جاقىندا بريتانيالىق  «The Financial Times» باسىلىمىندا «قىتايدىڭ ۇلكەن ويىنى – ورتا ازيادا امىرلىك قۇرۋ!» اتتى ماقالا جارىق كورگەن بولاتىن. وندا ينۆەستور رولىندەگى بەيجىڭ ورتالىق ازيادا ينيتسياتور رولىندەگى ماسكەۋ امبيتسياسىنا توتەپ بەرەتىن پوستكەڭەستىك رەسپۋبليكالاردى قايتا قۇرۋعا بەلسەنە كىرىسكەندىگى تۋرالى ايتىلعان. الايدا، ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىككە قاراماستان، ورتالىق ازيانىڭ كەيبىر ەلدەرى قىتايمەن ينتەگراتسياعا اسا قۇلشىلىق تانىتپاي وتىرعانى تاعى راس.

ونىڭ ۇستىنە قىتايدىڭ باستى باسەكەلەسى – ماسكەۋ دە جاي قاراپ وتىرعان جوق. اسىرەسە،  وڭىرلىك، ايماقتىق ينتەگراتسيانى مىقتاپ قولعا العان ماسكەۋ وا ەلدەرىن  ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا كىرۋگە ماجبۇرلەپ باعۋدا. وداقتان شىققان بەس مەملەكەت بۇل وداققا قوسىلىپ ۇلگەرگەنىن بىلەسىزدەر. قازاقستان، قىرعىزستان، رەسەي، ارمەنيا جانە بەلورۋسسيادان وزگە، كەلەر جىلى قاتارعا قوسىلۋعا قۇلشىنىس ءبىلدىرىپ وتىرعان تۇركىمەنستان بار.  امىرلىك ورتالىقتان جۇرگىزىلەدى.  بۇل دەگەنىڭىز – الەم مەملەكەتتەرى ءبۇتىن قارسى شىعىپ وتىرعان رەسەيدىڭ ءولىمشى ەكونوميكاسىن ورتالىق ازيا نارىعى ارقىلى قالپىنا كەلتىرۋ جوباسى عوي تۇسىنگەنگە. بۇنىڭ اتى ەكونوميكالىق، ودان سوڭ، ساياسي تاۋەلدىلىك دەپ اتالسا كەرەك.

ال، قىتاي ستراتەگياسى ءوز كەزەگىندە ونداعان ميلليارد دوللار ينۆەستيتسيا سالۋ ارقىلى پوستكەڭەستىك ەكونوميكانى نىعايتۋ يدەياسىن جانە شيكىزات تاۋارلارىنىڭ باعاسىنىڭ تۇسۋىنەن زارداپ شەككەن، سونداي-اق، رەسەيلىك رەپرەسسيا قۇربانى بولعان وا ەكونوميكاسىن رەاليزدەۋگە باعىتتالعان. قىتاي تاڭداعان جول – «ۇلى جىبەك جولىن» قايتا جاڭعىرتۋ ەدى.   قىتاي قازىر ىسكە مىقتاپ كىرىسكەن. مىسالى،  2000-شى جىلدارداعى ورتالىق ازيانىڭ بەس مەملەكەتى – قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇركىمەنستان جانە وزبەكستانمەن اراداعى ساۋدا اينالىمى – 1,8 ميلليارد دوللاردان 50 ملرد. دوللارعا دەيىن وسكەن. سونىمەن قاتار، قازاقستاندا قىتايلىق كومپانيالار مۇناي – گاز سەكتورىنىڭ تورتتەن ءۇش بولىگىن جاۋلاپ العان.

جوعارىداعى دەرەكتەر مەن رەسمي دەرەكتەردى سالىستىرىپ قارايتىن بولساق، ورتالىق ازيانىڭ قازىرگى قۇدايى – رەسەي ەمەس، قىتاي سەكىلدى كورىنەدى.  ال، تامىز ايىنداعى ۇلتتىق بانك پەن ۇكىمەت جاساعان تەڭگە دەۆالۆاتسياسىنان كەيىن بيلىكتىڭ باستى مىندەتى قالتالارى قاعىلعان قاراپايىم حالىقتى ەمەس – قىتايدى تىنىشتاندىرۋ بولسا كەرەك.   دەۆالۆاتسيادان كەيىن قر پرەزيدەنتى ءبىرىنشى ساپارىن ءدال وسى قىتايعا جاسادى.  استارىندا نە جاتىر وسىنىڭ؟ قىتايدىڭ ينۆەستيتسيا سالامىن دەگەن ۋادەسىنەن تايقىپ كەتپەۋىن قاداعالاۋ.  ونسىز قازاقستان ەكونوميكاسى قۇردىمعا ءبىرجولاتا كەتەتىنى انىق. ەندى وسى ماسەلەگە قاتىستى ساراپشىلار نە دەيدى؟ شولىپ شىعايىق:

دوسىم ساتپاەۆ، قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى:

-قازاقستاندا ۇستەمدىك ەتۋگە باعىتتالعان قىتايدىڭ كەز كەلگەن قادامىنا «انتي-قىتايلىق» تولقىنداردىڭ بولاتىنى انىق.

