Shynghys qaghandy qazaq emes dep daulasyp jýrgender, qazaqtyng ótken tarihynan eshqanday habary joq jandar. Sebebi, Qazaqtyng úly qaghandary Qazaq, Alash, Ata úly (Ad úly, Edil), Týrik, Týtik, Elshe, Kýiik, Alynsha, Múnal, Qarahan, Oghyzhandar qúrghan alyp imperiya HII ghasyrda «Ishten shyqqan jau jaman» delinetin qazaq maqalynda aitylghanday, parsylyq Horezm patshasynyng qazaq dalasyn jaulap aluyna baylanysty jәne solar qozdyrghan baqtalas, taqtalas degen pәlelerding kesirinen ydyrap, birin-biri qynaday qyryp, jaulasyp jatqan jýzdegen úlystar men elderge «qoy ýstine boztorghay júmyrtqalaytynday» tynyshtyq ornatyp, san ghasyrlar boyy býkil әlemge biyligin jýrgizgen Shynghys han men onyng tól júrtyn әlem tarihshylary qanshama zerttep, zerdelese de kýni býginge deyin Shynghys han turaly jazba tarihta keltirilgen tújyrymdardyng dauly, kýmәndi jaqtarynyng jetkilikti ekeni tarih sýier qauymgha ejelden belgili. Sebebi, býkil әlemdik tarih ghylymy tómendegidey súraqtargha túshymdy jauap bere almay keledi:

         1.Shynghys hannyng shyqqan tegi kim, yaghny qay rudyng (taypanyn), qay últtyng úrpaghy?

         2.Shynghys hannyng jәne ol shyqqan últtyng býgingi úrpaqtary qayda?

         3.Imperiya astanasy Qaraqorym qalasy atauynyng maghynasy ne?

         4.Shynghys hannyng taq múrageri kim, ata júrty qayda?

         5.Shynghys han imperiyasy qay tilde sóiledi, yaghny onyng memlekettik tili, qay til?

