ىرگەتاسىنىڭ قالانعانىنا جەتپىس بەس جىل تولعالى وتىرعان سەمەيدەگى اباي قورىق-مۇراجايى قازاقستانداعى ءىرى مادەني ورتالىقتاردىڭ ءبىرى. بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە مۇراجاي – عىلىمنىڭ، ءبىلىمىنىڭ، مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەتىن عىلىمي-تانىمدىق باعىتتا قىزمەت اتقاراتىن ءوز الدىنا دەربەس مەكەمە. وسىنداي مەكەمەلەردىڭ ءبىرى – ولكەمىزدەگى ابايدىڭ تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۇراجايى. قورىق-مۇراجايدىڭ نەگىزگى قىزمەتى – اباي ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا جانە ونىڭ اقىندىق-ونەر اينالاسىن، سول زامانداعى تاريح پەن مادەنيەت قۇبىلىستارىن، زاتتىق، قۇجاتتىق جادىگەرلەردى زەرتتەۋ، ساقتاۋ، ناسيحاتتاۋ، قورعاۋ. مۇراجاي قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى، اكادەميك م.و.اۋەزوۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا ابايدىڭ 95 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا، 1940 جىلى قازاق سسر-نiڭ حالىق كوميسسارلار كەڭەسiنىڭ 1-ساۋiردەگى قاۋلىسى نەگىزىندە قۇرىلىپ، سول جىلى 16-شى قازان كۇنى مەرەكە ۇستىندە اشىلدى. ول قازاقستان تاريحىنداعى تۇڭعىش ادەبي مۇراجاي بولىپ تابىلادى.

1940-1944 جىلدارى بەكباي بايىسوۆتىڭ ۇيىندە اشىلىپ، 1944-1967 جىلدارى ءانيار مولداباەۆتىڭ ۇيىنە قونىس اۋداردى. بۇل ەكى ءۇيدىڭ ابايعا تىكەلەي قاتىسى بار. اقىن 1975-1904 جىلدارى سەمەي قالاسىنا كەلگەندە وسى ۇيلەرگە ءتۇسىپ جۇرگەن.  1967 جىلى ابايدىڭ 125 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا مۇراجاي قالاداعى ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءبىرى سانالاتىن، ۇلى اقىن ءومىر سۇرگەن ءداۋىر ۇلگىسىمەن سالىنعان كوپەس رومان ەرشوۆتىڭ ۇيىنە كوشىرىلدى. 1990 جىلى ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي قازاق سسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا اقىننىڭ ادەبي-مەموريالدىق مۇراجايى ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورiلi» مەملەكەتتiك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۇراجايى بولىپ قايتا قۇرىلدى. قازىرگى كەزدە مۇراجاي ادەبي-مەموريالدىق مۋزەيدەن رەسپۋبليكاداعى ءىرى قورىق-مۇراجايلاردىڭ ءبىرى.

قورىق-مۇراجاي القابىندا كوپتەگەن مەموريالدىق ەسكەرتكىشتەر ولكە تاريحىنىڭ وتكەنىن كوز الدىڭا اكەلىپ، ۇلانعايىر تەرريتوريانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ورنالاسقان باعزى قورىمدار مەن قاسيەتتى ورىندار ۇلىلار ءومىر سۇرگەن ولكەگە تاعزىم ەتە كەلگەن كوپشىلىكتى ەرەكشە سەزىمگە بولەيدى. بۇگىندە ۇلى ابايعا ارنالىپ اشىلعان قازاقستان تاريحىنداعى تۇڭعىش ادەبي مۇراجاي بۇگىندە تارام-تارام جەكە قۇرىلىمداردىڭ باسىن بىرىكتىرگەن ىرگەلى مادەني كەشەنگە اينالدى.

سەمەي قالاسىنداعى اباي قورىق-مۇراجايدىڭ قۇرامىنا قالالىق كەشەن، اباي اۋدانى ءبورىلى اۋىلىنداعى م.اۋەزوۆتىڭ مۇراجاي-ءۇيى، جيدەبايداعى ابايدىڭ مۇراجاي-ءۇيى، 6400 گا قورىق ايماعىنا كىرەتىن 16 ەسكەرتكىشتەر مەن تاريحي ورىندار، اباي اۋدانىندا قۇندىزدى اۋىلىنداعى حالىق اقىنى شاكىر ابەنۇلى جانە ءۇرجار اۋدانى ماقانشى اۋىلىنداعى اسەت نايمانبايۇلىنىڭ مۇراجايلارى كىرەدى.

