Irgetasynyng qalanghanyna jetpis bes jyl tolghaly otyrghan Semeydegi Abay qoryq-múrajayy Qazaqstandaghy iri mәdeny ortalyqtardyng biri. Býgingi tanda elimizde múrajay – ghylymnyn, biliminin, mәdeniyetting qalyptasuyna yqpal etetin ghylymiy-tanymdyq baghytta qyzmet atqaratyn óz aldyna derbes mekeme. Osynday mekemelerding biri – ólkemizdegi Abaydyng tarihiy-mәdeny jәne әdebiy-memorialdyq qoryq-múrajayy. Qoryq-múrajaydyng negizgi qyzmeti – Abay ómiri men shygharmashylyghyna jәne onyng aqyndyq-óner ainalasyn, sol zamandaghy tarih pen mәdeniyet qúbylystaryn, zattyq, qújattyq jәdigerlerdi zertteu, saqtau, nasihattau, qorghau. Múrajay qazaqtyng úly jazushysy, akademik M.O.Áuezovting úsynysy boyynsha Abaydyng 95 jyldyq mereytoyy qarsanynda, 1940 jyly Qazaq SSR-ning Halyq komissarlar kenesining 1-sәuirdegi qaulysy negizinde qúrylyp, sol jyly 16-shy qazan kýni mereke ýstinde ashyldy. Ol Qazaqstan tarihyndaghy túnghysh әdeby múrajay bolyp tabylady.

1940-1944 jyldary Bekbay Bayysovtyng ýiinde ashylyp, 1944-1967 jyldary Ániyar Moldabaevtyng ýiine qonys audardy. Búl eki ýiding Abaygha tikeley qatysy bar. Aqyn 1975-1904 jyldary Semey qalasyna kelgende osy ýilerge týsip jýrgen.  1967 jyly Abaydyng 125 jyldyq mereytoyy qarsanynda múrajay qaladaghy sәulet eskertkishterining biri sanalatyn, úly aqyn ómir sýrgen dәuir ýlgisimen salynghan kópes Roman Ershovtyng ýiine kóshirildi. 1990 jyly Abaydyng 150 jyldyq mereytoyyna oray Qazaq SSR Ministrler kenesining qaulysy boyynsha aqynnyng әdebiy-memorialdyq múrajayy Abaydyng «Jiydebay-Bórili» memlekettik tarihiy-mәdeny jәne әdebiy-memorialdyq qoryq-múrajayy bolyp qayta qúryldy. Qazirgi kezde múrajay әdebiy-memorialdyq muzeyden Respublikadaghy iri qoryq-múrajaylardyng biri.

Qoryq-múrajay alqabynda kóptegen memorialdyq eskertkishter ólke tarihynyng ótkenin kóz aldyna әkelip, úlanghayyr territoriyanyng týkpir-týkpirinde ornalasqan baghzy qorymdar men qasiyetti oryndar úlylar ómir sýrgen ólkege taghzym ete kelgen kópshilikti erekshe sezimge bóleydi. Býginde úly Abaygha arnalyp ashylghan Qazaqstan tarihyndaghy túnghysh әdeby múrajay býginde taram-taram jeke qúrylymdardyng basyn biriktirgen irgeli mәdeny keshenge ainaldy.

Semey qalasyndaghy Abay qoryq-múrajaydyng qúramyna qalalyq keshen, Abay audany Bórili auylyndaghy M.Áuezovting múrajay-ýii, Jiydebaydaghy Abaydyng múrajay-ýii, 6400 ga qoryq aimaghyna kiretin 16 eskertkishter men tarihy oryndar, Abay audanynda Qúndyzdy auylyndaghy halyq aqyny Shәkir Ábenúly jәne Ýrjar audany Maqanshy auylyndaghy Áset Naymanbayúlynyng múrajaylary kiredi.

Qalalyq keshen qúramyna Lenin kóshesi, 12 ýide ornalasqan kópes Roman Ershovtyng ýii, 1995 jyly salynghan jana ghimarat, 1993 jyly keshen aimaghyna kóshirilgen Ahmet-Rizanyng medrese-meshiti, múrajaydyng әkimshilik ýii, sonymen birge Bógenbay batyr kóshesindegi 132-shi ýide ornalasqan «Alash arystary jәne M.Áuezov» múrajayy kiredi. Bas múrajay  ekspozisiyasy 16 bólimge qanat jayyp otyr. Olar: «Abay dәuiri», «Qaynar búlaqtar», «Abaydyng shygharmashylyghy», «Audarma, әn-kýy múrasy», «Abaydyng poemalary» zaldary, «Jaz», «Abaydyng aqyndyq óner ainalasy», «Abaytanu», «Beyneleu ónerindegi – Abay túlghasy», «Taqyryptyq kórme zaly», «Syilyqtar», «Abay halyq jýreginde».

Adamzat tarihynyng qalyptasuy men keyingi úrpaqqa ónege bolyp qaluy ýshin әdebiyetting alar orny erekshe. Ári kóne, әri mәngi jas tarihtyng taghylymdarynyng talay úrpaqqa ruhany azyq bolary aqiqat. Qay halyq bolsa da ózining ótkenin, qaytalanbas tarihyn, salt-dәstýrin kózining qarashyghynday saqtap, qasterlep úrpaqtan-úrpaqqa ósiyet etedi. Ony olardyng tarihy eskertkishteri men múrajaylaryna qarap kóruge bolady. Ghasyrlardyng talay tezinen ótken әrbir mәdeny múra  baghalanyp saqtaluy qajet. Al onyng orny múrajay ekeni aqiqat. Sonday aq tarihy oqighalar men arnayy jekelegen adamdargha nemese ashyq aspan astyndaghy tarihy eskertkishterding adamzat balasyna ruhany azyq kózi ekeni aitpasa da týsinikti. Múrajaydyng arnayy oryngha ainaluyna onyng ondaghy eksponattardyng alatyn orny erekshe. Ol jәdigerding qorgha alynu sebepteri men qúndylyghy, saqtalu merzimining úzaqtyghy da manyzdy bolmaq. Árbir múrajay jәdigeri – әleumettik, tarihi, ghylymy qúndylyghy elimizding mәdeny múrasy bolyp tabylady. Sebebi, múrajaydyng ózi belgili bir tarihy túlghanyng atymen atalyp, bir baghytta júmys jasasa da әrtýrli taqyryptardy qamtityn zaldary arqyly san-salaly ilimning negizderin biriktiredi.