Búl súraqtardyng dәl jauabyn bere alatyn jalghyz aq el bar. Ol Shynghys han shyqqan elding býgingi úrpaqtary. Al, ózge elding ókilderi qanshama «auzymen qús tistegen» tarihshy – ghalym bolsa da búl súraqtardyng aqiqat – shyn jauabyn bere almaydy. Sebebi, әr bir azamat, әr bir el óz tarihyn ózi jazghanda ghana, sol azamattyn, sol elding shyn tarihy jazylyp, bir de bir súraq jauapsyz qalmay, «jýieli sóz jýiesin» tabady. Shynghys qaghanday әlemning eng úly qolbasshysyn dýniyege әkelgen úly elding tikeley úrpaghy retinde, ótken tarihymyzdy osy «jýiege salyp» saralaytyn bolsaq, bizding ata-babalarymyz, yaghny qazaq halqy Shynghysty óz balamyz dep bilgen. Sebebi, kýni keshe 300 jylgha juyq bir tudyng astynda otyrghan orys ókili Kolbindi elimizge basshy etip jibergende býkil halyq bolyp qarsy shyqtyq. Al, Shynghys úrpaghyn ata-babalarymyz ózderi izdep tauyp, solardyng ishindegi kósem bolugha layyqtaryn shaqyryp alyp han saylap otyrghan. Shynghys hannyng ózinde Qazaq dalasynyng qaq tórinde, Qaztaudyng ýstine col kezdegi Qazaqtyng әigili on eki taypasynyng on eki bii aq kiyizge kóterip alyp shyghyp, han kóterip, hannyng da, taudyng da attaryn ózgertip Shynghys qoyyp, qaghan dep jariyalaghan. Sonda qalay, bizding úly ata-babalarymyz bizden aqylsyz bolghany ma? Aqylgha syimaydy. Eshqanday aitqangha kónip, kýni býginge deyin qolgha ýiretilip kórmegen kók bórini (qasqyrdy) kiyeli sanap, tuyna salyp, úrpaqtaryna eshkimge tәuelsiz, derbes eldikti amanattap, osy jolda «qasyq qandary qalghansha» shayqasqan solar emes pe edi. Eger Shynghystyng tegi qazaq bolmasa, «Oyyl, Qiyl, Jem, Saghyz angharynda jatqan elge Shynghys kindiginen taraghan handar dúshpannan tendik alu ýshin qayta keler deymisin?» dep, HÝ ghasyrda ómir sýrgen Qaztughan jyraudyng atynan Múrat aqyn izdemegen, «Shynghys, Batu handyq qúrghan, eregesken dúshpan jauyn qughan el edin, yntymaqtaryng qashatynday senderge ne boldy?!…dep HH ghasyrdyng bas kezinde Qúmar Qarash qayghyrmaghan bolar edi (Múhtar Maghauin «Shynghyshannyng sharapaty», «Júldyz» №3-2002 j.). Demek Múnal da, Shynghys handa Qazaqtyng óz balasy. Sebebi, Shynghyshan imperiyasynyng taq biyligi múragerlik jolmen úrpaghyna berilgendigi býkil әlemge әigili. Osy ýrdiske eng adal bolghandary da qazaq eli boldy. Kýni keshegi, yaghny XIX ghasyrdyng ayaghyna deyin handyq el basqaru jýiesi saqtalyp, Shynghys úrpaqtary han saylanyp keldi. Al Manghystauda tipti 1930 jylghy kóteriliste de Aday handyghy qúrylyp, han saylanyp, kenes ýkimetimen memlekettik dengeyde úiymdasqan soghys jýrgizildi. Búl jaghdaydy da tek qana qazaqty, onyng ishinde Adaydy Shynghyshannyng tól júrty ekendigimen týsindiruge bolady. Sebebi Shynghyshannyng «tól júrty» delinip kelgen Mongholiyada, Qúbylay biylik etken Qytayda jәne Shaghatay biylik etken Mәuerenahrda Shynghys hannyng múragerlik biyligining aldy XIÝ, arty XV11 ghasyrdyng basynda aq ýzilip qaldy.

Qazaq elindegi biylikting Shynghys han úrpaqtaryna múragerlik jәne qazirgishe aitqanda demokratiyalyq saylau jolymen berilgendigine dәlel retinde Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng «Týrik, Qyrghyz, Qazaq hәm handar shejiresi» atty enbeginde bylaysha bayandalady: «Abylay atanghany, jogharyda aitqanday, Abylaylap shapqany boldy. Abylaydyng han bolghany 1735 jyldyng manayy bolar. Sonan son, bizding orta jýzding jaqsylary «búryn ýlken handar úly jýzde bolushy edi. Búl handy ózimiz saqtaymyz. Qalmaqpen kóp úrysatyn biz» dep Tóle biyge syy alyp baryp, Ábilmansýr-Abylay handy alyp kelipti» (M.Tynyshbayúly. Qazaq shejiresi. 47 bet). Al, Abylay han bayaghy jonghardyng 50 000 әskerine bar-joghy 500 sarbazymen toytarys berip, jeniske jetken, úly Shynghys babamyzdyng tikeley úrpaghy Salqam Jәngirding shóberesi bolyp tabylady. Salqam Jәngirden -Uәlibaqy, Uәlibaqydan -Abylay (osy Abylay bek myqty bolyp, jekpe-jekke shyqqan batyrlardy óltire bergen son, «Qanisher Abylay» atanghan), Abylaydan-Kórkem Uәli, Kórkem Uәliyden-Ábilmansúr. Qazaqtyng han Abylay degeni osy Ábilmansúr.

          Keyinnen «…Úly jýz Ýisinning el aghalary Abylaygha ótinish aityp, onyng ýlken úly Ádildi ózderin basqarugha súrap alady. Sonymen qatar Abylay han ózge úldaryna qazaq rularyn enshilep bólip beredi. Sondyqtan bolu kerek, Búqar jyrau:

«Han Abylay atandyn,

Dýniyeden shyqpay mininiz.

Altyn taqtyng ýstinde

Ýsh jýzding basyn qúradyn.

Jetim menen jesirge,

Esh jamandyq qylmadyn.

Ádildikpen jýrgizdin,

Ádepti iske kirgizdin» (48),-dep tolghaghan eken. (N.Múqamethanúly. «Abylay hannyng atqarghan qoghamdyq qyzmeti». Alash. №6, (27), 2009 j.).

Sol siyaqty Shynghys hannyng tikeley úrpaghy Ábilghazy han (1603-1664) 1640-1641 jyldary bastauyn qazirgi Aqtóbe oblysy jerindegi Múnal-Jary tauynan alyp, kezinde Kaspiy tenizine qúiyp jatqan Jem (Embi) ózenining boyyn jaylaghan qalmaq hany Ho-Orlekting arasynda túrghanda Aral qazaqtary kóp syilyq berip Ábilghazyny qalmaq hanynan súrap alyp ózderine han kóteredi. Mine osylaysha, jogharyda kórsetkenimdey qazirgi qazaq halqy Kolbindi basshy taghayyndaghanda nege bizdi jat-júrttyng ókili biyleydi dep býkil halyq qarsy shyqty, al Shynghys han atamyzdyng úrpaqtaryn «bizge han bola kór» dep ózderi súrap, tipti sol kezdegi Ábilghazy atamyz túrghan elding biyleushisine mol syilyq berip jalynyp, shaqyryp әkelip han saylaghan. Tura osynday jaghday Bashqúrt (estek) halqynda da bolghan. 1707-1709 jyldary olar Qazaqtyng kishi jýzining hany Ábilqayyrdan ózderine han boludy jalynyp súraghan. Múnday mysaldardy týrik әlemi tarihynan kóptep keltiruge bolady.

Osy jerde oilanghan adamdy tandandyryp, tәnti etetin jaghday sonau eski, kóne, baghzy, yqylym, tipti sonau qúsilim zamandarynan beri Qazaq elinde el basqaratyn handar dayyndaytyn rulardyng bolghany. (Búnday rulardy tek qana qazirgi zamannyng joghargy oqu orny jәne ghylym akademiyasymen ghana salystyrugha bolady). Sonyng songhy mynjyldyqtaghy bizge belgilisi Qazaq, Bekarys, Bayúly, Adaydyng Múnaly bolyp tabylady. Búl adaylar tilinde «Múnal oshaq» dep atalady. Al, Mongoliyada ony «altyn otbasy» dep ataytyn kórinedi. Shyn mәninde ekeuining de maghynasy birdey. Barlyq handar men qaghandar osy rudan shyqqandar arasynan ghana saylanghan. Nazar audarayyq, taghayyndalmaghan, dәl qazirgi «demokratiya» talabyna sәikes kópshilik dauyspen saylanyp, aq kiyizge salyp kóterilip handyq biylikti iyemdengen. Sol rudyng balalaryna sәby kezinen bastap adam balasynyng mengeruine mýmkinshiligi bar barlyq adamy jaqsy qasiyetter (bilim, aqyl, әdilettilik, bauyrmaldyq, dosqa adal, dúshpangha qataldyq, óz qarabasynyng mýddesinen góri el mýddesin joghary qongshylyq t.b.) ýiretilip, boylaryna sinirilgen jәne ol balalardyng basym kópshiligi el biylegen handar otbasynda tәlim – tәrbie alghan. Olargha eldegi asa bilimdi jandardan «Atalyqtar» taghayyndalghan. Osynday ortadan tәrbie alyp, birneshe ýmitkerlerding arasynan saylanghan handar eshqashan óz mýddesin halyq mýddesinen joghary qoymaghan. «Halyq qalasa, astyndaghy jalghyz atyn soyghan». Búl jerde ata-babalarymyz ghylymda songhy ghasyrda ghana moyyndalyp jýrgen «tektiden tekti tuu» qaghidasynda basshylyqqa alghan. Osy jerde Aday atamyz ózining kenje nemeresi Múnalgha aitypty delinetin myna bir әngimeni qaperlerinizge bereyin. «Bayaghyda eki jylan dýniyege kelipti. Bireuining myng basy, bir qúiryghy, ekinshisining myng qúiryghy, bir basy bolypty. Bir kýni ghalamat boran soghyp, arty ýskirik ayazgha ainalypty. Myng basty jylannyng bir basy inge kireyin dese ekinshi basy oghan qarsy shyghypty, al ýshinshi basy basqa jaqqa tartypty. Eng sonynda myng bas bir birine kónbey, suyqqa shaldyghyp, jylan ýsip ólipti. Al myng qúiryghy, bir basy bar jylannyn, myng qúiryghy bir basqa baghynyp, tereng inge kirip, jylan suyqtan ólmey aman qalypty». Amerika men batystyng býtkil jer jýzi memleketterine tyqpalap jýrgen «demokratiyasy» bizden ýirengenderi. Bizding baba tarihymyzdaghy týrikterding biyligi әskeri-azamattyq demokratiyalyq jýiege qúrylghan bolatyn. Bizding qazirgi kýnderi úlarday shulap jýrgen demokratiya úghymy qazaqta atam zamanda bolghan. Týrkilik derekterding eng eleuli ereksheligi – qanday da bir eldik mәseleni dualy auyz abyzdar men biylik basyndaghylar ortagha alyp, birlese sheshetin bolghan. Búl naghyz azamattyq, demokratiyalyq qoghamnyng kórinisi emes pe?! Olardyng «reviziya» jasaghan jerleri, handy (biyleushi degen maghynada) bizdegidey arnayy dayyndyqtan ótken, halqyna qaltqysyz qyzmetimen tanymal batyrlarynyng ishinen emes, jasy zanda belgilengen jasqa tolghan kez-kelgen azamattyng ishinen saylauy. Al, shyndyghynda onday biyleushini de, onyng artynan ergen eldi de bir shybyqpen aidap, qalaghan jaghyna jýrgizu onaydyng – onayy. Búl týbinde býkil jer jýzi elderin bir ghana «úly patshanyn» qol jaulyghyna ainaldyratynyn boljau anau aitqanday qiyn bolmasa kerek. Sebebi, búl jýie býkil dýnie jýzi elderin ekige, yaghny biylik jәne oppozisiyagha bólip qoyghan, bayaghy evreylik bolishevizmning (Leniyn) býkil әlem elderin bay menen kedeylerge bólgeni siyaqty. Búl adamgershilikten júrday, bólip alda biyley ber degen ejelgi súrqiya sayasattyng jalghasy. Aytqanyna kónip, degenine jýrmegen elding biyligine, oppozisiyany әrtýrli joldarmen aidap salyp (jalghan uәde, aqshagha satyp alu t. b.) qalayda aitqandaryna kóndiredi. Kónbeseng oppozisiyanyng qolyna qaruda berui ghajap emes. Qazirgi zamanda biylik auystyrudyng búnday ýrdisi ýirenshikti jaghdaygha ainalghan. Sonymen, qazirgi demokratiya dep jýrgenderimizding «myng basy, bir qúiryghy bar» jylannan aiyrmasy shamaly.

          Qazaqtyng barlyq handary men qaghandarynyng bәri Shynghyshannyng arghy atalary jәne onyng tikeley úrpaqtary bolyp tabylady. Olar:

– Kerey han – Bolat súltannyng balasy. Qazaq handyghyn qúrushy jәne kóshbasshysy (1456-1473).

– Áz Jәnibek han – Baraq hannyng balasy. Qazaq handyghyn qúrushy jәne kóshbasshysy (1456 — 1480).

– Búryndyq han – Kerey hannyng balasy (1480-1511 j.j. biylik qúrghan).

– Qasym han (1445-1518) – Áz Jәnibekting úly (1511-1518).

– Mamash han – Qasymhannyng balasy (1518-1523).

– Tayyr han – Qasymhannyng nemere inisi (1523—1533).

– Búidash han – Tayyr hannyng inisi (1533-1534).

– Qoja Maqmút (1534-1535).

– Han ataghy bolghan súltandar: Toghym han, Ahmet han, Haqnazar, Nauryz-Ahmet han (1535-1537).

– Haqnazar han – Qasym hannyng balasy (1538-1580).

– Shyghay han – Áz Jәnibekting nemere inisi (1580—1582j.j.) 80 jasynda han saylanghan.

– Tәuekel han – Shyghay hannyng balasy (1582-1598 j.j. әkesi ólgennen keyin han taghyna otyrghan).

– Esim han – Shyghay hannyng balasy, Tәuekel hannyng inisi. Handyq qúrghany 1598 — 1628 j.j.

– Túrsyn han 1613-1627 jyldary qazaq dalasynda biylik qúrdy.

– Jәngir han (Salqam Jәngir) – Esim hannyng balasy (1628-1652).

– Batyr han (1652-1680 biylegen).

– Jәnibek han – Esimhannyng úly (1628 -1643).

– Áz Tәuke han – Salqam Jәngirding balasy (1680-1715).

– Qayyp han (1715—1718 jyldary biylik qúrghan).

– Batyrdyng biyligi (1718-1726).

– Bolat han -Tәuke hannyng bel balasy (1726-1730).

– Jolbarys han – 1720-1740 jyldary Úly jýzding hany boldy.

– Ábilhayyr Qazy Bahadúr han (1693-12.08.1748) Kishi jýzding hany jәne Anyraqay shayqasynda býkil qazaq qolynyng bas qolbasshysy boldy. 1718-1748 jyldar aralyghynda handyq qúrghan.

– Núraly han – Ábilqayyr Qazy Bahadúr hannyng balasy 1748-1786j.j. Kishi jýzge han boldy.

– Eraly han – Ábilqayyr Qazy Bahadúr hannyng balasy 1791-1794j.j. Kishi jýz hany boldy.

– Esim han – Ábilhayyr balasy 1795-1797 j.j. Kishi jýz hany.

– Ayshuaq han – Ábilqayyr balasy 1797-1805 j.j. Kishi jýzge han boldy.

– Sherghazy han – Ábilqayyr balasy 1805-1824 jyldary Kishi jýzding songhy hany boldy.

– Qayyp han – Orta jýzding hany (1716-1719).

– Sәmeke han – Orta jýz hany (1719-1734).

– Ábilmәmbet han (1690-1771) – Orta jýz hany (1730-1771).

– Abylay han (1711-1781) – Orta jýz jәne býkil qazaqtyng on segizinshi hany (1733-1737).

– Uәly han – Orta jýz hany (1781-1819).

         – Bókey han – Orta jýzding songhy hany (1815-1817). 1781 jyly Abylay qaytys bolghannan keyin Orta jýzding hany bolyp onyng balasy Uәly saylandy. HÝIII ghasyrdyng ayaghy — XIX ghasyrdyng basynda ózining otarlau sayasaty barysynda patsha ókimeti eng әueli Qazaqstan jerindegi handyq biylikti joiygha kiristi. Han biyligi orys sheneunigi basqarghan uaqytsha kenesting qolyna kóshti. Osynday kenes qúru arqyly Kishi jýz ben Orta jýz handyqtarynyng sayasy derbestigin týpkilikti joy maqsatyn kózdedi. Patsha ókimeti búl maqsatty iske asyrudy Orta jýz handyghynan bastady. Múnda 1815 jyly Orta jýz ishindegi Uәliyding biyligin әlsiretuge tyrysyp, ekinshi han etip Bókeydi taghayyndady. Orta jýzding handary Bókey 1817 jyly, Uәlihan 1819 jyly qaytys bolghan son, patsha ókimeti jana han saylatpay, Orta jýzdi birneshe әkimshilikke bólip, olardy basqaryp-baqylaugha patsha ókilderin qoydy.

         – Kenesary han (1802-1847) – Abylay hannyng nemeresi, Qasym tórening balasy (1841-1847j). Qazaqtyng songhy hany.

         – Ishki Qazaq Ordasy (Bókey Ordasy) — Resey imperiyasynyng qúramynda Edil men Jayyq aralyghynda 1801 j. qúrylghan. Bókey Ordasy — qazaqtardyng jәne әlemdegi eng songhy Shynghyshan úrpaqtarymen qúrylghan memlekettik qúrylym. Handyqty qúrghan Bókey Núraly úly, Ábilqayyr qazy Bahadúr hannyng nemeresi.

1812 jyly Aleksandr 11 patshanyng arnayy jarlyghymen Bókey súltan Ishki Qazaq ordasynyng hany bolyp taghayyndalady. Bókeydi aq kiyizge kóterip han saylau Oral qalasynyng manyndaghy toghayda ótedi, keyin ol jer «Han toghayy» dep atalady.

1815 jyldyng mamyrdyng 21-i Bókey han qaytys bolady. Taq múrageri Jәngir jas bolghandyqtan, han taghyna uaqytsha súltan Shyghay Núralyúly otyrady.

1823 jyly Jәngir Bókeyúly han taghynyng múrageri bolyp tanylyp, 1824 j. mausymnyng 22-si kýni «Han toghayynda» aq kiyizge kóterilip, han saylanady.

1845 jyly tamyzdyng 11-inde Bókey ordasynyng sayasi, mәdeni, ekonomikalyq jaghynan damuyna jol bastap, búl ólkening basqaru isine kóptegen ózgerister engizgen úly reformator, qazaq dalasynyng úly janartushysy Han Jәngir Bókeyúly qaytys bolady.

 Han Jәngir dýnie salghannan keyin han taghy Pajdar korpusynda oqyghan Jәngirding balasy Sayyp-Kereyge kóshti. Han dәrejesi berilgende basqa Jәngir Bókeyúlynyng balalary siyaqty onyng da tegi Shynghyshan dep ózgertildi.

 Mine osylaysha, 639 jyl boyy, yaghny 1206 jyldan 1845 jylgha deyin Qazaq memleketi biyligining basynda tek qana Shynghys hannyng ózi jәne onyng ýlken úly (taq múrageri) Joshydan taraghan úrpaqtary boldy. Demek, Shynghys qaghan qazaq bolmasa, bizde ózderimizdi qazaqpyz dep ataugha eshqanday qúqyghymyz joq. Shynghys han da, onyng úrpaqtary da tek qana qazaq elining tәuelsizdigi ýshin horezm, jonghar, orys basqynshylaryna qarsy jan ayamay kýresti, olar osy jolda eshteneden de ayanghan joq. Talaylary ómir boyy attan týspey, myna dýniyening qyzyghyn kórmey ketti. Ángimening ashyghyn aitqanda mynau jaryq dýniyede qazaqtyng tәuelsizdigi ýshin dәl solarday kýresken әulet joq. Búl kimde-kim «myng jerden basyn tasqa úrsa da» solay. Múny eshkimde joqqa shyghara almaydy. Sebebi, ol qazaq qaghanatynyng (Qaghangha býkil әlem baghynghan) qarashanyraghynyng iyesi Kishi Jýz (Alshyn-Bekarystyn), onyng qarashanyraghy On eki Ata Bayúlynyn, onyng qarashanyraghy Adaydyng – Múnalynan shyqqan. Shynghyshan qaghanatynyng astanasynyng Qaraqúrym atalyp jýrgeni, olda onyng arghy atalarynyng aty bolatyn.

 Shynghyshandy qazaq dep aituymyz ýshin, mindetti týrde atamyzdy 105 tanbaly (105 ruly)

qazaqtyng bir ruynan shyqqandyghyn dәleldeuge tiyispiz. Eger biz múny istey almasaq, atamyzdy qazaq dep atauymyzgha eshqanday qúqyghymyz bolmaydy.

Adaydyng shejire deregi boyynsha Shynghys qaghannyng rulyq tegi bylaysha taratylady: 

-  Atamyzdyng tegi Qazaq, Kishi jýz, Alshyn, Bayúly, Aday ekeni dausyz. Aspandaghy ay menen kýn qanday aqiqat bolsa, Shynghys qaghan atamyzdyng tegi qazaq, Kishi jýz, Alshyn, Bayúly, Aday ekeni de sonday shyndyq.

 -  Qazaq (Qazaq qaghan, býkil әlemdi biylegen úly patsha). Qazaqtan Aqarys (úly jýz), Janarys (orta jýz), Bekarys (kishi jýz).

Týsinikteme: Aqarys – Agha arys (aghasy), Bekarys – Kishi jýz, dep aty aityp túrghanday qazaqtyng eng kishisi, kenjesi, yaghny qarashanyraghynyng iyesi bolyp tabylady.

 Bekarystan alty ata Álim, Jetiru jәne On eki ata Bayúly qosylyp 25 taqta (25 tanbaly) kishi jýzdi qúraydy.

 Bayúlynan - Alasha, Baybaqty, Qyzylqúrt, Masqar, Esentemir, Sherkesh, Taz, Tana, Jappas, Ysyq, Berish, kenjesi Aday.

 Adaydan eki bala – Qúdayke (Ad-gu), kishisi Kelinberdi (Ad-lu).

  Qúdaykeden eki bala – Tәzike, kishisi Qosay.

 Kelinberdiden alty bala – Qúnanorys (Rysqúl), Aqpan, Balyqshy (Shybyntay), Búzau (Jemeney), Tobysh, kenjesi Múnal.

 Múnaldan - Áli, Bәiimbet, Jauly, Shoghy, Alaqúnan.

 Sonda Shynghyshannyng shyqqan Qiyan (Qiyat) ruy bylaysha órbiydi.

Adaydan – Kelimberdi – Múnal - Jauly - Jary - Múrat (Keshe) - Shortyq - Búhar - Qúrym - Sýiindik - Túrniyaz - Ayytqúl – Qiyan bolyp taratylady. Búl derek Adaydyng әigili bii Alshyn Mendalyúly shejiresinen alyndy (Alshyn Mendalyúly «Aday shejiresi» Almaty-2002. 67 bet).

Qazaq ta «Ýlken úl taq múrageri, kenje úl qarashanyraq iyesi» delinedi. Ózderiniz kórip otyrghanday, Aday atauy sóz týbirinde Ada (Ata) degen atty iyemdengen jәne sonymen qatar Shejirening de eng sonynda túr.

Osy shejire derekterining tómendegidey búltartpas toponomikalyq aighaqtary bar:

-   Adaydan - Qap (Kavkaz) tauynyng eng biyik shyndarynyng biri Aday shyny (Aday koh), Múnaliyada (qazirgi Mongholiya) Aday atty kól, Aday atty ózen;

-   Múnal men Jarydan - Aral men Qas by (Kaspiy) tenizi ortasynda Múnaljary (Múghadjar) tauy;

-   Múnaldan - Shynghystaudyng eng biyik shyny Múnal shyny; (Kónil audarayyq, Shynghystaudyng eng biyik shynyna Múnal atasynyng aty qoyylghan).