قالالىق كەشەن قۇرامىنا لەنين كوشەسى، 12 ۇيدە ورنالاسقان كوپەس رومان ەرشوۆتىڭ ءۇيى، 1995 جىلى سالىنعان جاڭا عيمارات، 1993 جىلى كەشەن ايماعىنا كوشىرىلگەن احمەت-ريزانىڭ مەدرەسە-مەشىتى، مۇراجايدىڭ اكىمشىلىك ءۇيى، سونىمەن بىرگە بوگەنباي باتىر كوشەسىندەگى 132-ءشى ۇيدە ورنالاسقان «الاش ارىستارى جانە م.اۋەزوۆ» مۇراجايى كىرەدى. باس مۇراجاي  ەكسپوزيتسياسى 16 بولىمگە قانات جايىپ وتىر. ولار: «اباي ءداۋىرى»، «قاينار بۇلاقتار»، «ابايدىڭ شىعارماشىلىعى»، «اۋدارما، ءان-كۇي مۇراسى»، «ابايدىڭ پوەمالارى» زالدارى، «جاز»، «ابايدىڭ اقىندىق ونەر اينالاسى»، «ابايتانۋ»، «بەينەلەۋ ونەرىندەگى – اباي تۇلعاسى»، «تاقىرىپتىق كورمە زالى»، «سىيلىقتار»، «اباي حالىق جۇرەگىندە».

ادامزات تاريحىنىڭ قالىپتاسۋى مەن كەيىنگى ۇرپاققا ونەگە بولىپ قالۋى ءۇشىن ادەبيەتتىڭ الار ورنى ەرەكشە. ءارى كونە، ءارى ماڭگى جاس تاريحتىڭ تاعىلىمدارىنىڭ تالاي ۇرپاققا رۋحاني ازىق بولارى اقيقات. قاي حالىق بولسا دا ءوزىنىڭ وتكەنىن، قايتالانباس تاريحىن، سالت-ءداستۇرىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، قاستەرلەپ ۇرپاقتان-ۇرپاققا وسيەت ەتەدى. ونى ولاردىڭ تاريحي ەسكەرتكىشتەرى مەن مۇراجايلارىنا قاراپ كورۋگە بولادى. عاسىرلاردىڭ تالاي تەزىنەن وتكەن ءاربىر مادەني مۇرا  باعالانىپ ساقتالۋى قاجەت. ال ونىڭ ورنى مۇراجاي ەكەنى اقيقات. سونداي اق تاريحي وقيعالار مەن ارنايى جەكەلەگەن ادامدارعا نەمەسە اشىق اسپان استىنداعى تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ ادامزات بالاسىنا رۋحاني ازىق كوزى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. مۇراجايدىڭ ارنايى ورىنعا اينالۋىنا ونىڭ ونداعى ەكسپوناتتاردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ول جادىگەردىڭ قورعا الىنۋ سەبەپتەرى مەن قۇندىلىعى، ساقتالۋ مەرزىمىنىڭ ۇزاقتىعى دا ماڭىزدى بولماق. ءاربىر مۇراجاي جادىگەرى – الەۋمەتتىك، تاريحي، عىلىمي قۇندىلىعى ەلىمىزدىڭ مادەني مۇراسى بولىپ تابىلادى. سەبەبى، مۇراجايدىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر تاريحي تۇلعانىڭ اتىمەن اتالىپ، ءبىر باعىتتا جۇمىس جاساسا دا ءارتۇرلى تاقىرىپتاردى قامتيتىن زالدارى ارقىلى سان-سالالى ءىلىمنىڭ نەگىزدەرىن بىرىكتىرەدى.

مۇراجايلار قىزمەتىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىنا: مۇراجاي قورىنا قۇندى جادىگەرلەردى جيناقتاۋ، ەسەپكە الۋ، ساقتاۋ، قورلاردى جۇيەلەۋ، قايتا قالپىنا كەلتىرۋ (رەستاۆراتسيا), زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن اقپارات جۇيەلەرىندە تاراتۋ، مۇراجايدىڭ كادرلىق جۇيەسىن جەتىلدىرۋ، مۇراجاي جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋ تۇرلەرىنە كورمەلەر، ەكسپوزيتسيالار ۇيىمداستىرۋ، عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيالار وتكىزۋ، تاقىرىپتىق دارىستەر، تانىمدىق ساباقتار وتكىزۋ، مۇراجايلىق باسىلىمدار شىعارۋ جانە ت.ب. سان-سالالى قىزمەتتەر جاتادى. وسى باعىتتاردىڭ ءبىرى – تانىمدىق ساباقتار وتكىزۋ ابايدىڭ  قورىق-مۇراجايىندا ىلگەرى دامىعان. مۇراجايدا ءبىلىم بەرۋ پروتسەسىنىڭ ءمانى ءسال وزگەشە: مۇراجايعا كەلۋشى ەندى تاربيە قۇرالى ەمەس، تەڭ دارەجەدەگى پىكىرلەسۋشى، ياعني اۋديتوريامەن اڭگىمەلەسۋ ديالوگ فورماسىنا اۋىستى. مۇراجاي مەن وعان كەلۋشىلەردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىنىڭ جاڭا ادىستەرىنە بايلانىستى «مادەني-ءبىلىم بەرۋ قىزمەتى» تەرمينى پايدا بولدى. مۇنداعى ء«بىلىم بەرۋ» ۇعىمى كەڭ اۋقىمدى، ادامنىڭ ينتەللەكتىسى مەن وي-ءورىسىن دامىتۋ، ونىڭ جان دۇنيەسى مەن جەكە قاسيەتتەرىن، قارىم-قاتىناستارىن دامىتۋ. مادەني-ءبىلىم بەرۋ قىزمەتىنىڭ تەورەتيكالىق دانە ادىستەمەلىك نەگىزى مۇراجاي پەداگوگيكاسىن قۇرايدى; ول مۇراجايعا كەلۋشىلەرمەن بىرگە جاسالاتىن جۇمىستىڭ جاڭا ادىستەرى مەن باعدارلاماسىن قۇرايدى، مۇراجايداعى كوپشىلىكپەن جاسالاتىن جۇمىستار ءتۇرلى فورمالاردا جۇرگىزىلەدى. اباي قورىق-مۇراجايىندا وسىنداي جۇمىس فورمالارى ءتۇرلى باعىتتاردا جۇرگىزىلەدى. ولار –ەكسكۋرسيا جۇرگىزۋ، لەكتسيا وقۋ، ادەبي-تانىمدىق كەشتەر، سايىستار، تانىمدىق ساباقتار وتكىزۋ جانە ت.ب.

ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ: ء«بىزدىڭ مىندەتىمىز باسەكەلەستىككە لايىق ۇرپاق تاربيەلەۋ»، - دەگەن پىكىرى جاستارعا ابايشا ءبىلىم الۋ، ابايشا ويلاۋ دەگەندى ۇقتىرادى. ويتكەنى اباي شىعارمالارى ۇلتتىق ونەردى دامىتۋدىڭ جاڭا باعىتى رەتىندە قىزمەت اتقارىپ كەلەدى. اقىن جانە ونىڭ اقىن شاكىرتتەرىنىڭ شىعارمالارىنان وقۋشىلار ۇلكەن ۇلگى-ونەگە الادى. ولار عىلىم-بىلىمگە، اقىلعا، ەڭبەككە سۇيەنىپ ءومىر ءسۇرۋدى، جاماندىق جاساماۋدى، ادامگەرشىلىكتى ساقتاۋدى جاستارعا وسيەت ەتتى.

اباي جىرلاعانداي:

اسەمپاز بولما ءار نەگە،

ونەرپاز بولساڭ، ارقالان.

سەن دە – ءبىر كىرپىش، دۇنيەگە

كەتىگىن تاپ تا، بار قالان! – دەپ، ەل بولاشاعى جاس ۇرپاققا باعىت-باعدار بەرىپ، ومىردەگى ورنىن تابۋعا دانەكەر بولعان. اباي ونەگەسى، اباي ءتالىمى، اباي ۇسىنعان ديداكتيكالىق پايىمداۋلار – ادامدىق جولىن كورەگەندىكپەن نۇسقاعان دانالىق ويلاردى مۇراجاي قوناقتارىنا ناسيحاتتاۋ مۇراجاي قىزمەتكەرلەرىنىڭ باستى نازارىندا.  

مۋزەي ءىسىنىڭ جان-جاقتى دامۋى ءۇشىن ءبىر عانا مۋزەي قىزمەتكەرلەرى عانا ەمەس، سول جەردىڭ بارلىق حالقى سول مۋزەيدىڭ قاجەتتىلىگىن سەزىنىپ رۋحاني بايلىق كوزى رەتىندە ماقتانىشپەن دارىپتەپ جۇرسە نۇر ۇستىنە نۇر بولارى انىق. بۇگىنگى تاڭدا مۋزەي ءىسىنىڭ عىلىمي باعىتتا دامۋى، وعان تاريحي ماڭىزى بار جادىگەرلەردى كورۋ ءۇشىن عانا ەمەس، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ ەل-جەر، ولكە تاريحىنىڭ كونە كوزدەرى ارقىلى ساراپتاما جاساي الامىن دەپ كەلەتىن ۇستازدار، ستۋدەنتتەر، وقۋشىلار، زەرتتەۋشىلەر مەن عالىمدار كوپتەپ سانالادى. وتكەنىڭدى بىلمەيىنشە، بۇگىنگى كۇننىڭ  ءمانىن جانە كەلەشەكتىڭ ماقساتىن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. ولاي بولسا، مۇراجاي ءىسىنىڭ جان-جاقتى دامۋى مەن ءوز ولكەمىزدەگى تاريحي جانە مادەني قۇندىلىقتارىمىزدى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزۋ مۇراجاي قىزمەتكەرلەرىنىڭ باستى ماقساتى بولىپ تابىلادى.

الدابەرگەنوۆا الماگۇل قاجىمۇراتقىزى

ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە

ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۇراجايىنىڭ باس قور ساقتاۋشىسى،

فيلولوگيا ماگيسترى.

Abai.kz