چجاو حۋاشەن،  ەكونوميست، ساراپشى، وا جانە رەسەيتانۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى:

-قىتايدىڭ «ۇلى جىبەك جولى» جوباسىن ماسكەۋ ەاەو-عا التەرناتيۆتىك وداق قۇرۋ دەپ قابىلداعانى راس. «ۇلى جىبەك جولى» جوباسى ىسكە قوسىلسا، قىتاي ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ  ينفراسترۋكتۋراسى مەن باسقا دا سەكتورلارعا ينۆەستيتسيا سالۋدى كوزدەيدى. مىسالى، وسىعان دەيىن قازاقستاننىڭ مۇناي جانە گاز سەكتورىن عانا ينۆەستيتسيالاپ كەلگەن بولسا، ەندىگى جەردە اۋىلشارۋاشىلىعى،  تۋريزم جانە باسقا دا سالالاردى قامتيتىن بولادى.

الەكساندر گابۋەۆ، رەسەيلىك ساراپشى، ەكونوميست:

-قازىرگى ىشكى ەكونوميكالىق احۋالداردى ەسكەرە كەلە ساراپتاما جاسايتىن بولساق، ورتالىق ازياداعى ەكونوميكالىق ۇستەمدىك جۇرگىزۋدەگى تالاستا ماسكەۋ بەيجىڭگە ەسە جىبەرەتىنى ءسوزسىز.  دەسە دە، ماسكەۋ بۇرىنعىداي اسكەري ۇستەمدىككە يە بولىپ قالا بەرەدى. قىتاي ەكونوميكالىق تۇرعىدان الەۋەتتى بولعانىمەن، رەسەي ارمياسى ورتالىق ازياداعى تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋشى رولگە يە بولادى.

دەرريل حەدۆەي، اقش ساراپشىسى:

-قازاقستانداعى لوگيستيكالىق بيزنەسكە مىسال كەلتىرەتىن بولساق،  قورعاس – وڭىرلىك جانە حالىقارالىق  ساۋدا ورتالىعىنا اينالۋى  مۇمكىن. ءدال اقش اتلانتاسى سياقتى. قىتاي مەن ەۋروپانى بايلانىستىرىپ تۇرعان قازاقستاننىڭ تەمىرجول لوگيستيكاسى  2011 جىلمەن سالىستىرعاندا 18 ەسەگە ارتقان. ونىڭ ۇستىنە «قازاقستان تەمىر جولى» (قتج)  قىتايدىڭ تسزيانسۋ پروۆينتسياسىمەن تىكەلەي بايلانىساتىن  تەمىر جول قۇرىلىسىنا 245 ملرد. تەڭگە نەمەسە 900 ملن. دوللار جۇمساعانى تاعى بار. اراداعى باسەكەلەستىككە قاراماي وتكەن جولى پۋتين مەن سي تسزينپين مىرزا ماسكەۋدە كەزدەستى. قىتاي السىرەپ تۇرعان رەسەي ەكونوميكاسىنىڭ وزىنە باسەكەلەس بولا المايتىنىن انىق اڭعارتسا كەرەك.

ءتۇيىن: قازاقستاننىڭ گەوگرافيالىق ساياساتى نەلىكتەن كوپۆەكتورلى ەكەنىن قوس الپاۋىت كورشىمىزدىڭ كوز الارتقان پيعىلىنان اڭعارۋ قيىن ەمەس. ءبىرى قوس بىردەي وداققا بۇعاۋلاپ، ءوز ساياساتىن جۇرگىزۋگە نيەتتەنۋدە. ەكەۋىنىڭ دە ورتالىق ازيا مەن قازاقستانعا تالاسۋىنىڭ استارىندا ءوز پايدالارىن كوزدەگەن كومەسكى پيعىل جاتقانى راس. ەكەۋى دە رەتى كەلسە، كەكەسىنمەن كەلەمەجدەي جونەلۋگە ءازىر تۇر.

مىسالى،  رف پرەزيدەنتى پۋتين: «قازاقتاردا بۇرىن مەملەكەت بولماعان»، «رەسەي – التىن وردانىڭ مۇراگەرى»، - دەسە وسىدان ەكى جىل بۇرىن قازاقستاننىڭ فۋتۋريستىك استاناسىنا ارنايى كەلگەن سي تسزينپين مىرزا «II عاسىردا قىتاي تاۋارىن ساۋدالاپ كەلگەن چجان تسيانيا كوپەستىڭ تۇيەسىنىڭ ءيسى اڭقىپ تۇر. بۇل جەردە تۇرىپ مەن سوناۋ كەزەڭگە ەنىپ كەتكەندەي بولدىم»،  - دەپ قازاقستاننىڭ كەنجە دامىپ كەلە جاتقانىن كەكەتىپ ەدى.  ءبىرى قارۋىمەن قوقاڭداسا، ءبىرى قارجىلىق قىسىممەن قوس وكپەدەن الۋدا. سونىمەن، «The Financial Times» باسىلىمى جازعان ماقالانى ساراپتاي كەلە تۇيگەنىمىز – ايداھار اقىر ايۋدى جىققانعا ۇقسايدى.  دەمەك، ينۆەستيتسيالاۋ ارقىلى الاقان جايدىرۋدىڭ ەندىگى كەزەگى – قىتايدا. پەكينگە قارسى ءپۋتيننىڭ پارمەنسىز ەكەنىن رەسەيلىك ساراپشىلاردىڭ وزدەرى ايتادى.  دەگەنمەن وڭەشتى القىمداپ تۇرعان وزەكتى ساۋال – قازاقستان مەن ورتالىق ازيا نارىعىنا ۇستەمدىك جۇرگىزۋ قۇقىعى كىمگە تيەسىلى؟ قىتايعا ما، الدە رەسەيگە مە؟      بۇل ەكى الپاۋىتتىڭ ورتاسىندا قازاقستاننىڭ ءرولى – ساۋدا بازارى عانا بولعانى ما؟

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz