Jaqynda britaniyalyq  «The Financial Times» basylymynda «Qytaydyng ýlken oiyny – Orta Aziyada әmirlik qúru!» atty maqala jaryq kórgen bolatyn. Onda investor rólindegi Beyjing Ortalyq Aziyada inisiator rólindegi Mәskeu ambisiyasyna tótep beretin postkenestik respublikalardy qayta qúrugha belsene kiriskendigi turaly aitylghan. Alayda, ekonomikalyq tәueldilikke qaramastan, Ortalyq Aziyanyng keybir elderi Qytaymen integrasiyagha asa qúlshylyq tanytpay otyrghany taghy ras.

Onyng ýstine Qytaydyng basty bәsekelesi – Mәskeu de jay qarap otyrghan joq. Ásirese,  ónirlik, aimaqtyq integrasiyany myqtap qolgha alghan Mәskeu OA elderin  Euraziyalyq ekonomikalyq odaqqa kiruge mәjbýrlep baghuda. Odaqtan shyqqan bes memleket búl odaqqa qosylyp ýlgergenin bilesizder. Qazaqstan, Qyrghyzstan, Resey, Armeniya jәne Belorussiyadan ózge, keler jyly qatargha qosylugha qúlshynys bildirip otyrghan Týrkimenstan bar.  Ámirlik ortalyqtan jýrgiziledi.  Búl degeniniz – әlem memleketteri býtin qarsy shyghyp otyrghan Reseyding ólimshi ekonomikasyn Ortalyq Aziya naryghy arqyly qalpyna keltiru jobasy ghoy týsingenge. Búnyng aty ekonomikalyq, odan son, sayasy tәueldilik dep atalsa kerek.

Al, Qytay strategiyasy óz kezeginde ondaghan milliard dollar investisiya salu arqyly postkenestik ekonomikany nyghaytu iydeyasyn jәne shiykizat tauarlarynyng baghasynyng týsuinen zardap shekken, sonday-aq, reseylik repressiya qúrbany bolghan OA ekonomikasyn realizdeuge baghyttalghan. Qytay tandaghan jol – «Úly jibek jolyn» qayta janghyrtu edi.   Qytay qazir iske myqtap kirisken. Mysaly,  2000-shy jyldardaghy Ortalyq Aziyanyng bes memleketi – Qazaqstan, Qyrghyzstan, Tәjikstan, Týrkimenstan jәne Ózbekstanmen aradaghy sauda ainalymy – 1,8 milliard dollardan 50 mlrd. dollargha deyin ósken. Sonymen qatar, Qazaqstanda qytaylyq kompaniyalar múnay – gaz sektorynyng tórtten ýsh bóligin jaulap alghan.

Jogharydaghy derekter men resmy derekterdi salystyryp qaraytyn bolsaq, Ortalyq Aziyanyng qazirgi Qúdayy – Resey emes, Qytay sekildi kórinedi.  Al, tamyz aiyndaghy Últtyq bank pen Ýkimet jasaghan tenge devalivasiyasynan keyin biylikting basty mindeti qaltalary qaghylghan qarapayym halyqty emes – Qytaydy tynyshtandyru bolsa kerek.   Devalivasiyadan keyin QR Preziydenti birinshi saparyn dәl osy Qytaygha jasady.  Astarynda ne jatyr osynyn? Qytaydyng investisiya salamyn degen uәdesinen tayqyp ketpeuin qadaghalau.  Onsyz Qazaqstan ekonomikasy qúrdymgha birjolata ketetini anyq. Endi osy mәselege qatysty sarapshylar ne deydi? Sholyp shyghayyq:

Dosym Sәtpaev, qazaqstandyq sayasattanushy:

-Qazaqstanda ýstemdik etuge baghyttalghan Qytaydyng kez kelgen qadamyna «antiy-qytaylyq» tolqyndardyng bolatyny anyq.