-   Múnaldan – Altaydaghy Múnal (Monghol) dalasy;

-   Múnaldan - qazirgi Mongholiya memleketi;

-   Shynghystan - Saryarqa da Shynghystau degen tau;

  -   Jarydan -  tipti sonau Amerika qúrylyghynyng Amapa jerinde de Jary atty ózen, Jary atty kól bar. Ózimizding elde de Jarkent (Jary kent qalasy), Jarbúlaq (Jary búlaq), Jartas, Jarqúm, Jarmysh, Jarma, Jarysu, Jarqúdyq (Jary qúdyq), Jarty, Jarsheke (tau), Jarauyl, Jaryn, Jarbóget, Jaras atty toponimder tolyp jatyr. Osy ataulardyng barlyghy derlik Manghystauda ornalasqan.

Múnal-Jary ruy Manqystauda Aday halqynyng ýlken bóligin qúraydy. Sebebi, Manqystauda  «Jarynyng mal izdegenderi de bir ýy toltyrady», «Jary kóp pe, tary kóp pe», «Tayaq laqtyrsang Jemeneyge tiyedi, eger Jemeney búghyp qalsa Jarygha tiyedi» degen sózder ejelden aitylyp keledi;

-   Búhardan - Búhara qalasy (qazirgi Ózbekistan jerinde);

-   Shynghys qaghannyng arghy atalary Qaralardan (Týpqaraghan (Qaraghantýp, Qaraghan týbek), Qaraman Ata (beyit, qorym, alqap), Qaraqiya (oypat), Qaramandybas (ejelgi shumerler (mayalar) ózderin Qarabastar dep ataghan – Qaraqúrym (Shynghyshan qaghanatynyng astanasy);

Qúrymnan – Qaraqúrym (Shynghyshan qaghanatynyng astanasy);

-   Múnaldan –  Qiyannan (Qiyat) – Qaraqiya (Qara Qiya); Qiyat degen kóptegen rular men qalalar;

-   Qiyannan – Qiyan (alqap), Qiyandy (shatqal), Qiyaqty (tau) (Manghystauda).

-   Shortyqtan – Shorym atty jer atauy (Manghystauda).

Osy rulardan qalghan toponomikalyq ataular әlem kartasynda óte kóp. Onyng bәrin jazatyn bolsaq, oghan arnayy kitap arnau qajet bolatyny sózsiz. 

Qazaq ta «Ýlken úl taq múrageri, kenje úl qarashanyraq iyesi» delinedi. Ózderiniz kórip otyrghanday, Aday atauy sóz týbirinde Ada (Ata) degen atty iyemdengen jәne sonymen qatar Shejirening de eng sonynda túr.

Manghystauda Shynghyshannyng arghy atalary Qiyan (Qiyat), Qaraman,  Qúrym (Qaraqúrym), Bórjigin atty toponomikalyq ataular kýni býginde de bar.  Al, Adaydy qazaq emessing  deuge eshkimning de qúqy joq. Sol siyaqty onyng úrpaqtaryn da. Sebebi, kýni keshe patshalyq Resey Adaydy (Manghystaudy) qazaqtan bólip tastau ýshin birese Kavkazgha, birese Týrikmenistangha zorlyqpen qosqan kezde, biz qazaqtyng qarashanyraq iyesimiz, aghalarymyzdan eshqashan ajyramaymyz, - dep úly qyrghyn-qantógispen óz qazaghyna (Qaz aghasyna) qayta qosylghan jәne sonymen qatar býkil qazaq kóptegen Ata qonystarynan airylyp jatqan da atameken Manghystau men Ýstirtti Qazaqqa qayta qosqan bizding atalarymyz bolatyn.

Qysqasy, Shynghys qaghandy qazaq dep moyynday almasaq, bizde ózimizdi Qazaqpyz dep ataugha qúqyghymyz joq. 

Qojyrbayúly Múhambetkәrim, Manghystau

Abai.kz