىنگى تىلمەن ءسوز بەزەسەك، ازەربايجان ديالەكتىسىنە كوشىردى.

يەزۋيتتەر ءوز كەزەگىندە حاليف جارلىعىن رەداكتسيالاۋعا ۇشىراتىپ، “قۇران ءتىلى” ءسوزىنىڭ ورنىنا “اراب ءتىلى” دەپ جازدى، ال، حاليف ابد ءال-مالىكتىڭ داۋىرىندە ونداي ءتىل جوق بولاتىن، ال، “پەحلەۆيدىڭ” ۇشىراسۋىن ماتىننەن مۇلدەم الىپ تاستادى... بۇل وسىلايشا، كەيىنگى بىلمەستىكتىڭ ورىن الۋىنا اكەپ سوقتىردى.

اكادەميك كرىمسكيدىڭ ءوزىنىڭ ۇزاققا سوزىلعان زەرتتەۋلەرىنەن كەيىن قۇران ءتىلى – “بەيارابي ءتىل”، ونداعى سوزدەر تىركەسىمى مۇلدەم بولەكتەۋ دەپ مالىمدەگەنى كەۋدەمسوقتىق ەمەستى. عالىمنىڭ بۇل تۇيىندەۋىنە مۇسىلمان عالىمدارى مەن قۇراننىڭ بىلگىرلەرىنىڭ ەشبىرى داۋ ايتا المايدى.

سەبەبى “تۇركى ءىزىنىڭ” سىلەمى ءتىپتى اراب ءالىپيىنىڭ ءارىپ اتتارىنان دا كورىنىپ تۇر: با (بايلا), سا (سانا), دجيم (ازىق), دال (بۇتاق) جانە ت.ب. بۇل سوزدەر كونە تۇركى سوزدىگىنەن... (ەسكەرە كەتەتىن ءبىر جايت: وسى ورايدا گرەك الىپبيىنە كەزەك بەرەيىكشى: ونىڭ باستالۋى دا تاپ ارابتىكىندەي. گرەكتەرگە بۇل ءالىپبيدى تەڭىز پاتشاسى ايدىك ۇلۋ (دراكون) سىيعا تارتادى. ولار: الفا، بەتا، گامما، دەلتا... گرەك تىلىندە بۇل سوزدەر ەش ماعىنا بەرمەيدى. ال. تۇرىكشەسى مىناداي: “الپ بيتي گاماگ دەلتە...” – قازىرگى الاش تىلىنە بىلايشا اۋدارىلادى “قۇدايدىڭ پەيلى تۇسكەن قاھارمان تۋرالى قاسيەتى جازبانى كەلتەلەندىرمە” دەگەن بىتىكشىگە بەرىلگەن ۇلاعات بولاتىن. مىنە، بابالار ءالىپبيى وسىنداي سوزدەردەن باستاۋ الاتىن، كەيىن بۇل ءداستۇر گرەكتەگىدەي قۇر قايتالانباي، ءجويىت پەن اراب مادەنيەتىنە اۋىستى) نەلىكتەن وسىنىڭ ءبارىن ەشكىم بايقامادى؟! شىنىن ايتقاندا، اراب ءتىلىن تۇركى ءتىلىنىڭ نەگىزىندە ومىرگە اكەلگەن. ونى ءتىپتى “ۇساق-تۇيەك” دۇنيەلەردىڭ الپەتىنەن-اق پايىمداۋعا بولادى.

اراب ءتىلى مۇسىلماندار اراسىندا كەڭ ەتەك جايعان شاقتا وعان “كارشۋني” (“گارشۋني”) دەپ اتالىپ كەتكەن “سيريا” جازۋىن تاڭداپ الدى. شىن مانىسىندە بۇل “اركاشيدتەر جازۋىنىڭ” حۇسنيحاتتىق ءتۇر ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى، ياعني، كونە التايدىڭ جازۋى ەدى. باسقاشا ايتار بولساق، ءارى ماسىحشىلەر، ءارى مۇسىلماندار قوسار پايدالانعان ءتىل.  “كارشۋنيدىڭ”، ياعني، “اراب ءتىلىنىڭ” پايدا بولۋى ءوزىن ماسىحشىلدىككە قارسى قوياتىن يسلام مادەنيەتىنىڭ جاڭا كەزەڭىن تانىتتى. بۇنى كونە تۇركى تىلىندە “قارسى” دەگەندى بىلدىرەتىن وسى تەرميننىڭ اتاۋىنىڭ ءوزى-اق ايگىلەي تانىتىپ تۇر.

كەڭەس عالىمدارى قۇرانداعى “اقتاڭداقتاردى” ءبىلدى، بىراق، ەشتەڭكەنى ءتۇسىندىرىپ بەرە العان جوق. ال، ولاردى كونە تۇركى سوزدىگى ءتۇسىندىرىپ بەرە الادى. مىنە، ونىڭ مىسالى. كونە تۇركىلەر “فۇرحان”، “بۇرحان” (پايعامبار – ءتاڭىر ەلشىسى) سوزدەرىن ءبىلدى. قۇراندا “فۋركان” ءسوزى كەزدەسەدى، بىراق ونى (تمد-عى ورىس تىلىنە) ارقيلى اۋدارىپ ءجۇر. “شاپاعاتقا يە سول جان، كىم ءوز قۇلدارىنا فۋركان (قۇران) جىبەرىپ، عالامنىڭ ۇستازى بولسىن دەپ ساناسا” (سابلۋكوۆ), ال، كراچكوۆسكي مەن دوروحوۆا بۇل ءسوزدى “وزگەشەلىك” [25 1 (1)] دەپ اۋدارادى. ونىڭ ۇستىنە ءسوز اللاھتىڭ بىزگە جىبەرگەن ەلشىسى پايعامبارىمىز تۋراسىندا بولىپ وتىر، ءارى ول 25 سۇرەنىڭ ماتىنىنەن تانىلادى. تاپ وسىنداي جاعداي 23 سۇرەدەگى “بۇرحان” ءسوزىن اۋدارعان شاقتا قايتالانىپ، ول ءدال قازىر “ىرگەتاس پەن بيلىك” (پوروحوۆانىڭ اۋدارماسى) دەپ ۇعىنىلىپ، ماتىنمەن ەش سايكەسپەيدى [23 117]. دۇرىسىندا بۇل ارادا ءسوز پايعامبارىمىز تۋراسىندا بولىپ بارىمىزگە بەلگىلى فرازا: “اللاھتان باسقا قۇداي جوق. مۇحاممەد – ونىڭ ەلشىسى” قايتالانادى.

بۇدان شىعاتىنى، مۇسىلمانداردىڭ قاسيەتتى قۇران كارىمى شىن مانىسىندە، ءالى كۇنگە دەيىن دۇرىستاپ وقىلماعانى ما!؟

بۇنىڭ ءبارى تۇك ەمەس. مۇسىلماندارعا اقيقات ءدىننىڭ جولىن نۇسقاعان قاسيەتتى قۇران كارىمدەگى حانيفتار تۋرالى اڭىزدار ءسوز بولادى.

ال، ولار بولسا، ءجويىت تە، اراب تا ەمەس. سوندا كىم بولعانى!؟ ءبىر تاڭىرگە دەن قويۋشىلار. ناداندىقتان تۇركىدەن وزگەگە تەلىنەتىن حالىق.

قايعىلى تۇراقتىلىق.

...كورىپ تۇرعانىمىزداي، تاريح – وتە-موتە تانىمدىق عىلىم. ال، بۇنىڭ جاۋابى مىسالعا: قاھارلى يۆاننىڭ كىتاپحاناسىندا جاتقان شىعار؟ كىنازدى تاربيەلەگەن، وعان قاھارلى دەپ لاقاپ ات سىيلاعان كىتاپتار يەزۋيتتەردىڭ كرەملگە تۇمسىق تىعىسىمەن ءاپ-ساتتە جوعالىپ شىعا كەلدى؟ شىندىعىندا ەرسى جاعداي ەمەس پە؟

كوزگە ۇرىپ تۇرعان زاڭدىلىق – يەزۋيتتەردىڭ كەلۋىمەن تەك قانا تۇركى كىتاپتارى ەمەس، تاريحتاعى تۇركى ءىزى جوعالدى. بۇل ەۋروپادا دا، شىعىستا دا رۋستە دە تاپ سولاي بولدى...

نەلىكتەن؟ بۇل ساۋال ەندى تىنىشسىز ويداعى جاندارعا قويىلىپ وتىر.

رەداكتسيادان: اۋدارما مۇرات ءاجىنىڭ “تيۋركي ي مير: سوكروۆەننايا يستوريا” ووو “يزداتەلستۆو است”، 2006 جىلى جارىق كورگەن كىتابىنىڭ “ۆنوۆ و بيبلي ي و كورانە” تاراۋىنىڭ 961-972 بەتتەرىنەن ءتارجىمالانىپ بەرىلىپ وتىر.

اۋدارعان - ءابىل-سەرىك الياكبار