Múrajaylar qyzmetining negizgi baghyttaryna: múrajay qoryna qúndy jәdigerlerdi jinaqtau, esepke alu, saqtau, qorlardy jýieleu, qayta qalpyna keltiru (restavrasiya), zertteu nәtiyjelerin aqparat jýielerinde taratu, múrajaydyng kadrlyq jýiesin jetildiru, múrajay júmystaryn úiymdastyru týrlerine kórmeler, ekspozisiyalar úiymdastyru, ghylymiy-praktikalyq konferensiyalar ótkizu, taqyryptyq dәrister, tanymdyq sabaqtar ótkizu, múrajaylyq basylymdar shygharu jәne t.b. san-salaly qyzmetter jatady. Osy baghyttardyng biri – tanymdyq sabaqtar ótkizu Abaydyn  qoryq-múrajayynda ilgeri damyghan. Múrajayda bilim beru prosesining mәni sәl ózgeshe: múrajaygha kelushi endi tәrbie qúraly emes, teng dәrejedegi pikirlesushi, yaghny auditoriyamen әngimelesu dialog formasyna auysty. Múrajay men oghan kelushilerding ózara qarym-qatynasynyng jana әdisterine baylanysty «mәdeniy-bilim beru qyzmeti» termiyni payda boldy. Múndaghy «bilim beru» úghymy keng auqymdy, adamnyng intellektisi men oi-órisin damytu, onyng jan dýniyesi men jeke qasiyetterin, qarym-qatynastaryn damytu. Mәdeniy-bilim beru qyzmetining teoretikalyq dәne әdistemelik negizi múrajay pedagogikasyn qúraydy; ol múrajaygha kelushilermen birge jasalatyn júmystyng jana әdisteri men baghdarlamasyn qúraydy, múrajaydaghy kópshilikpen jasalatyn júmystar týrli formalarda jýrgiziledi. Abay qoryq-múrajayynda osynday júmys formalary týrli baghyttarda jýrgiziledi. Olar –ekskursiya jýrgizu, leksiya oqu, әdebiy-tanymdyq keshter, sayystar, tanymdyq sabaqtar ótkizu jәne t.b.

Elbasymyz Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyn: «Bizding mindetimiz bәsekelestikke layyq úrpaq tәrbiyeleu», - degen pikiri jastargha Abaysha bilim alu, Abaysha oilau degendi úqtyrady. Óitkeni Abay shygharmalary últtyq ónerdi damytudyng jana baghyty retinde qyzmet atqaryp keledi. Aqyn jәne onyng aqyn shәkirtterining shygharmalarynan oqushylar ýlken ýlgi-ónege alady. Olar ghylym-bilimge, aqylgha, enbekke sýienip ómir sýrudi, jamandyq jasamaudy, adamgershilikti saqtaudy jastargha ósiyet etti.

Abay jyrlaghanday:

Ásempaz bolma әr nege,

Ónerpaz bolsan, arqalan.

Sen de – bir kirpish, dýniyege

Ketigin tap ta, bar qalan! – dep, el bolashaghy jas úrpaqqa baghyt-baghdar berip, ómirdegi ornyn tabugha dәneker bolghan. Abay ónegesi, Abay tәlimi, Abay úsynghan didaktikalyq payymdaular – adamdyq jolyn kóregendikpen núsqaghan danalyq oilardy múrajay qonaqtaryna nasihattau múrajay qyzmetkerlerining basty nazarynda.  

Muzey isining jan-jaqty damuy ýshin bir ghana muzey qyzmetkerleri ghana emes, sol jerding barlyq halqy sol muzeyding qajettiligin sezinip ruhany baylyq kózi retinde maqtanyshpen dәriptep jýrse núr ýstine núr bolary anyq. Býgingi tanda muzey isining ghylymy baghytta damuy, oghan tarihy manyzy bar jәdigerlerdi kóru ýshin ghana emes, zertteu júmystaryn jýrgizip el-jer, ólke tarihynyng kóne kózderi arqyly saraptama jasay alamyn dep keletin ústazdar, studentter, oqushylar, zertteushiler men ghalymdar kóptep sanalady. Ótkenindi bilmeyinshe, býgingi kýnnin  mәnin jәne keleshekting maqsatyn týsinu mýmkin emes. Olay bolsa, múrajay isining jan-jaqty damuy men óz ólkemizdegi tarihy jәne mәdeny qúndylyqtarymyzdy kózining qarashyghynday saqtap úrpaqtan-úrpaqqa jetkizu múrajay qyzmetkerlerining basty maqsaty bolyp tabylady.

Aldabergenova Almagýl Qajymúratqyzy

Abaydyng «Jiydebay-Bórili» memlekettik tarihiy-mәdeny jәne

әdebiy-memorialdyq qoryq-múrajayynyng bas qor saqtaushysy,

filologiya magistri.

Abai.kz