Chjao Huashen,  ekonomist, sarapshy, OA jәne Reseytanu ortalyghynyng diyrektory:

-Qytaydyng «Úly jibek joly» jobasyn Mәskeu EAEO-gha aliternativtik odaq qúru dep qabyldaghany ras. «Úly jibek joly» jobasy iske qosylsa, Qytay Ortalyq Aziya elderinin  infrastrukturasy men basqa da sektorlargha investisiya saludy kózdeydi. Mysaly, osyghan deyin Qazaqstannyng múnay jәne gaz sektoryn ghana investisiyalap kelgen bolsa, endigi jerde auylsharuashylyghy,  turizm jәne basqa da salalardy qamtityn bolady.

Aleksandr Gabuev, reseylik sarapshy, ekonomist:

-Qazirgi ishki ekonomikalyq ahualdardy eskere kele saraptama jasaytyn bolsaq, Ortalyq Aziyadaghy ekonomikalyq ýstemdik jýrgizudegi talasta Mәskeu Beyjinge ese jiberetini sózsiz.  Dese de, Mәskeu búrynghyday әskery ýstemdikke ie bolyp qala beredi. Qytay ekonomikalyq túrghydan әleuetti bolghanymen, Resey armiyasy Ortalyq Aziyadaghy túraqtylyqty qamtamasyz etushi rólge ie bolady.

Derril Hedvey, AQSh sarapshysy:

-Qazaqstandaghy logistikalyq bizneske mysal keltiretin bolsaq,  Qorghas – ónirlik jәne halyqaralyq  sauda ortalyghyna ainaluy  mýmkin. Dәl AQSh Atlantasy siyaqty. Qytay men Europany baylanystyryp túrghan Qazaqstannyng temirjol logistikasy  2011 jylmen salystyrghanda 18 esege artqan. Onyng ýstine «Qazaqstan temir joly» (QTJ)  Qytaydyng Szyansu provinsiyasymen tikeley baylanysatyn  temir jol qúrylysyna 245 mlrd. tenge nemese 900 mln. dollar júmsaghany taghy bar. Aradaghy bәsekelestikke qaramay ótken joly Putin men Sy Szinipin myrza Mәskeude kezdesti. Qytay әlsirep túrghan Resey ekonomikasynyng ózine bәsekeles bola almaytynyn anyq anghartsa kerek.

Týiin: Qazaqstannyng geografiyalyq sayasaty nelikten kópvektorly ekenin qos alpauyt kórshimizding kóz alartqan pighylynan angharu qiyn emes. Biri qos birdey odaqqa búghaulap, óz sayasatyn jýrgizuge niyettenude. Ekeuining de Ortalyq Aziya men Qazaqstangha talasuynyng astarynda óz paydalaryn kózdegen kómeski pighyl jatqany ras. Ekeui de reti kelse, kekesinmen kelemejdey jóneluge әzir túr.

Mysaly,  RF preziydenti Putiyn: «Qazaqtarda búryn memleket bolmaghan», «Resey – Altyn ordanyng múrageri», - dese osydan eki jyl búryn Qazaqstannyng futuristik astanasyna arnayy kelgen Sy Szinipin myrza «II ghasyrda Qytay tauaryn saudalap kelgen Chjan Syanya kópesting týiesining iysi anqyp túr. Búl jerde túryp men sonau kezenge enip ketkendey boldym»,  - dep Qazaqstannyng kenje damyp kele jatqanyn keketip edi.  Biri qaruymen qoqandasa, biri qarjylyq qysymmen qos ókpeden aluda. Sonymen, «The Financial Times» basylymy jazghan maqalany saraptay kele týigenimiz – aidahar aqyr aidy jyqqangha úqsaydy.  Demek, investisiyalau arqyly alaqan jaydyrudyng endigi kezegi – Qytayda. Pekinge qarsy Putinning pәrmensiz ekenin reseylik sarapshylardyng ózderi aitady.  Degenmen óneshti alqymdap túrghan ózekti saual – Qazaqstan men Ortalyq Aziya naryghyna ýstemdik jýrgizu qúqyghy kimge tiyesili? Qytaygha ma, әlde Reseyge me?      Búl eki alpauyttyng ortasynda Qazaqstannyng róli – sauda bazary ghana bolghany ma?

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz